بهار نیوز - آلودگی هوا و مدیریت‌های ناکارآمد

سیدعلی اسماعیلی
حفظ و حراست از محیط زیست، هم رسالتی است عام که همه شهروندان نسبت به آن مسئولند و هم از مهم‌ترین وظایف دولت‌ها است، و دولت‌ها هم از منظر ارزش ذاتی و اصالت داشتن محیط زیست و هم از این منظر که زیست سالم و برخورداری از محیط زیست و هوای سالم و عاری از آلودگی از حقوق اولیه شهروندان است؛ نسب به آن مسئولند و می‌بایست نسبت به حفظ و حراست از آن، در قبال شهروندان خود، پاسخگو باشند.؛ درمیان عناصر محیط زیست، آب، خاک و هوا، نقش بی‌بدیلی در حیات و سلامت جامعه بشری دارند، و حفاظت از آنها از جمله مهمترین رسالت و خطوط قرمز دولت‌هاست. متاسفانه اینک ملت و کشور ایران به دلیل مدیریت‌های ناکارامد در هر سه بخش آب، خاک و هوا دچار بحران شده و بحران‌های آب، خاک و هوا موجب نگرانی عمیق شهروندان و به چالشی بزرگ برای نظام تبدیل شده است.

علیرغم وجود قوانین و آیین‌نامه‌های الزام‌آور، تجربه مثبت کشورهای دنیا و نتایج روشن تحقیقات مراکز علمی وفنی، اهتمام ویژه و اراده ملی برای حل بحران‌های مذکور احساس نمی‌شود و همچنان از این قاعده طلایی و اصل بنیادین حکمرانی خوب غفلت می‌شود که سلامت، نشاط، امید و اعتماد شهروندان، سرمایه‌ای ملی است و مراقبت از این سرمایه ملی، بدون نگاه، اراده و اجماع ملی امکان‌پذیر نخواهد بود؛ غفلت، عدم اهتمام جدی و رویکردهای غیرعلمی مدیران باعث شده است تا آلودگی هوا به مرگ خاموش شهروندان تبدیل شود؛ براساس اظهارات رسمی مدیران سازمان محیط زیست و وزارت بهداشت، سالانه حدود 35هزار نفر در ایران و 5 هزار نفر در تهران بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و هزاران نفر نیز به انواع بیماری‌های صعب‌العلاج از جمله سرطان مبتلا می‌شوند، این آمار وحشتناک می‌تواند و‌ می‌باید خواب راحت را از چشم مدیران و شهروندان برباید؛ بحران آلودگی هوا و آثار زیانبار آن در حالی این ملت و کشور را در باتلاق خود گرفتار ساخته است که منشا آلودگی هوا در تهران و کلانشهرهای ایران توسط ده‌ها مرکز علمی و پژوهشی روشن و تبیین شده است و در صورت مساله و شناخت علل و عوامل آلودگی هوا، ابهامی وجود ندارد.

براساس گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای شهرداری تهران و سایر مراکز علمی کشور «طی سال‌های اخیر، آلاینده اصلی شهر تهران که موجب قرارگیری وضعیت هوا در شرایط ناسالم بوده است، ذرات معلق با قطر کمتر از 5/2 میکرون بوده است و منابع آلاینده اصلی شهر تهران در دو دسته «منابع متحرک» (به‌ترتیب میزان آلودگی هوا: خودروهای فرسوده، اتوبوس، کامیون، موتورسیکلت، تاکسی‌ها و خودروهای شخصی) و «منابع ساکن» (شامل صنایع آلاینده، نیروگاه‌ها و پالایشگاه، پایانه‌های اتوبوسرانی، فرودگاه، راه ‌آهن-، جایگاه‌های سوخت‌رسانی و شوفاژها و موتورخانه‌های منازل و منابع خانگی و تجاری) مورد بررسی قرار گرفته است. سهم منابع ساکن و متحرک در تولید آلاینده‌های گازی به‌ترتیب برابر 15 و 85درصد و در تولید ذرات معلق به‌ترتیب 30 و 70درصد است.

در منابع متحرک، کامیون‌ها، اتوبوس‌های سرویس ادارات، اتوبوس‌های شرکت واحد، موتورسیکلت و مینی‌بوس‌ها و خودروهای فرسوده مهم‌ترین منابع تولید ذرات هستند؛ و نیروگاه، پالایشگاه و صنایع، اصلی‌ترین منابع تولید ذرات در طیف منابع ساکن هستند؛ بر این اساس، سیاست‌ها و برنامه‌های فوری، کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت برای پیشگیری و بهبود کیفیت هوا، می‌بایست بر اساس نوع و میزان منابع تولید آلایندگی هوا اتخاذ شود، و قاعدتا رویکرد غالب سیاست‌ها، باید معطوف به مدیریت منابعی باشد که بیشترین سهم را در آلودگی هوا دارند از قبیل خودروهای فرسوده، اتوبوس‌ها، کامیون‌ها و موتورسیکلت‌ها. طی سال‌های اخیر مهمترین و البته راحت‌ترین اقدام کمیته اضطرار شهر تهران در مواجهه با بحران آلودگی هوا، گسترش محدوده طرح زوج و فرد خودروها به درب منازل و تعطیلی مدارس بوده است؛ این درحالی است که ممکن است خودرویی پاک اما پلاکش زوج باشد و خودرویی آلوده اما پلاکش فرد باشد و مهم‌تر اینکه مطابق آمارهای رسمی تاکسی‌ها و خودروهای سواری کمترین نقش و سهم را در آلودگی هوا دارند؛ از منظری دیگر، این بی‌تدبیری‌ها و تصمیمات غیر علمی موجبات افزایش آلودگی هوا را نیز فراهم کرده است؛ به دلیل اینکه اجرای طرح محدوده طرح زوج و فرد به درب منازل، باعث افزایش استفاده از اتوبوس‌ها می‌شود و افزایش استفاده از اتوبوس‌ها، موجب‌تردد بیشتر و افزایش زمان روشن ماندن موتور آنها خواهد شد و با توجه به آلایندگی بسیار بیشتر اتوبوس‌ها در مقایسه با خودروهای سواری، ذرات معلق بیشتری تولید می‌شود و بر آلودگی هوا‌ می‌افزاید. بر این اساس تصمیمات غیر کارشناسی اتخاذ شده برای مدیریت آلودگی هوا، نه تنها کمترین کارکرد را در بهبود هوا داشته است، بلکه موجب افزایش آلاینده‌های هوا نیز شده است.

