کارنامه یک مرکز فرهنگی ۳۳ساله
این مرکز در گزارشی که در اختیار ایسنا گذاشته به تشریح فعالیت‌هایش پرداخته است.
تاریخچه، عملکرد و تنگناهای مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی)
مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مؤسسه‌ای علمی ـ پژوهشی است که در اسفندماه ۱۳۶۲ به منظور تدوین و انتشار دانشنامه‌های عمومی و تخصصی و کتابهای مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری به ویژه فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی بنیاد نهاده شد. برای تحقق این هدف، پی‌ریزی سازمان علمی منسجمی برخوردار از توانایی‌های بالا، ضروری می‌نمود. بدین سبب، طراح و بنیان‌گذار این مرکز سیدکاظم موسوی بجنوردی با دعوت از شماری از برجسته‌ترین دانشمندان و محققان ایرانی آن‌ها را به همکاری فراخواند. هسته اولیه این سازمان علمی، با بررسی شیوه‌های دانشنامه‌نگاری، به تبیین راه‌های وصول به این اهداف و تهیه و اجرای طرحی علمی پرداخت و به عنوان نخستین گام تألیف دایرةالمعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار داد. اجرای طرح عملاً از اواسط سال ۱۳۶۳ آغاز شد. اگرچه در آغاز، دشواری‌هایی از لحاظ گردآوری ابزارهای تحقیق، به ویژه ایجاد کتابخانه‌ای غنی مشتمل بر اصیل‌ترین و معتبرترین منابع تاریخ و فرهنگ اسلامی و ایرانی، وجود داشت، ولی به تدریج به موازات تشکیل و توسعه کتابخانه، سازمان علمی مرکز نیز با دعوت از محققان شناخته‌شده و نیز پژوهشگران جوان گسترش یافت و هم‌اکنون بیش از ۳۰۰ نفر از استادان، مولفان و پژوهشگران به‌صورت پیوسته و وابسته، با پروژه‌های گوناگون در دست انجام همکاری دارند.
تاکنون بیش از یک میلیون جلد کتاب و نشریه ادواری در کلیه زمینه‌های تاریخ و فرهنگ اسلامی در کتابخانه این مرکز گرد آمده و این کتابخانه را به بزرگ‌ترین کتابخانه تخصصی کشور تبدیل کرده است. کتابخانه بزرگ دیجیتالی نیز با ده‌ها هزار عنوان به صورت تمام متن از طریق شبکه اینترانت داخلی مرکز در اختیار مؤلفین قرار گرفته که به جز محققان این مرکز، دیگران نیز از آن استفاده می‌کنند. اتصال مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی به شبکه‌های رایانه‌ای جهانی، ارتباط علمی استوارتری میان این مرکز و دیگر مؤسسات پژوهشی و کتابخانه‌های بزرگ جهان ایجاد کرده، و سبب غنای بیشتر این کتابخانه شده است.
در طول این سالیان، سازمان کتابخانه و مرکز اسناد این مرکز به جمع‌آوری و خرید و یا پذیرش اهدای کتابهای خطی و نفیس نیز اهتمام داشته تا گنجینه‌های میراث اسلامی و ایرانی در مخازن ویژه‌ای که برای این منظور در نظر گرفته شده، هرچه بهتر محفوظ بماند. به عنوان مثال، قدیمی‌ترین و کامل‌ترین نسخه شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در گنجینه کتابهای خطی نگاهداری می‌شود. این نسخه نفیس در قرن هفتم هجری نگارش یافته و به همراه تذهیب و خط عالی، خمسه نظامی را نیز در حاشیه خود به صورت کامل دارد. این شاهنامه هزارصفحه‌ای در تیراژ محدود به صورت فاکسی میل با دو نوع تجلید در اختیار عموم قرار گرفته است.
