بهار نیوز - آشنایی با پیشینه و ارکان سازمان ملل متحد

به بهانه هفتاد و چهارمین نشست سالیانه سازمان ملل

غلامحسین دهدشتی
مهرماه امسال مصادف است هفتاد و چهارمین نشست سالیانه سازمان ملل متحد بهمین مناسبت بر آن شدیم تا با ارکان و وظایف این سازمان جهانی و بین المللی بیشتر و بهتر آشنا شویم.
مقدمه
جامعه ملل متحد
مطابق ماده 14پیشنهاد صلح رئیس جمهور آمریکا، ( (باید بر اساس معاهدات رسمی و به منظور فراهم کردن تضمینات متقابل سیاسی و ارضی برای کلیه‌ی کشورها، اعم از بزرگ یا کوچک یک جامعه بین المللی تشکیل شود.) ) تشکیل جامعه‌ی ملل با انعقاد معاهده‌ی ورسای 1919 قطعی شد و جامعه ملل از 16 ژانویه 1920کار خود را آغاز کرد. مرکز جامعه ملل در ژنو بود.
انحلال جامعه‌ی ملل
نبودِ ضمانت اجرا برای تصمیمات جامعه‌ی ملل (که این مشکل برای تصمیمات سازمان ملل نیز وجود دارد) و وفادار نبودن برخی کشورها به اصول و تصمیمات این سازمان رفته‌رفته زمینه را برای انحلال این سازمان فراهم کرد. با کناره‌گیری کشورهایی مانند ژاپن، آلمان و ایتالیا و آغاز جنگ جهانی دوم، این سازمان به‌شدت تضعیف شد و سرانجام در سال ۱۹۴۶، انحلال حقوقی این سازمان به‌تصویب مجمع جامعه‌ی ملل رسید و جای خود را به سازمان جدید دیگری به‌نام سازمان ملل متحد داد.
سازمان ملل متحد
اندیشه‌ی شکل‌گیری سازمان ملل متحد به پیش‌از پایان جنگ جهانی دوم باز می‌گردد. آشکار شدن ناتوانی جامعه‌ی ملل در حفظ صلح و جلوگیری از جنگ میان کشورها موجب گردید که سرانجام پس از پایان جنگ جهانی دوم و در کنفرانس سان‌فرانسیسکو، منشور ملل متحد به امضای ۵۰ کشور برسد. درنهایت، سازمان ملل با اهداف مشابه با جامعه‌ی ملل به‌طور رسمی کار خود را در تاریخ ۲۴ اکتبر سال ۱۹۴۵ آغاز کرد. مرکز این سازمان در نیویورک است. این سازمان ۱۹۳ عضو دارد و تایوان و واتیکان (با وجود داشتن ناظر دائمی در این سازمان) عضو این سازمان نیستند.
مقاصد سازمان ملل متحد بر طبق منشور بقرار زیر است:
1- حفظ صلح و امنیت بین المللی و بدین منظور، اتخاد تدابیر دستجمعی موثر برای جلوگیری و برطرف کردن تهدید علیه صلح و سرکوبی اعمال تجاوز کارانه و سایر اعمال ناقص صلح
2- تحصیل همکاری در حل مسائل بین المللی که دارای ویژگیهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی یا انساندوستی می‌باشند و در‌ترویج و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادیهای اساسی برای همگان بدون تبعیض از حیث نژاد، جنس، زبان یا مذهب.
3- بودن مرکزی برای هماهنگ ساختن اعمال سازمان ملل در تحصیل در این مقاصد.
سازمان ملل متحد برمبنای اصول اساسی زیر تاسیس گردیده است:
4- کلیه دول عضو دارای حاکمیت ملی بوده و برابر می‌باشند.
5- همه برعهده گرفته‌اند که تعهداتی را که منشور بر عهده آنها می‌نهد با حسن نیت انجام دهند.
6- همه بر عهده گرفته‌اند که اختلافات بین المللی خود را با وسایل مسالمت آمیز و بشیوه‌ای که صلح، امنیت و عدالت بین المللی را به خطر نیندازد تصفیه نمایند.
7- هیچ عضوی در روابط بین المللی خود بسلاح یا تهدید بآن علیه سرزمین یا استقلال سیاسی دولت دیگر متوسل نخواهد شد یا به شیوه‌ای که ناهماهنگ با هدف‌های ملل متحد باشد رفتار نخواهد کرد.
8- همه بر عهده گرفته‌اند که هر گاه سازمان ملل متحد بر طبق منشور اقدامی بعمل میاورد همه گونه مساعدت بنمایند و همچنین بر عهده گرفته‌اند که بدولتی که سازمان ملل متحد برای حفظ و اعاده صلح علیه آن اقدامی بعمل می‌آورد کمکی ننمایند.
