ناپدیدشدگان جنگ ويرانگر و خونين سوریه

در هفته‌های اخیر سربریدن چند گروگان غربی به دست گروه حکومت اسلامی (داعش) باعث خشم و وحشت در سراسر دنیا شد اما بسیاری از مردم سوریه هم از گروگانگیری گروه های خشن شورشی یا نیروهای امنیتی دولتی در عذاب هستند. این گروگانگیران اغلب وجود گروگانها را کاملا منکر می شوند. به گفته گروههای حقوق بشری هزاران زن و مرد و حتی کودک از خیابانها، خانه ها و محل کار ربوده شده و بعد به بازداشتگاههای رسمی یا مخفی برده می شوند.

در آنجا ممکن است سالها بدون تماس با خانواده و بدون دسترسی به وکیل باقی بمانند. لماح فقیه پژوهشگر امور سوریه و لبنان در دیده بان حقوق بشر می گوید ناپدید شدن اجباری و دستگیری خودسرانه بعد از قیام مردم جزئی از زندگی مردم این کشور شده است. به گفته خانم فقیه قربانیان این دستگیری ها ابتدا معترضان بودند، فعالان حقوق بشر، خبرنگاران و وکلا یعنی ناظران مشروع اقدامات دولت. بسیاری ناگهان ناپدید شدند بی آنکه خانواده هایشان خبردار شوند آنها کجا هستند: "در عمل انگار این افراد غیب شدند."

'کافران، دشمنان خدا'
این دقیقا اتفاقی است که برای سمیره الخلیل فعال ۴۳ ساله حقوق بشر افتاد. شوهرش، یاسین الحاج صالح، تعریف می‌کند که چگونه همسرش به همراه سه همکارش- رزان زیتونه وکیل فعال حقوق بشر، وائل حماده شوهر رزان و وکیلی به نام نسیم حمادی- ربوده شدند. آنها نهم دسامبر ۲۰۱۳ ربوده شدند، یک روز پیش از روز حقوق بشر در سوریه. به گفته یاسین گروهی مرد نقابدار و مسلح، به دفتر سمیره در حومه دمشق در شرق غوطه حمله کردند و چهار نفر را همراه با لپ تاپ هایشان بردند. یکی از این چهار نفر در زمان حمله با اسکایپ با برادرش صحبت می کرد و این برادر صدای فریادهای "کافر" و "دشمن خدا" را شنیده بود.

سمیره الخلیل (بالا سمت چپ و همچنین عکس سمت راست) و همکارانش

یاسین که نویسنده و فعال مدنی است بعد از اینکه خبر را تلفنی از دوستانش شنید "در شوک کامل" بود: "هیچ کاری نمی‌کردم، هیچ کاری نمی توانستم بکنم." به عقیده یاسین، آدم ربایان از گروه اسلام‌گرای جیش الااسلام بودند که در آن زمان بخشهایی از دمشق را در کنترل داشتند. مشکل آنها تلاش سمیره و رزان برای تاسیس یک نهاد قضایی در شرق پایتخت بود. یاسین اضافه می کند که دستگیری خودسرانه و بازداشت طولانی در سوریه اتفاق تازه ای نیست. این آدم ربایی ها امروز یا بعد از خیزش مردم شروع نشده بلکه مدتهاست که اتفاق می افتد، نتیجه مبارزه با رژیم سوریه.

یاسین خود نیز چنین تجربه ای داشته است. او اکنون ۴۳ سال دارد اما وقتی ۱۹ ساله بود به جرم اینکه عضو یک گروه کمونیستی مخالف حکومت بود دستگیر شد و ۱۶ سال در زندان ماند. او را از محلی به محل دیگر می بردند و آخرین سال اسارتش بدترین سال بود: "من دائم شکنجه می شدم، سیلی و کتک و شلاق می خوردم. در بعضی موارد از گرسنگی بعنوان شکنجه استفاده می‌شد. فکرش را بکنید که ماهها برای صبحانه فقط چهار دانه زیتون بخورید. واقعا عذاب آور بود."