شورای عالی علمی مرکز متشکل از ۵۳ نفر مدیران بخش‌ها و مشاوران علمی و ویراستاران ارشد، بر کلیه فعالیت‌های علمی نظارت مستقیم دارد. این شورا برای تعیین سیاست‌گذاری‌های کلی مقالات، ماهیانه تشکیل جلسه می‌دهد و مصوبات آن برای مؤلفان لازم‌الاجراست. روش کار برای کلیه دانشنامه‌های در دست تألیف، چنین است: فهرست مدخل‌ها توسط اعضای بخش گزینش عناوین با مراجعه به دایرةالمعارف‌ها، فرهنگنامه‌ها و منابع معتبر استخراج و برای ویرایش و اظهارنظر به بخش‌های علمی ارسال می‌شود. هر یک از مدیران و اعضای بخش‌ها، فهرست مدخل‌های خاص خود را بررسی می‌کنند، پس از حذف و اضافه و تأیید به بخش گزینش عناوین بازمی‌گردانند. این عناوین پس از تأیید سرویراستار در فهرست مدخل‌ها قرار گرفته و برای هر یک پرونده‌ای علمی تشکیل می‌شود. یعنی پژوهشگران با مراجعه به اهم منابع، به ضبط و تصویربرداری از مطالب مربوط به مدخل‌ها می‌پردازند. پرونده‌هایی که به این طریق تشکیل می‌شود، به تفکیک موضوع، به بخش‌های علمی ارسال می‌شود. مدیران بخش‌ها براساس شناخت خود این مدخل‌ها و پرونده‌های علمی را برای تألیف مقاله به محققان داخل و خارج از مرکز سفارش می‌دهند. فایده پرونده علمی این است که در وقت مؤلف صرفه‌جویی بسیار شده و نیاز به حضور فیزیکی وی تا حد زیادی مرتفع می‌شود و به این خاطر می‌توان حتی به مؤلفان خارج از تهران و کشور نیز سفارش مقاله داد و از طیف گسترده‌تری از محققان استفاده کرد. پس از تألیف، ارجاعات مقاله به منابع استفاده‌شده، توسط پژوهشگران مستقل بخش کنترل، مورد مقابله قرار می‌گیرد. سپس در صورت وجود اشتباهات، گزارش آن برای اصلاح، به نویسنده بازگردانده می‌شود. پس از بازبینی مقاله توسط نویسنده، مدیر بخش و ویراستاران به ویرایش علمی مقاله می‌پردازند و در نهایت مقاله در بخش ویرایش و چاپ، از لحاظ فنی و اصول دانشنامه‌نویسی مورد بررسی مجدد و ویرایش نهایی قرار گرفته و آماده چاپ می‌شود. در هر یک از مراحل یادشده، مقالات باید از نظر سرویراستار بگذرد. تأیید نهایی سرویراستار به منزله اجازه چاپ مقالات است.
مدخل‌هایی که برای دایرةالمعارف بزرگ اسلامی پیش‌بینی می‌شود، کلیه زمینه‌های خرد و کلان فرهنگ و تمدن اسلامی، مانند قرآن‌شناسی، فقه، حدیث، تاریخ سیاسی و اجتماعی، جغرافیای تاریخی و انسانی، اسلام و فرقه‌های اسلامی اعم از فرق مذهبی و مکاتب کلامی، فلسفه و عرفان، زبان و ادبیات سرزمین‌های اسلامی، تاریخ علوم ریاضی و طبیعی، هنر و معماری در سرزمین‌های اسلامی، مردم‌شناسی، و نیز جنبه‌های فرهنگ بومی و محلی اقوام مسلمان را دربر می‌گیرد. این تنوع در موضوعات و مدخل‌های دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، از یک سو امتیاز آن را بر دانشنامه‌های مشابه که به برخی از موضوعات تمدن اسلامی توجه بیشتری مبذول داشته‌اند، نشان می‌دهد و از سوی دیگر کوشش‌های گسترده‌تر و عمیق‌تری را برای دستیابی به نکات و جزئیات مهمی از این فرهنگ و تمدن که مورد غفلت قرار گرفته است، طلب می‌کند. لذا اصحاب دایرةالمعارف در تألیف و تحقیق، تکیه بر منابع اصیل و معتبر و کهنی را که از بطن و متن فرهنگ اقوام مسلمان و تمدن اسلامی برخاسته، اساس کار خویش قرار داده‌اند و البته این بدان معنی نیست که در این مهم از منابع جدیدتر و تحقیقات امروزی غفلت ورزند، بلکه می‌کوشند تا عناصر مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و علمی و ادبی و هنری اسلامی را بی‌طرفانه و با نگاهی علمی از منابع اصلی استخراج کرده و در قالب مقالات منسجم ارائه کنند. به این دلیل مدخل‌ها و موضوعاتی در این دایرةالمعارف مطرح شده که برخی از آن‌ها برای اولین‌بار مورد تحقیق دقیق قرار می‌گیرند.