9- سازمان ملل مراقبت خواهد کرد که تا آنجا که برای حفظ صلح و امنیت ضروریست، ممالکی که عضو ملل متحد نیستند بر طبق اصول منشور عمل کنند.
10- سازمان ملل متحد در مسائلی که اساسا در صلاحیت داخلی دولت‌ها است دخالت نخواهد کرد جز در مواردیکه برای اجرای صلح بین المللی عمل می‌نماید.
11- سازمان ملل متحد یک سازمان فوق دولت نیست و وضع قانون نمینماید. سازمان ملل متحد، در هر صورت برای دول عضو دستگاهی است برای همکاری در سازمانی که از ملل دارای حق حاکمیت ملی هستند.
علاوه بر این سازمان ملل متحد تنها محل ملاقاتی است که سخنان نمایندگان همه ملل عضو ، بزرگ و کوچک، غنی و فقیر، قوی و ضعیف، سخنگویان همه گونه نظرات سیاسی و نظام‌های اجتماعی و فرهنگی آزادانه بگوش می‌رسد.
سازمان ملل متحد نمی‌تواند از میل دستجمعی مردم و دولت‌های حمایت کننده آن قویتر باشد.
عضویت در سازمان ملل متحد بروی همه دول صاح دوست که تعهدات منشور را قبول نمایند و سازمان تشخیص دهد که قادر و مایل به اجرای آن تعهدات هستند باز است.
زبانهای رسمی ملل متحد عبارتند از: چینی، انگلیسی، فرانسوی، روسی و اسپانیائی، زبانهای کارسازمان ملل متحد انگلیسی و فرانسه می‌باشد.
شش رکن اصلی سازمان ملل متحد عبارتند از: مجمع عمومی، شورای امنیت، شورای اقتصادی و اجتماعی، شورای قیمومت، دادگاه بین المللی دادگستری و دبیرخانه.
1-مجمع عمومی
رکن اصلی مشورتی سازمان ملل متحد و رکنی که در آن تمام دول عضو نماینده دارند مجمع عمومی می‌باشد. مجمع عمومی، که سالی یکبار تشکیل می‌گردد حق دارد که درباره تمام مطالبی که در چهار چوبه منشور قرار می‌گیرد بحث نموده و توصیه هائی بنماید. مجمع عمومی همچنین حق دارد که قدرت و وظایف سایر ارکان ملل متحد را مورد مذاکره قرار دهد. مجمع عمومی وسایل مطالعاتی را فراهم و بدول عضو و سایر ارکان توصیه هائی برای‌ترویج همکاری بین المللی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مینماید.
مجمع عمومی همچنین می‌تواند اصول کلی همکاری برای حفظ صلح منجلمه اصول کلی حاکم بر خلع سلاح و تنظیم تسلیحات را مورد ملاحظه قرار داده و هر گونه مساله مربوط بحفظ صلح را که توسط یکی از دول عضو، شورای امنیت، و تحت شرایط خاصی، توسط یک دولت خیر عضو، بدان مجمع آورده میشود مورد مذاکره قراردهد.
بقدرت توصیه مجمع عمومی فقط یک استثنا وارد است. منشور مقرر میدارد که هرگاه شورای امنیت در مورد اختلاف یا وضعیتی بانجام وظایف محوله بدان بر طبق منشور مشغول باشد، مجمع عمومی در مورد آن اختلاف یا وضعیت توصیه‌ای نخواهدنمود مگر آنکه شورای امنیت آنرا درخواست نماید.
قدرت مجمع عمومی بر اینکه درباره کلیه مطالب یا مسائلی که در چهارچوبه منشور است بحث و مذاکره کند بدان یک موقعیت مرکزی در سازمان میدهد. کلیه ارکان سازمان ملل متحد، منجمله شورای امنیت، گزارشهای سالانه و مخصوص خود را برای ملاحظه به مجمع تقدیم می‌دارند. مجمع /10 عضو غیر دائمی شورای امنیت، همه /27 عضو شورای اقتصادی و اجتماعی و اعضای منتخب شورای قیمومت را انتخاب مینماید. مجمع و شورای امنیت بارای جداگانه خود قضات دادگاه بین المللی دادگستری را انتخاب مینمایند. بنابر توصیه شورای امنیت، مجمع اعضای جدید را قبول و دبیر کل را معین مینماید.
مجمع عمومی بودجه کلیه سازمان ملل را ملاحظه و تصویب و مخارج را در میان دول عضو تسهیم مینماید.