به هین دلیل، یاسین نگران سلامت و امنیت همسرش و دوستان او است: "ما نمی دانیم آیا آنها غذا و لباس کافی دارند، آیا نور آفتاب را می‌بینند، آیا امکان قدم زدن دارند و آیا از نظر سلامتی در وضعیت خوبی هستند یا نه. "اینها دقیقا همان چیزهایی است که من خودم و صدها نفر از دوستانم که دستگیر شدند تجربه کرده‌ایم."

ابعاد قضیه
کمیسیون تحقیق و تفحص سازمان ملل در سوریه که در سال ۲۰۱۱ برای ثبت جرایم جنگی راه اندازی شد، دستگیری های دسته جمعی از طرف نیروهای دولتی و ناپدید شدن مردان بسیاری را که در "سن جنگ" بودند، با مدرک نشان داده است. این کمیسون می گوید دستگیری بدون هرگونه اطلاع رسانی روشی است که حکومت سوریه برای "خاموش کردن مخالفان و ایجاد رعب و وحشت در بین دوستان و بستگان معترضان، فعالان و وبلاگ نویسان" در پیش گرفته است. شبکه حقوق بشر سوریه معتقد است دولت در حال حاضر ۸۵ هزار نفر را به زور در بازداشت نگه داشته است.

اما مرکز مستندسازی نقض حقوق بشر در سوریه که کار خود را از آوریل ۲۰۱۱ آغاز کرده معتقد است آمار واقعی بیش از این است. این مرکز همچنین ربوده شدن ۱۲۰۰ نفر را به دست گروه های مسلح، بدر درجه اول داعش- را مستند کرده است. ۲۶۰۰ نفر هم بدون هیچ ردی ربوده شده‌اند. دفتر حقوق بشر سازمان ملل معتقد است ابعاد واقعی این آدم ربایی ها فقط پس از پایان گرفتن بحران ممکن است روشن شود.

کسانی که بازداشت خودسرانه یا ناپدید شدن اجباری را تجربه کرده اند، درباره شرایط وحشتناکی که قربانیان تحمل می کنند، بدون دسترسی به مشاوره حقوقی، شهادت داده‌اند. دیده بان حقوق بشر شکنجه سیستماتیک در ۲۷ بازداشتگاه دولتی در حلب، دمشق، درعا، حمص، ادلیب و لاذقیه را مستند کرده است. دستگیرشدگان به بازرسان دیده بان حقوق بشر از زندانهای پر جمعیتی گفته اند که زندانیان مجبورند بایستند و به نوبت بخوابند.

بسیاری از محرومیت از غذا صحبت کرده اند و گفته اند با چشم بند، دستبند و حتی برهنه زندانی بوده اند. علاوه بر این کتک خوردن طولانی، تجاوز، شوک برقی، اعدام ساختگی، سوزاندن و کشیدن ناخن دست و پا هم گزارش شده است. سه دادستان سابق جنایات جنگی که ۵۵ هزار عکس دیجیتال زندانیان جان باخته‌ را بررسی کرده‌اند معتقدند از ابتدای خیزش مردم، یازده هزار زندانی شکنجه سیستماتیک و اعدام شده اند. این عکس‌ها بین مارس ۲۰۱۱ و اوت ۲۰۱۳ گرفته شده‌ بودند.

سازمان ملل می گوید بیشتر دستگیری هایی که سازمان‌های حقوق بشری مستند کرده اند به دست نیروهای دولتی یا نهادهای وابسته به دولت انجام شده اما شمار کسانی که به دست گروه های مسلح مخالف دولت، بویژه داعش، ناپدید شده اند رو به افزایش است. عفو بین الملل موارد شکنجه، شلاق و قتل فوری و بدون محاکمه را در زندان های مخفی داعش مستند کرده است.

سردرگمی و و آشفتگی
برای کسانی که بستگانشان در دست گروه های نظامی مخالف دولت بویژه داعش گرفتارند پیدا کردن ردی از آنها بسیار دشوار است چون مجاری رسمی برای پیگیری وجود ندارند.