سازمان علمی مرکز متشکل از سرویراستاری، بخش‌های علمی، کتابخانه، بخش پرونده‌های علمی، بخش بررسی، بخش گزینش عناوین و بخش ویرایش و چاپ است.
بنیان‌گذار و سرویراستار مرکز، محمدکاظم موسوی بجنوردی است.
بخش‌های علمی عبارتند از: بخش ادبیات؛ بخش ادبیات ایران؛ بخش ادبیات جهان؛ بخش ادبیات عرب؛ بخش ادیان؛ بخش ادیان و اساطیر؛ بخش ایران‌شناسی؛ بخش بررسی؛ بخش تاریخ؛ بخش تاریخ علم؛ بخش ترجمه دایرةالمعارف به زبان انگلیسی (اسلامیکا)؛ بخش ترجمه دایرةالمعارف به زبان عربی (داک)؛ بخش جغرافیا؛ بخش حقوق؛ بخش خاورشناسی؛ بخش زبان‌شناسی؛ بخش عرفان؛ بخش علوم؛ بخش علوم پایه و مهندسی؛ بخش علوم پزشکی؛ بخش علوم زیستی؛ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث؛ بخش فلسفه؛ بخش فناوری اطلاعات؛ بخش کلام و فرق؛ بخش مردم‌شناسی؛ بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه؛ بخش موسیقی؛ بخش ویرایش و چاپ؛ بخش هنر و معماری؛ کتابخانه و مرکز اسناد.
انتشارات مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی به شرح ذیل است:
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی / (فارسی) / ۱۳۶۷-۱۳۹۴/ ۲۲ جلد
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی / (ترجمۀ عربی) / ۱۳۷۰-۱۳۹۰ / ۸ جلد
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی / (ترجمۀ انگلیسی) /۲۰۱۱-۲۰۱۵م / ۴ جلد
دانشنامۀ ایران / ۱۳۸۴-۱۳۹۳ / ۴ جلد
دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران / ۱۳۹۱-۱۳۹۴ / ۳ جلد
دانشنامۀ تهران بزرگ / مرکز / ۱۳۹۲ / جلد ۱ -۲
بوعلی سینا (فیلسوف و پزشک نامدار ایرانی) / ۱۳۸۸ / ۱ جلد
ایران، تاریخ، فرهنگ و هنر / ۱۳۸۵ / ۱ جلد
اسلام، پژوهشی، تاریخی و فرهنگی / ۱۳۸۳/ ۱ جلد
فهرست نسخه‌های خطی / احمد منزوی / ۱۳۷۷-۱۳۹۰ / ۳ جلد
شاهنامۀ فردوسی همراه با خمسۀ نظامی / با مقدمۀ فتح‌الله مجتبائی / ۱۳۷۹
فهرست نسخه‌های عکسی مرکز / احمد منزوی / ۱۳۸۲- ۱۳۸۸ / ۲ جلد
فهرستواره کتابهای فارسی / احمد منزوی / ۱۳۸۲-۱۳۹۰ / ۱۲ جلد
فهرست مقالات فارسی زیرنظر ایرج افشار / به کوشش ایران‌ناز کاشیان / ۱۳۸۸-۱۳۹۳/ جلد ۷- ۱۰
بیست و هشت گفتار در باب (در باب فرهنگ و مردم ایران) / شیخ‌الاسلامی بهبهانی / ۱۳۸۱
جُنگ مرتضی قلیخان شاملو / ایرج افشار ـ احمد منزوی / ۱۳۸۲
نامنامۀ ایلات و عشایر و ایران فرهنگی / منوچهر ستوده / ۱۳۸۵-۱۳۹۳ / جلد ۱-۲