مجمع عمومی همچنین میتواند کمک‌های داوطلبانه را بدولت‌ها توصیه نماید. چنین مساعدت هائی، مثلا برای عملیات کمک‌های چند جانبه معروف به ( (برنامه توسعه ملل متحد) ) تامین اعتبار مینماید و بحمایت از عملیات کارگزارهای انسان دوستانه مختلف مانند صندوق کودکان ملل متحد کمک می‌نماید. هر دولت عضو در مجمع عمومی دارای یک رای خواهد بود اگر چه ممکنست تا پنج نماینده بهر دوره‌ی اجلاسیه بفرستد. در مورد موضوعات عادی مجمع با اکثریت ساده اعضا حاضر و رای دهنده و درباره موضوعات مهم با اکثریت دو سوم آرا تصمیم می‌گیرد.
2-شورای امنیت
رکنی که دول عضو مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت رابعهده آن گذاشته‌اند، شورای پانزده نفری امنیت می‌باشد. در انجام وظایف خود، شورا بنمایندگی دول عضو، که همگی موافقت کرده‌اند تصمیمات آنرا اجرا کنند، عمل می‌کند.
پنج عضو دائمی عبارتند از: چین، فرانسه، روسیه ، انگلستان و ممالک متحده امریکا /ده عضو غیر دائمی توسط مجمع عمومی برای یک دوره دوساله انتخاب شده و قابل انتخاب مجدد نمی‌باشد. تحت مقررات اصلی منشور، شورا دارای یازده عضو بوده و شش عضو آن غیر دائمی بودند ولی در هر حال حاضر بر طبق اصلاحات وارده به منشور که در اوت 1965 قوت قانونی پیدا کرد، اعضا شورا به پانزده نفر افزایش یافت.
هر عضو شورا‌ی امینت دارای یک رای می‌باشد. تصمیم در باره هر موضوعی غیر از مسائل مربوط به آئین کار، با رای مثبت 9 عضو که شامل رای موافق اعضای دائمی باشد گرفته میشود. این قاعده ( (اتفاق آرا قدرتهای بزرگ) ) که بامتیاز ( (وتو) ) معروف است، می‌باشد. در عمل غیبت یکی از اعضای دائمی وتو محسوب نمی‌شود. هر عضو، اعم از اینکه دائمی باشد یا غیر دائمی، بایستی از دادن رای در مورد تصمیم مربوط بتصفیه مسالمت آمیز اختلافی که خود یکطرف آن اختلاف می‌باشد خودداری کند. در مورد مسائل آئین کار، تصمیمات با 9 رای مثبت عادی گرفته می‌شود.
از آنرو که حفظ صلح و امنیت بین المللی مستلزم مراقبت دائمی بوده و ممکنست نیازمند باقدام فوری باشد، شورای امنیت طوری تشکیل شده است که دائما قادر بانجام وظیفه باشد. شورا در صورتیکه تصمیم بگیرد میتواند جلسات خود را در محلی غیر از مقر سازمان تشکیل دهد.
شورای امنیت حق دارد که هر اختلافی یا وضعیتی را که ممکنست منجر به برخورد بین دو یا چند کشور گردد مورد تحقیق قرار دهد. توجه شورا به چنین اختلاف یا وضعیتی ممکنست توسط یکی از اعضا شورا، هر دولت عضو سازمان، مجمع عمومی، دبیر کل یا حتی تحت شرایط خاص، توسط دولتی که عضو ملل متحد نیست جلب گردد.
- شورا حق دارد که طرق و وسایل تصفیه مسالمت آمیز و در اوضاع و احوال معین عملا شرایط تصفیه را توصیه نماید.
- در صورت وقوع تهدید علیه صلح بین المللی یا نقض آن یا عمل تجاوزکارانه، شورای امنیت اختیار دارد که تدابیر ( (اجرائی) ) برای اعاده صلح و امنیت بین المللی اتخاذ نماید. این تدابیر شامل قطع ارتباطات و قطع روابط اقتصادی و سیاسی و در صورت لزوم اقدام نیروهای هوائی، زمینی و دریائی می‌شود.
همه اعضای ملل متحد بواسطه منشور بعهده گرفته‌اند که در صورت درخواست شورای امنیت و بر طبق موافقت نامه مخصوص، نیروهای مسلح، مساعدت، و تسهیلات لازم برای حفظ صلح و امنیت بین المللی را در اختیار آن شورا قرار دهند.
کمیسیون خلع سلاح که در سال 1952 توسط مجمع عمومی و تحت اقتدار شورای امنیت تاسیس گردید اکنون مرکب از تمام اعضای ملل متحد می‌باشد.
3-شورای اقتصادی –اجتماعی
این شورا یکی از ارکانی است که تحت امر مجمع عمومی فعالیت می‌کند و مصوبات آن باید به تایید مجمع عمومی برسند؛ تقریبا هر چیزی که به صلح و امنیت مربوط نمی‌شود، وارد حوزه‌ی شورای اقتصادی اجتماعی می‌گردد. شورا با دو بار تغییر در اعضا، اکنون دارای ۵۴ کشور عضو است که این تعداد با توجه به توزیع جغرافیایی انتخاب می‌شود. .