محمد نور هنگامی که مشغول کار به عنوان عکاس بود، برده شد

خانواده محمد نور، عکاسی که بعد از انفجار یک خودرو در رقه در شمال سوریه در اوت سال ۲۰۱۳ ناپدید شد برای اینکه بدانند او زنده است یا مرده در تقلایی دردناک هستند. وقتی دوربین ذوب و ذغال شده این عکاس ۲۲ ساله در نزدیکی محل انفجار پیدا شد، خانواده او نگران بدترین اتفاق ممکن بودند. یکی از دوستان عامر مطر، برادر بزرگتر محمد، به او تلفنی خبر داده بود که محمد کشته شده است: "من کاملا در شوک بودم، به سراغ کامپیوترم رفتم و این خبر در اینترنت همه جا بود." خانواده با عجله به محل انفجار رفتند تا از صحت خبر مطمئن شوند: "ما آنجا را گشتیم اما نتوانستیم اثری از او یا جسدش پیدا کنیم. به بیمارستان رفتیم و از مردم و حتی افراد داعش سوال کردیم اما چیزی پیدا نکردیم."

جستجوی ما مثل سرگردانی در مارپیچ بود. خیلی ها به ما اطلاعات غلط یا غیر دقیق دادند و باعث سردرگمی و آشفتگی شدند. خیلی روزهای سختی بود." اما بعد به خانواده خبر رسید که محمد نمرده بلکه در زندان داعش در رقه اسیر است. عامر می گوید: "متاسفانه خانواده های دستگیرشدگان اینگونه از وضعیت انها مطلع می شوند. به داعش برای کسب خبر نمی توان رشوه داد، آنها اصلا قبول ندارند که کسی در زندان آنها گرفتار است." عامر که خود دو بار در سال ۲۰۱۱ بدست نیروهای دولتی دستگیر شده، خبردار شده که برادرش وقتی داشته از افراد داعش حین کار گذاشتن بمب در خودرو فیلم می گرفته دستگیر شده است.

او از آن زمان تا بحال دیگر دیده نشده است و بدون حمایت مالی دولت، خانواده محمد برای ازادی او کاملا درمانده هستند: "دست ما بسته است، الان دیگر کاری نمی توانیم بکنیم. ما حتی نمی دانیم چرا آنها اینهمه شهروند سوری را در اسارت نگه می دارند." مایسه صالح، ۳۱ ساله با تقلای مشابهی روبروست. او در بدر به دنبال خبری از خواهر کوچکترش سَمَر است که ۲۵ سال دارد و در شمال حلب ناپدید شده است.

در چرخش عجیب سرنوشت، وقتی مایسه فهمید سمر را گروه های جهادی ربوده اند تازه یک ساعت بود که خودش از بازداشت دولتی آزاد شده بود. او به سراغ اینترنت رفته بود تا به خانواده اش خبر آزادی اش را بدهد و از شبکه های اجتماعی خبردار شد که خواهرش ربوده شده است: "در ابتدا خیلی خوشحال بودم که از زندان آزاد شده ام و احساس آرامش می کردم. اما همه چیز بعد از خبردار شدن از دستگیری سمر عوض شد."

چون مایسه در زندان هیچ ارتباطی با دنیای خارج نداشت از ظهور گروه های جهادی مثل داعش بی اطلاع بود. "من نمی دانستم داعش چه کسانی هستند و چرا چنین می کنند. نمی دانستم آنها چطور خواهر مرا دزدیدند و چطور هیچکس نمی تواند کاری در این باره بکند. تمام این سوالات به سرم می آمد و من برایشان پاسخی نداشتم."


مایسه می گوید که هرگز دست از جستجو برای خواهرش برنمی دارد

به مرور زمان مایسه فهمید که سمر همراه با نامزدش محمد عمر، یک روزنامه نگار ۲۵ ساله، هنگام فیلمبرداری در حلب ربوده شده اند. تعدادی مرد مسلح که به لهجه عربی سنتی حرف می زندند با دو ماشین با شیشه دودی محمد را با خود بردند: "سمر اعتراض کرد، از آنها خواست محمد را رها کنند و از آنها می پرسید که چرا او را با خود می برند، بنابراین او را هم با خود بردند. آنها موهای سمر را گرفتند، او و محمد را به داخل ماشین کشیدند و رفتند."