نگاهی به آثار دکتر محمدجواد مشکور / مرکز دائرة المعارف / ۱۳۸۴
بزمآوردی دیگر/ زریاب‌خویی (به‌کوشش‌صادق‌سجادی) / ۱۳۸۶
شمسالحساب الفخری/ ایرج افشار / ۱۳۸۷
نام دریای شمال ایران / عنایت‌الله رضا / ۱۳۸۷
تاریخ پول وسکه / عبدالله عقیلی (به‌کوشش علی بهرامیان)/ ۱۳۸۹
ایران‌شناسی در ژاپن/ هاشم رجب‌زاده/ ۱۳۸۹
شاهنامه فردوسی / تصحیح جلال خالقی مطلق / ۱۳۸۶/ ۸ جلد
حماسه. پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی / خالقی‌مطلق / ۱۳۸۶/ ۱ جلد
ایرانیات در کتاب بزم فرزانگان / خالقی‌مطلق / ۱۳۸۶
یادداشت‌های شاهنامه / خالقی‌مطلق/ ۱۳۸۹/ ۱۲ جلد
مقدمات زبان سنسکریت / حسن رضائی باغ‌بیدی/ ۱۳۸۴/ جلد اول
روایت آذر فرنبغ فرحزادان / حسن رضائی باغ‌بیدی/ ۱۳۸۴
جرعه بر خاک (یادنامه استاد یحیی ماهیار نوابی) / به‌کوشش محمود جعفری دهقی /۱۳۸۷
گِل نبشته‌های باروی تخت‌جمشید / عبدالمجید ارفعی / ۱۳۸۷
فرمان کوروش / عبدالمجید ارفعی / ۱۳۸۹
بندهشن/ فضل‌الله پاکزاد / ۱۳۸۴ / جلد اول
تذکرۀ اربیل / محمود فاضلی‌بیرجندی / ۱۳۹۰
جان و جهان / علی میرانصاری / ۱۳۹۰
دانش و فرزانگی / علی رفیعی‌علامرودشتی / ۱۳۹۰
وندیداد آستان قدس / فاطمه جهان‌پور / ۱۳۹۰
پزشکی به روایت سوم دینکرد / نرجس‌بانو صبوری / ۱۳۹۰
التجرید فی اصول‌الفقه / انصاری ـ اشمیتکه / ۱۳۹۰
خلیج فارس / به کوشش کیانوش کیانی هفت‌لنگ /۱۳۹۱
مقدمات زبان سنسکریت (جلد اول و دوم) / حسن رضائی‌باغ‌بیدی / ۱۳۹۱
حافظ (زندگی و اندیشه) / به کوشش اصغر دادبه / ۱۳۹۱
شیوه‌نامه دائرة المعارف بزرگ اسلامی / محمّد خاکی / ۱۳۹۱
خلیج فارس و خوزستان (جلد اول) / به کوشش سیدعلی آل‌داود / ۱۳۹۲
کهگیلویه و بویراحمد (جلد اول و دوم) / به کوشش کاوه بیات / ۱۳۹۲
در باب ادب تازی (جلد اول و دوم) / به کوشش رضوان مساح / ۱۳۹۲
آبان‌یشت / چنگیز مولایی / ۱۳۹۲
مجلدات انتشاریافته در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵
ترجمه یخچال‌های ایران / گلاره مرادی / ۱۳۹۴ / ۱ جلد
نامهای مستعار نویسندگان و شاعران معاصر ایران / عباس مافی / ۱۳۹۴ / ۱ جلد
کوروش و ذوالقرنین / عسکر بهرامی / ۱ جلد
تاریخ جامع ایران چاپ دوم در ۲۰ جلد زیرنظر کاظم موسوی‌بجنوردی / ۱۳۹۴ / ۲۰ جلد
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی / زیر نظر کاظم موسوی‌بجنوردی / ۱۳۹۴ / جلد ۲۲
فهرست کتابشناسیهای ایران (فقط تألیف در مرکز) / ایران‌ناز کاشیان / ۱۳۹۵ / ۱ جلد
