در روزها و ماه‌های اخیر تلاش‌ها از سوی نهادهای نظارتی، برای قانون‌مند کردن فعالیت کاربران در شبکه‌های اجتماعی افزایش یافته است. محمود واعظی، وزیر ارتباطات، ماه پیش از مصوبه «شورای عالی فضای مجازی» برای سامان‌دهی شبکه‌های اجتماعی گفت و بر این مبنا اعلام کرد کانال‌های تلگرامی که بیش از 5000 هزار عضو دارند باید مجوز داشته باشند. وی گفت: «بر این اساس وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موظف به تشکیل کمیته‌ای و تدوین آیین‌نامه مربوطه ظرف یک ماه شده است.»حالا نزدیک به یک ماه از آن زمان گذشته است و در روزهای گذشته زمزمه درباره مفاد این آئین‌نامه در فضای مجازی کم نبوده است.
از سوی دیگر هر روز اخبار عجیب و غریبی منتشر می‌شود. از آماری که طبق آن ایران دومین کشور از لحاظ تعداد کاربران در فضای مجازی است، تا آماری که نشان می‌دهد میزان ساعات بهره‌گیری ایرانیان از فضای مجازی دوبرابر کشوری است که در رده دوم آمار قرار دارد. این آمارها باید موشکافانه بررسی شوند. در این نوشتار تلاش می‌کنیم آمارهای معتبر جهانی در زمینه بهره‌گیری ایرانیان از اینترنت را مورد توجه قرار دهیم و درباره آمارهای مبهم موشکافی کنیم.
کاربران اینترنت در جهان پایگاه اینترنتی «داده‌ها و آمار اینترنت» که در آمریکا مستقر است اخیرا لیستی از تعداد کاربران اینترنتی دنیا منتشر کرده است که ایرانیان در لیست فوق در رده سیزدهم قرار دارند. در این لیست، بیشترین استفاده‌کنندگان اینترنت در جهان از کشور چین هستند. 420 میلیون چینی (معادل 31 درصد جمعیت) از اینترنت استفاده می‌کنند. مقام دوم در اختیار آمریکایی‌ها است. 74 درصد آمریکایی‌ها (240 میلیون نفر) از این پدیده جهانی استفاده می‌کنند. بیشترین آمار استفاده از اینترنت نیز بعد از چین و آمریکا، در اختیار کشورهای ژاپن (100 میلیون) ، هند (81 میلیون) و برزیل (76 میلیون) است.همچنین در آمار فوق، انگلیس به عنوان کشوری که بیشترین درصد کاربران اینترنت نسبت به جمعیت را دارد شناخته شده است. 82. 5 درصد جمعیت انگلیس از اینترنت استفاده می‌کنند درحالی‌که تنها 6. 9 درصد از جمعیت 1 میلیارد و 173 میلیونی کشور هند کاربران اینترنت محسوب هستند. از جمعیت حدودا هفت میلیاردی جهان، حدود دو میلیارد نفر از اینترنت استفاده می‌کنند و آمار میانگین ضریب نفوذ اینترنت در جهان معادل 28. 7 درصد است و از ده سال پیش کاربران پنج برابر شده است.
چند ایرانی کاربر اینترنت هستند؟ در آمار سازمان داده‌ها و آمار اینترنت ذکر شده است که ایران با داشتن 33 میلیون و 200 هزار کاربر که معادل 43 درصد جمعیت 77 میلیونی ایران هستند، با در اختیار داشتن رده سیزدهم، یکی از بیست کشوری است که کاربران اینترنتی زیادی دارند.جان دیفتریوس تهیه‌کننده سری برنامه‌های «بازار خاورمیانه برای شبکه» در این زمینه به سی‌ان‌ان گفته است: «باآنکه متوسط درآمد مردم منطقه خاورمیانه در زمره بالاترین درآمدهای جهانی قرار دارد، ضریب نفوذ اینترنت در این منطقه نسبتا پایین است. البته این روند در حال تغییر است. در کل جهان حدود 3 میلیارد کاربر اینترنت وجود دارد که 3. 7 درصد آنها معادل 112 میلیون نفر در خاورمیانه هستند. از مجموع این 112 میلیون کاربر اینترنت در خاورمیانه، ایران با 45 میلیون کاربر اینترنتی درصدر کشورهای منطقه قرار دارد. در مصر 43 میلیون کاربر اینترنت وجود دارد که دومین کشور از این نظر در منطقه است. تعداد کاربران اینترنت در مراکش 18 میلیون و 500 هزار نفر و در عربستان سعودی 16 میلیون و 500 هزار نفر است. در امارات عربی متحده بیش از 8 میلیون کاربر اینترنت وجود دارد که معادل 88 درصد جمعیت کل امارات عربی متحده است.»