مایسه دقیقا می داند زندگی در زندان چه معنایی دارد. مقامات دولتی او را در آوریل ۲۰۱۳، زمانی که در کافه ای در دمشق با دوستانش معاشرت می کرد دستگیر کردند. دوستانش هم فقط به دلیل اینکه در زمان دستگیری همراه او بودند دستگیر شدند. بعضی از آنها هنوز در زندانند. خانواده مایسه شش ماه و نیم از او بی خبر بود و نمی دانستند که او زنده است یا مرده. مایسه از بدرفتاری هایی که با او شده تعریف می کند، از سیلی و کتک خوردن، اما چون دستگیری او در شبکه های اجتماعی انعکاس داشت بازجوها با او سختگیری نمی کردند. اما دوستانش اینقدر خوش شانس نبودند: "بعضی از دوستانم بی رحمانه شکنجه شدند."

مایسه سرانجام در نوامبر ۲۰۱۳ ، اندکی بعد از دستگیری خواهرش آزاد شد. اما برای اینکه درد و رنج این خانواده بیشتر شود نیروهای طرفدار دولت به خانه آنها هجوم بردند و اوایل سال میلادی جاری، یکی از بستگان مایسه و دوست او را با خود بردند. "آنها این کار را برای انتقام کردند. آنها به فامیل من که او را بی رحمانه شکنجه کردند گفتند که او هیچ کاری نکرده و بخاطر من در زندان است."

مایسه که اکنون در ترکیه کار و زندگی می کند هنوز نتوانسته با ناپدید شدن خواهرش کنار بیاید و از حملات افسردگی رنج می برد: "هر وقت راجع به او صحبت می کنم یا عکس هایش را می بینم گریه ام می گیرد. من درد و فقدان عظیمی را احساس می کنم."

مایسه و خانواده اش از هیچ کاری برای اینکه بفهمند سمر و نامزدش را کجا برده اند فروگذار نکرده اند اما به نتیجه ای نرسیده اند. مایسه می گوید: "ما هنوز هیچ خبری از سمر و محمد نداریم. ای کاش کسی می توانست خبری از آنها به ما بدهد، اینکه آیا زنده هستند یا نه. حتی اگر سمر مرده باشد حداقل جنازه اش را به ما تحویل بدهند و ما را مطلع کنند. به ما خبر بدهند تا کمی راحت شویم."

بستگان افراد ناپدید شده می خواهند بدانند چه بر سر آنها آمده است

قطعنامه ۲۱۳۹ شورای امنیت سازمان ملل که فوریه امسال تصویب شد "بازداشت خودسرانه و شکنجه شهروندان" و "آدم ربایی و ناپیدید شدن اجباری" را در سوریه محکوم کرده و خواستار "توقف کامل" چنین اقداماتی و آزادی تمام کسانی شده که خودسرانه دستگیر شده اند. دیده بان حقوق بشر از سازمان ملل خواسته تا برای بازدید ناظران مستقل از بازداشتگاه ها اقدام کند. این نهاد همچنین خواستار ارجاع پرونده سوریه به دادگاه بین المللی جنایات جنگی است تا متخلفان بدانند که مجازاتی در کار هست. یاسین الحاج صالح از زمان دستگیری همسرش در کنار گروه های بین المللی حقوق بشر در فعالیت است تا تمام کسانی که در سوریه بی مورد زندانی هستند آزاد شوند.

یاسین الحاج صالح همچنان برای یافتن سرنخی از همسرش به فعالیت مشغول است

او می گوید با "مادران، پدران، همسران، شوهران و خواهران و برادران" کسانی که در یافتن عزیزانشان درمانده شده اند در ارتباط است تا شاید خبری از سرنوشت آنها بدست آید. "مادران ربوده شدگان یا دستگیرشدگان می گویند هر وقت در باره پسرانشان حرف می زنند، هر وقت غذا می خورند، برای پیاده روی بیرون می‌روند یا امور روزمره زندگی را انجام می دهند، رنج نبود آنها را احساس می کنند. وضعیت من هم همین طور است. در تمام لحظات به سمیره فکر می کنم، در تمام لحظات روز." یاسین می گوید او ودیگر فعالان هر چه در توان دارند انجام خواهند داد تا آنها که مسئول این اقدامات هستند روزی تقاص جنایایشان را پس دهند. "تا زنده هستم دست از این کار نخواهم کشید."