کتابواره (فقط تألیف در مرکز) / تهیه و تنظیم عباس مافی و پارکوهی هارطونیان / ۱۳۹۵/ ۱جلد
فهرستوارۀ کتابهای فارسی / تألیف احمد منزوی، به کوشش علی بهرامیان / ۱۳۹۵ / جلد ۱۲
الهدایة فی النحو / به کوشش امیر جابری / مجوز ۱۳۹۴ (چاپ ۱۳۹۵) / ۱ جلد
دومین همایش زبانها و گویشهای ایرانی / به کوشش: دکتر دهقی و دکتر خلیلی‌پور / ۱۳۹۵/ جلد دوم
دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران / زیرنظر کاظم موسوی‌بجنوردی / ۱۳۹۵ / جلد ۴
فهرست مقالات فارسی مجموعه (یادنامه‌ها، ارج‌نامه، جشن‌نامه‌ها و کنگره‌ها) / به کوشش عباس مافی و همکاری پارکوهی هارطونیان / ۱۳۹۵ / جلد اول در ۲ جلد
در باب ادب تازی (جلد سوم) / به کوشش رضوان مساح /۱۳۹۵ / ۱ جلد
مجلدات در دست چاپ
فهرست نسخه‌های عکسی / تألیف: احمد منزوی، به کوشش علیرضا بهرامیان / جلد ۳
تصوف، سیر تاریخی (مقالات تفصیلی تصوف) / فاطمه لاجوردی و گروه ادیان /۱ جلد
در سایۀ شاه / ترجمۀ مجدالدین کیوانی /۱ جلد
داستانهای عامیانه لرستان (کار میدانی استاد مرحوم فره‌وشی) / به کوشش نادره نفیسی / ۴ جلد
در مسیر شاهراه (پژوهش‌های باستان‌شناختی در گودین تپه) / ترجمۀ محمدامین میرقادری ـ هادی صبوری / ۱ جلد
بردنشانده (نیایشگاههای باستانی ایران جنوب غربی محوطه مسجد سلیمان) / ترجمۀ اصغر کریمی / ۱ جلد
رزمنامۀ کنیزک / آرش اکبری‌مفاخر/ ۱ جلد
گل‌نبشتۀ باروی تخت‌جمشید (ج ۲) / ترجمۀ عبدالمجید ارفعی /۱ جلد
تشتۀ فُر (آئین زندگیِ دهه‌های پیشین در خور بیابانک) / محمد غلامرضائی / ۱ جلد
فهرست مقالات فارسی (بخش نشریات ادواری) / به کوشش ایران‌ناز کاشیان / جلد ۱۱
زبان ملّی آذربایجان تألیف مرحوم یحیی ذکاء / زیرنظر ایران عبدی / ۲ جلد
فهرست مشاغل و پیشه‌ها (از مجموعۀ ایرج افشار) / زیرنظر عطیه میرزایی / ۱ جلد
فهرست کتابهای چاپ سنگ و نایاب / دکتر محمدحسین تسبیحی (فقط تألیف در مرکز) / ۲ جلد رحلی
جغرافیای تاریخی رودبار کرج، لورا و شهرستانک (مرحوم دکتر منوچهر ستوده) به کوشش عنایت‌الله مجیدی/ ۱ جلد
فهرستواره کتابهای فارسی / زیرنظر علی بهرامیان / جلد ۱۳
مجلدات در دست تألیف و تدوین سال ۱۳۹۵ به بعد
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (فارسی) / جلد ۲۳
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ترجمۀ عربی) / جلد ۹
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ترجمۀ انگلیسی) / جلد ۶
دانشنامۀ ایران / جلد ۶
دانشنامۀ تهران بزرگ / ۳ تا ۸ جلد
دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران جلد ۵
دانشنامۀ خلیج‌فارس جلد ۱
فهرستوارۀ کتابهای فارسی / تألیف احمد منزوی، به کوشش علی بهرامیان / جلد ۱۳
فهرست مقالات فارسی (نشریات ادواری) / به کوشش ایران‌ناز کاشیان / جلد ۱۲ به بعد
فهرست مقالات فارسی (مجموعه‌ها: یادنامه‌ها و...) / به کوشش عباس مافی / جلد ۲ به بعد
جغرافیای جامع ایران / ۴ جلد از ۵ جلد
اشعار فردوسی بیرون از شاهنامه / پژمان فیروزبخش
فردوسی در قلمرو تاریخ و فرهنگ / علی میرانصاری
انسان و فرهنگ (مجموعه مقالات) / عبدالحسین زرین‌کوب ـ به‌کوشش روزبه زرین‌کوب
در باب زبان سُغدی (پایان‌نامه دکتر بدرالزمان قریب) / تألیف دکتر بدرالزمان قریب
زبان‌شناسی و زبانهای باستانی ایران (پایان‌نامه مرحوم دکتر تفضلی) (پدیدآور مرحوم دکتر احمد تفضلی)
همچنین ساختمان این مرکز در مساحتی حدود ۲۸۰۰۰ مترمربع ساخته شده که کتابخانه مزبور در دو طبقه آن قرار دارد. البته بخشی به کتابخانه‌ها و مجموعه‌های اهدایی به نام اهداکنندگان اختصاص داده شده است.
بخش توزیع مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی وظیفه ساماندهی برای توزیع مناسب و گسترده منشورات مرکز را در داخل و خارج از کشور برعهده دارد. این بخش علاوه بر حضور در نمایشگاه‌های کتاب در سطح استانی، کشوری و خارجی، سرویس منظمی را برای صدور کارت ویژه اشتراک و ارسال پستی کتاب به آدرس مشترکین پس از انتشار هر یک از مجلدات برقرار کرده است. همچنین تخفیف ویژه برای استادان و دانشجویان دانشگاه‌ها، و مدرسین و طلاب حوزه‌های علمیه و نیز معلمان و اقشار فرهنگی جامعه در نظر گرفته شده است که با مراجعه به این بخش واقع در ساختمان مرکز، می‌توان از این تسهیلات استفاده کرد.
بودجه اقدامات یادشده از محل جدول ۱۷ کمک‌های نهادهای فرهنگی غیردولتی، فروش کتاب و سایر محل‌ها تأمین می‌شود. در سال جاری از میزان ۶.۸ میلیارد اعتبار مصوب، ۳۰ درصد آن تخصیص داده شده است و مابقی در انتظار تخصیص و پرداخت است. پرداخت نشدن حقوق کارکنان و پژوهشگران از مردادماه تاکنون به مدت شش ماه آنان را در شرایط دشوار مالی قرار داده است. ضمن تشکر از صبر و متانت همه همکاران، مرکز امیدوار است که دولت محترم نسبت به تخصیص مابقی بودجه مصوب، تسریع لازم را به عمل آورد تا مرکز با خروج از وضعیت کنونی بتواند با آرامش بیشتری به جامعه علمی ـ پژوهشی کشور خدمات خود را تداوم بخشد.