نگاه به آمار و توجه به منطق سخنان دیفتریوس گویای بسیاری چیزهاست. ایران و مصر با وجود این‌که از نظر سرانه درآمد خانوار از کشورهای کمتر مرفه خاورمیانه محسوب می‌شوند، از نظر ضریب نفوذ اینترنت با فاصله بیشترین میزان علاقه را نسبت به فن‌آوری‌های نوین دارند. به عبارتی میزان علاقه به بهره‌گیری از اینترنت بیش از آن‌که ارتباطی معنادار با سطح رفاه اجتماعی داشته باشد، با سطح آگاهی اجتماعی و وجود ساختارهای اندیشه‌ای در جامعه مرتبط است.
پراکندگی سنی کاربران اینترنت آخرین آمارها از تعداد کاربران اینترنت در ایران نشان می‌دهد که 40 درصد کاربران اینترنت در گروه سنی 20 تا 29 سال قرار دارند و اینترنت موبایل پرکاربردترین نحوه اتصال به اینترنت در ایران است. مرکز مدیریت توسعه ملی اینترنت در گزارشی شمار کاربران اینترنت در ایران را تا پایان 6 ماهه نخست سال 91 بالغ بر 45 میلیون و 5 هزار و 644 نفر اعلام کرده بود. براساس این آمار ضریب نفوذ اینترنت در کشور 59. 5 درصد است. به این‌ترتیب حدود 27 میلیون و 581 هزار و 799 کاربر با موبایل به اینترنت متصل می‌شوند.
این آمار مربوط به پیش از اعمال سیاست گسترش ضریب نفوذ اینترنت در دولت جدید بوده است. بعد از سال 92 هم از نظر میزان سرعت و هم از نظر گسترش ضریب نفوذ اینترنت در ایران رشد چشمگیری داشته است. بر همین مبناست که «علی‌اصغر عمیدیان» معاون وزیر ارتباطات میزان مصرف کاربران ایرانی از اینترنت موبایل در سال ۹۴ را ۳۸۷ترابایت و اینترنت ثابت را یک هزار و ۹۴۲ترابایت عنوان کرده است. او درباره میانگین مصرف روزانه دیتا در کشور چنین توضیح داده است: «بیشترین رشد مصرف روزانه دیتا از سال ۹۳ تا ۹۴ بود که تا پایان سال گذشته میزان مصرف دیتا در تلفن سیار ۳۸۷ترابایت و در اینترنت ثابت ۱ هزار و ۹۴۲ترابایت رسید که تا پایان سال ۹۳ نیز میزان درآمد اپراتورها ۱۹۳ هزار میلیارد ریال بود و در کنار آن نیز سهم دولت از خدمات ارتباطی ۳۶۰۱ هزار میلیارد ریال برآورد شد.»
استفاده از شبکه‌های اجتماعی «مسعود بصیری» رئیس سازمان بسیج رسانه سال گذشته در همایشی که در زنجان برگزار شده بود گفت: «رتبه نخست کاربران مجازی مربوط به کشور روسیه است و ایران در رتبه دوم کاربران فضای مجازی قرار دارد. آمریکا که خود سازننده این گونه ابزارهاست کمترین کاربر را دارد و حتی همسر اوباما گفته فرزندان من حق ندارند از این شبکه‌ها استفاده کنند و ما این ابزار وفضا‌ها را برای دیگر کشورها ساخته ایم.»
به‌نظر می‌رسد صحبت‌های آقای بصیری چندان دقیق و معنادار نیست. از محتوای کلام ایشان می‌شود فهمید منظورش از فضای مجازی اپلیکیشن‌های مرتبط با شبکه‌های اجتماعی است. این‌که مبنای آماری که ایشان ارائه داده‌اند چیست نیز چندان مشخص نیست. اگر مبنای ارزیابی میزان حضور افراد در شبکه‌های مجازی را آمارهایی نظیر آماری که سایت «الکسا» اعلام می‌کند قرار دهیم، ایرانیان در شبکه‌های مختلف اجتماعی، رتبه‌های مختلفی را به خود اختصاص داده‌اند. در آماری که خردادماه سال 1394 منتشر شده است، ایرانیان در پیام‌رسان «وایبر» بیشترین حضور را داشته‌اند و در پیام‌رسان «تلگرام» با اختلافی هشتاد درصدی نسبت به آمریکا در رتبه دوم قرار داشته‌اند. به نظر می‌رسد با کوچ گسترده ایرانیان از وایبر به تلگرام، این آمار اکنون تغییری اساسی کرده است. در آماری مربوط به فروردین امسال، حدود 23 میلیون ایرانی عضو تلگرام ارزیابی شده‌اند.