مدت نمایندگی در شورا ۳ سال می‌باشد که انتخاب دولت‌های عضو برای دوره‌ی بعدی بلامانع است. شورای اقتصادی سالانه سه اجلاس برگزار می‌کند. اجلاس اول، نشستی کوتاه در باب دستور کار شوراست. اجلاس دوم که در نیویورک برگزار می‌شود، به مسائل اجتماعی می‌پردازد. اجلاس سوم که در وین، مقر اروپایی سازمان ملل متحد برگزار می‌گردد، به بررسی مسائل اقتصادی اختصاص دارد
4-شورای قیمومیت
این شورا نظامی قراردادی است، زیرا در هر مورد، براساس قراردادی که میان دولت‌های ذی‌نفع منعقد شده است و باید به تایید مجمع عمومی برسد، عمل می‌شود. در این شورا ۳ طرف وجود دارد: ۱. دولت قیم ۲. سرزمین تحت قیمومت ۳
دولت‌های قیم به جهت فراهم کردن زمینه‌ی استقلال، سیستمی نظارتی ایجاد کردند که مرکب از ۳ دسته از کشورها می‌باشد: ۱. دولت‌های اداره‌کننده‌ی سرزمین‌های تحت قیمومت ۲. اعضای دائم شورای امنیت ۳. دولت‌های غیراداره‌کننده به تعداد دولت‌های اداره‌کننده. بنابراین تعداد اعضای شورای قیمومت ثابت نیست. لازم به ذکر است که این نهاد از موفق‌ترین نهادها بوده است، چرا که درحال‌حاضر هیچ سرزمین تحت قیمومتی وجود ندارد.
5-دیوان دائمی دادگستری
این دیوان رکن قضایی سازمان ملل می‌باشد. درحال‌ حاضر هر ۱۹۲ کشور عضو سازمان ملل متحد، به عضویت اساسنامه‌ی دیوان بین‌المللی دادگستری در آمده‌اند. این دیوان مرکب از ۱۵ قاضی است که برای ۹ سال توسط مجمع عمومی و شورای امنیت انتخاب می‌شوند.
صلاحیت‌ترافعی (حل‌وفصل اختلافات) : درصورتی که دولت‌ها بپذیرند که دیوان بین‌المللی دادگستری قضاوت را بر عهده بگیرد، این نهاد صالح به رسیدگی به اختلافات آنها می‌باشد. در این صورت صلاحیت دیوان، طی اعلامیه‌ای موردپذیرش قرار می‌گیرد یا در معاهده‌ای خاص، صلاحیت اجباری دیوان پذیرفته می‌شود که در این صورت دولت تنها درمورد اختلافات ناشی از معاهده‌ صالح به رسیدگی می‌باشد؛ یا ممکن است که دولت‌ها خود براساس معاهده‌ای، صلاحیت حل‌وفصل اختلافات را به دیوان بدهند.
صلاحیت مشورتی: در این مورد مجمع عمومی یا شورای امنیت می‌توانند در تمامی مسائل از دیوان بین‌المللی دادگستری تقاضای نظر مشورتی نمایند. در صورت درخواست از دیوان، پس از مطرح کردن و شنیدن نظرات‌ دولت‌های عضو اساسنامه و همچنین دولت‌های ذی‌صلاح، دیوان وارد شور می‌شود و نظر مشورتی خود را مطرح می‌کند؛ که این نظریه برای دولت‌ها الزام‌آور ن می‌باشد، مگر اینکه الزامی بودن آن قید شده باشد. همچنین لازم به ذکر است که تصمیم دیوان براساس نظر اکثریت قضات می‌باشد و در کنار آن، قضات موافق یا مخالفی که در اکثریت هستند می‌توانند نظرات خودشان را اعلام کنند.
6-دبیرخانه دائمی
دبیر کل سازمان ملل متحد نیز ازسوی مجمع عمومی و طبق توصیه‌ی شورا انتخاب میشود در راس آن دبیر کل قرار دارد که براساس توصیه‌ی شورای امنیت، توسط مجمع عمومی انتخاب می‌شود. دوره‌ی خدمت دبیر کل در عمل ۵ سال است که برای یک بار هم قابل‌تمدید است. دبیر کل دارای دو وظیفه‌ی اداری و سیاسی می‌باشد.
روسای سازمان ملل از آغاز تاکنون:
گلدوین جب -‌تریگوه لی- داگ‌ هامرشولد- او تانت- کورت والدهایم- خاویار پرز دکوئیار- پطرس غالی- کوفی عنان- بان کی مون- آنتونیو گوترش