سیدچمران موسوی *
گروه مقالات: در شهری که صحبت از مهمانی چند نفره به صرف قهوه اسپرسو و عطر گرم شیرینیهای کافه قنادی و آدمهای رنگ و وارنگ متمولی که برای سفارش کیک تولد و مراسم دورهمی آخر شب حوالی مرکز شهر جمع شدند، سفر به فلان کشور خارجی و سواری با ماشینهای پلاک موقت، حرف داغ روزه، دیوارهای سیاه، یه پرده بلند صورتیه چرکین شده و خانههای سه دیواری قسمت دوم این شهر میباشد که نشاندهنده تضاد اقتصادی و اجتماعی یک شهر قرن بیست و یکمی است. رواج تکدیگری در خیابانها و حضور کارتونخوابها در گوشه و کنار پارکها از نمادهای اصلی فقر شناخته شدهاند که عموماً در فضای شهرهای بزرگ خودنمایی میکنند.
این مسایل چند سالی است که به یکی از مباحث روز ژورنالیستی تبدیل شده اما بررسی عمیق علل، پیامدها و ارائه راهکارهایی برای حل آنها قطعاً از وظائف جامعه شناسان و برنامهریزان شهری و صاحب نظران حوزه آسیبهای اجتماعی است. که مبارزه با فقر در فضای شهری، علاوه بر مبارزه با فضای فقر، مبارزه با عوامل شکل دهنده فقر را نیز میطلبد. در مورد مسأله فقر و شرح کارهایی انجام شده این نتیجه عاید میشود که، فقر جنبههای کیفی و کمی دارد، اما متأسفانه در سیاستگذاری شهری به صورت کیفی نمیشود کار کرد، و بیشتر بررسی عددی مورد توجه قرار میگیرد.
این در حالی است که مفهوم فقر در رابطه با برخورد جامعه با آن مهمتر است. از مسائلی که در جوامع توسعه یافته با فقر مطرح میشود این است که اولاً فقر جنبه نسبی دارد یعنی تجربه فقر، یک فقیر کلانشهری با یک فقیر شهر کوچک و روستایی متفاوت است و ثانیاً فقری که دراین جوامع است، نسبتهای مختلف و زیربناهای مختلفی در جامعه دارد یعنی علاوه بر مسأله درآمد، مسائل مختلفی مثل نژاد و. . . در آن دخیل است در نتیجه زیربنای فقر بین قومهای مختلف و مهاجران مختلف نیز متفاوت است. فقر معنای بالاتری هم از نظر جامعه دارد، فرد فقیر عموماً خارج از نرمال محسوب میشود و اینکه مسئولیت به وجود آمدن فقر را فرد یا جامعه میدانیم و یا اینکه چگونه فقرزدایی میکنیم خود مسأله را متفاوت میکند.
بنظر میرسد شناخت فقر در حد کشورهای توسعه یافته و مدرن یکی از مشکلترین مسائل اجتماعی است، چرا که هم دید منفی نسبت به آن وجود دارد و هم بررسی مسأله فقر به نمودار فرهنگ کسی که فقر را میبیند و کسی که فقیر است در نقطهای که به فقرا خدمات باید ارائه شود، تلاقی پیدا میکند. اینکه آیا فقر باید در یک مقطع زمانی یا در زمانهای مختلف توصیف شود، نیز مسأله دیگری برای تحلیل آن است. به بیان دیگر، فقیری که در دهه 60 زندگی میکرده با فقیری که دهه اول قرن بیست و یکم زندگی کرده نمیتوانند یک خاطره مشترک از فقر داشته باشند.
با مسأله فقر به صورت فردی میتوان روبرو شد اما وقتی این مسأله در فضای شهری بررسی میشود، فضایی و محلی هم به آن اضافه خواهد شد و این دو معنی دو نوع سیاستگذاری در خدمات رفاهی برای شخص و سیستم توسعه در یک فضا را در بر میگیرد. اورشانسکی، اقتصاددانی که در این باره تحقیق کرده در توصیف فقر میگوید در یک خانواده فقیر، پیش از درآمد، برای غذای سالم باید پرداخته شود و این جزء ابتداییترین توصیف هاست به این معنی که توصیف فقر ابتدا از مسأله غذا و خوراک شروع شد اما در نظر گرفته نشده بود که خرج غذا در شهرهای بزرگ و کوچک فرق دارد به همین دلیل این توصیف از همان آغاز با مشکل مواجه بود. فقر براساس محورهای خاصی در سطح کلی کشوری توصیف میشود.
در زمینه زیربناهای فقر میتوان اشاره داشت که، فقر میتواند یک اتفاق زمانی کوتاه باشد و همچنین میتوان توصیف کرد که در هر فردی چه احتمالی وجود دارد که حداقل در یک سال از زندگی خود، با فقر روبرو شود. علاوه بر آن، فقر جنبههای منطقه ای مختلفی نیز دارد، به فقر در یک منطقه هم میتوان در طیف زمانی نگاه کرد. همچنین اینکه فقر در چه گروههایی اتفاق میافتد نیز قابل بررسی است. در بحث گسترش فضای فقر دو راه تحلیل وجود دارد، یک سیستم اینکه آیا فقر از یک محله به یک محله دیگر توسعه پیدا میکند و فاصلة محلهها در آنها تأثیر دارد؟ نظام محلة فقر در توسعة آن تأثیر دارد و میتوان با رسم حیطة فقر به طور سالانه چگونگی توسعه و جهت توسعه مطالعه کرد.
مسأله دوم میگوید که، محلهها بین چند دوره زمانی رابطهای با هم دارند، ولی جهت گسترش را مشخص نمیکند. برای پاسخ دادن به این پرسشها، اگر فقر را در فضا توصیف کنیم میتوان با کمک گرفتن از معادلات آماری مرکز فقر شهر را مشخص کرد. در شرق آمریکا، فقر برای سیاهپوستها تعریف میشود و در لسآنجلس مناطقی را فقیر اعلام میکنند، که آفریقاییتبار هستند و از لاتینها صرف نظر میشود و این نشان میدهد که معنی فقر خیلی مهمتر از میدان فقر است. در واقع به راحتی میبینیم در سیستمی که کیفیت مهم است، معنی فقر وارد شده و چنان خطی برای فقرزدایی اعلام میکند. باید بین فقر فضائی و فقر شخصی تمایز قائل شد. نمیتوان فقط روی فقر فضائی کار کرد و سیستمهای مورد بحث به ما کمک میکند بتوانیم توجیه کنیم که فقر در فضا چگونه کار میکند.
* دکتری جغرافیا برنامه ریزی شهری