مدیران ما باید توجه داشته باشند که جهان امروز جهان دانایی است و درجهان دانایی، علم و تکنولوژی، کلید بی‌بدیل مدیریت و حکمرانی است و راهکار حل بحران‌ها و مشکلات کشور از جمله آلودگی هوا نه از رهگذر گفتار درمانی و جملات کلیشه‌ای و تکراری که ‎از رهگذر علم، فناوری، نوآوری، بهره‌گیری از تجارب برتر و استفاده از کارشناسان متخصص می‌گذرد. مطابق تحقیقات و آزمایشات مراکز علمی، 70درصد آلودگی هوای تهران و دیگر کلانشهرها ناشی از منابع متحرک و 30 درصد آن ناشی از منابع ساکن است و طبیعتا راهکارهای آن نیز روشن خواهد بود.

ارتقای استانداردهای بنزین و گازوئیل، اصلاح و بهبود کیفیت موتور وسایل حمل و نقل عمومی و شخصی مطابق استانداردهای دنیا، نصب فیلتر دوده روی تمامی خودروهای سنگین و اتوبوس‌های حمل و نقل شهری، نوسازی اتوبوس‌های شهری، اسقاط وسایل حمل و نقل عمومی و شخصی فرسوده، حذف تعرفه خودروهای برقی و هیبریدی و اعطای تسهیلات ویژه برای خرید این نوع خودروها، سامان بخشی به وضعیت‌تردد خودروها، منع و محدودیت‌تردد وسایل حمل ونقل عمومی و شخصی با سن بالا، تولید و توسعه منابع و انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر و کاهش استفاده از انرژی‌های فسیلی، توسعه فضای سبز، ارتقای دانش و بینش شهروندان نسبت به نقش حیاتی و بی‌بدیل محیط زیست در حیات و سلامت آنان و سایر موجودات زنده و فرهنگ‌سازی و نهادینه کردن فرهنگ عمومی حراست از محیط زیست به‌عنوان رسالت ملی و دینی امربه معروف و هوشیاری عمومی نسبت به تخریب محیط زیست به‌عنوان رسالت نهی از منکر، و اجرای درست و به موقع قوانین و آیین‌نامه‌های الزام‌آور موجود و. . . در قالب یک برنامه جامع و طی فرایند زمانی مشخص، ازجمله مهمترین راهکارهای بهبود کیفیت هواست که غالب متخصصان وکارشناسان خبره نسبت به آنها اتفاق نظر دارند.

؛ با توجه به نکات فوق، کیفیت هوا و رنگ آسمان هرکشوری، شاهد صادقی است بر کارآمدی و ناکارآمدی مدیران آن کشور. گرچه مطابق بررسی‌های مراکز پژوهشی، آلودگی هوا، تابعی است از منابع متحرک و منابع ثابت پیش گفته، اما بر کسی پوشیده نیست که میزان و گسترش این منابع، خود تابعی هستند از استراتژی‌ها، راهبردها، رویکردها و اقدامات مدیریتی. مشکلات محیط زیست و آلودگی هوا پدیده خاص کشور ایران نبوده و نیست، بلکه غالب کشورها طی ده‌ها سال با این پدیده درگیر بوده و با راهکارهای علمی و عملی مناسب این مشکل را طی دوره زمانی مشخص حل کرده‌اند و تجارب موفق این کشورها نیر می‌توانست و می‌تواند راهنمای اندیشه و عمل مدیران ما در حل این بحران باشد؛ بنابراین پدیده آلودگی هوای تهران و کلانشهرهای ایران و افزایش آن طی چند دهه اخیر، ناشی از غفلت و بی‌تدبیری مدیرانی است که بدون توجه به الزامات زیست سالم شهروندان، سیاست‌ها و رویکردهایی را در پیش گرفتند که هوای آلوده موجود، نتیجه آن سیاست‌ها و رویکردهاست.

آخرین نمونه از زنجیره بی‌تدبیری‌ها و رویکردهای غیر علمی، افزایش قابل توجه تعرفه واردات خودروهای هیبریدی در آذرماه سال جاری (درست در اوج آلودگی هوا) است؛ در حالی‌که یکی از راهکارهای موثر کاهش آلودگی هوا که غالب کارشناسان داخلی وخارجی بر آن توافق و تاکید دارند، حذف یا کاهش تعرفه خودروهای هیبریدی است. براین اساس گزافه نیست اگر گفته شود منشا آلودگی تهران و کلانشهرهای ایران نه منابع ثابت و متحرک، بلکه جماعتی از مدیران هستند که از دانش و مدیریت علمی و راهبردی و از اهتمام و اراده لازم برای حل اصولی مشکلات بی‌بهره‌اند و عملکرد آنان نه تنها در ارتقای سطح زندگی و رفاه و آرامش ملت نجیب ایران کارکردی نداشته که بر درد و رنج آنان نیز افزوده است.