چند ساعت از روز در شبکه‌های اجتماعی؟ بر اساس آماری که «خبرگزاری شبستان» در اردیبهشت‌ماه امسال منتشر کرده است، ایرانیان در طول روز چیزی بین 8 الی 9 ساعت از وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند در حالی که این رقم در کشوری مثل فلیپین 3 ساعت و 42 دقیقه، در برزیل 3 ساعت و 18 دقیقه و در آرژانتین و مکزیک، 3 ساعت و 12 دقیقه است. به ادعای شبستان، شبکه‌های اجتماعی مورد بررسی، فیسبوک، توئیتر، تلگرام، واتز اَپ و. . . هستند.این آمار بسیار مهم و قابل توجه را شبستان تنها در قالب یک اینفوگرافی ارائه داده است و هیچ‌گونه سخنی درباره مبانی ارزیابی و روش آن ارائه نداده است. یک کارشناس فضای مجازی درباره صحت و سقم این‌گونه آمارها می‌گوید: از اساس آمار میزان حضور افراد در شبکه‌های مجازی از اطلاعاتی نیست که جنبه عمومی داشته باشد و به راحتی در اختیار افراد قرار نمی‌گیرد.
مهدی مباشر می‌افزاید: «از جمله راهکارهای درآمدزایی برای شبکه‌های اجتماعی فروش اطلاعات مربوط به علائق کاربران به شرکت‌های بازاریابی است که این مورد در توافق‌نامه‌ای که در ابتدای عضویت در شبکه کاربر آن را می‌پذیرد هم قید شده است. حال باید دید شبستان اطلاعات خود را آن هم با این گستره از کجا آورده است. اما با جستجو در اینترنت برای تایید صحت و سقم این آمار، جز مطلب شبستان به جایی نمی‌رسیم.» باید دید که انگیزه‌های انتشار این‌گونه آمارها چیست؟
تلاش برای کنترل تلگرام دکتر مسعود اسدپور، رئیس پژوهشگاه فضای مجازی کشور می‌گوید: «رشد سریع شبکه‌های اجتماعی و فراگیری آن در دنیای امروز تاثیر چشمگیری بر ارتباطات اجتماعی گذاشته و همین امر باعث شده تا جامعه به الزامات و قوانین جدید در فضای مجازی نیاز پیدا کند. در حال حاضر از میان 170 هزار کانال تلگرامی فارسی زبان بیش از 11 هزار و 10 کانال دارای بیش از 5 هزار عضو هستند. کانال‌های تلگرام روزانه به طور متوسط حدود یک میلیون و 500 هزار مطلب منتشر می‌کنند که در مجموع بین 5. 2 تا 3 میلیارد بازدید را طی یک روز رقم می‌زنند.»
سخنان دکتر اسدپور که پشتوانه آماری هم دارد، از جمله مواردی است که در راستای مصوبه شورای عالی فضای مجازی بیان می‌شود. دکتر اسدپور سخنانش را چنین ادامه می‌دهد: «هر کاربر ایرانی تلگرام به طور متوسط در 13 کانال عمومی عضو است و روزانه نزدیک به 100 مطلب در این کانال‌ها مطالعه می‌کند. از کانال‌های فعال در شبکه اجتماعی تلگرام 32 کانال بالای 500 هزار عضو و 7 کانال نیز بیش از یک میلیون عضو دارند که نشان می‌دهد این کانال‌ها تاثیر اجتماعی بسیار بالایی دارند. برای استفاده صحیح از این حجم عظیم وقت آزاد و پتانسیل موجود، می‌بایست فرهنگ‌سازی گسترده‌ای صورت گرفته و با آموزش مناسب، مهارتهای رسانه‌ای کاربران افزایش یابد.» این‌که مصوبه شورای عالی فضای مجازی تا چه میزان کاربردی است و این‌که سرنوشت نظارت بر شبکه‌های اجتماعی به‌کجا خواهد رسید، از جمله مواردی است که می‌تواند مورد توجه کارشناسان حوزه فن‌آوری و نیز کارشناسان اجتماعی قرار بگیرد، اما در این میان توجه به صحت و دقت آمارها چیزی نیست که بتوان از آن به راحتی گذشت. اتفاقی که گویا رواج یافته است.
دریافت لینک صفحه با کد QR