بهار نیوز - نگاهی به وضعیت 14 رصدخانه کشور

گروه علمي: بررسی وضعیت 14 رصدخانه‌ مهم کشور نشان می‌دهد که برغم آنکه تجهیزات به‌روز و پیشرفته‌ای در آنها نصب نشده است، ولی محققان برخی از این رصدخانه‌ها موفق به اجرای پروژه‌های بین‌المللی شده‌اند.

به گزارش ایسنا، درک پدیده‌های آسمانی، بخشی از تلاش سیری ناپذیر انسان در راه درک و شناخت نظم حاکم بر تمام طبیعت بوده و هست؛ چراکه شرایط کیهانی و اقلیمی همواره بر زندگی او موثر بودند و برای استیلا بر آن علم اخترشناسی به عنوان شاخه‌ای از علوم پیگیری شد. بر این اساس ستاره شناسی یکی از قدیمی‌ترین علوم است و اولین انسان‌ها به این موضوع توجه کردند که اجرام آسمانی به شکل دایره‌ای حرکت می‌کنند یا الگوهایی را در حرکتشان تکرار می‌کنند.
ستاره شناسان باستان عقیده داشتند که خورشید و سیارات، به دور زمین می‌گردند؛ اما در سال 1543 یک ستاره شناس لهستانی به نام «نیکلا کپرنیک» گفت که زمین و سیارات دیگر به دور خورشید می‌گردند. ستاره شناسان در گذشته تنها درباره اشیایی که می‌توانستند با چشم غیر مسلح یا با تلسکوپ‌های ساده ببینند، چیزهایی را درک می‌کردند.
امروزه ستاره شناسان آلات و ابزار زیادی را مورد استفاده قرار می‌دهند تا جهان را مطالعه کنند. تلسکوپ‌های عظیم تصاویری از اشیای فضایی در اختیار فضانوردان می‌گذارند. این تلسکوپ‌ها به ستاره شناسان کمک می‌کنند تا درباره اشیایی که نسبتا به زمین نزدیک هستند مثل خورشید، سیارات و ستاره‌های دنباله‌دار مطالعه کنند.
برای آموختن درباره اشیایی که دورتر هستند، از تلسکوپ‌های رادیویی و انرژی ساطع شده از اشیای فضایی بهره می‌گیرند. رایانه‌ها نیز به ستاره شناسان کمک می‌کنند تا به اطلاعاتی که از همه این ابزار می‌گیرند، دست پیدا کنند.
این ابزارها در سازه‌هایی به نام رصدخانه‌ها به محققان عرضه می‌شود تا آنها دانشی را به دانش قبلی اخترشناسی اضافه کنند. در گذشته رصدخانه‌ها با ابزارهای ابتدایی ستاره‌شناسی بودند، ولی رصدخانه‌های امروزی به تلسکوپ‌های بزرگ نوری یا رادیویی مجهز هستند که در اتاق‌های گردنده نصب شده‌اند.
گام‌های اولیه دانشمندان اسلام در مسیر آسمان
اولین رصدخانه‌ای که محققان جهان اسلام در آن به فعالیت پرداختند، در حدود سال ۲۱۲ هـ. ق (۸۲۸ م) در بغداد بنا شد و دو اخترشناس برجسته به نام‌های «فضل بن نوبخت اهوازی» و «محمد بن موسی خوارزمی» بر آن ریاست داشتند.
پس از این رصدخانه، رصدخانه‌های دیگری در سرزمین‌های اسلامی ساخته شد که هریک با نام اخترشناس برجسته‌ای همراه ‌است. رصدخانه «بتانی» در «رقه» و رصدخانه «عبدالرحمان صوفی» در شیراز از جمله این رصدخانه‌ها است.
پس از سده چهارم، رصدخانه‌ها با نام امیران ارتباط پیدا کردند، مانند رصدخانه «علاءالدوله» در همدان، که برای «بوعلی‌سینا» بنا کرد. کمتر از یک سده بعد نیز ملکشاه سلجوقی، رصدخانه بزرگی را بنا نهاد که بزرگانی مانند «عمر خیام نیشابوری» در آن‌ فعالیت داشتند و گاهشماری جلالی، به عنوان دقیق‌ترین تقویم جهان را طرح‌ریزی کردند.
پیشرفت رصدخانه‌ها با بنیان‌گذاری رصدخانه «مراغه» به اوج خود رسید. بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری(۱۲۶۱ میلادی) به سفارش «خواجه نصیرالدین طوسی» و به فرمان «هولاکو»، نوه چنگیزخان مغول، آغاز شد.
«هولاکو» برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌ای در نظر گرفت. کتابخانه‌ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی از جمله ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، کره‌های حلقه‌دار (ذات‌الحلق)، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت نیز فراهم شد، ضمن آنکه در این رصدخانه کتاب «زیج ایلخانی» (از آثار خواجه نصیرالدین طوسی در حوزه ستاره‌شناسی) در سال ۶۷۰ هجری (۱۲۷۶ میلادی) تدوین شد.
رصدخانه «مراغه» فقط مخصوص رصد ستارگان نبود، بلکه یک سازمان علمی گسترده بود که در آن بیشتر شاخه‌های دانش درس داده می‌شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر، از جمله «قطب‌الدین شیرازی»، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان، در آن‌جا جمع شده بودند. علاوه بر آن چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی در این مرکز فعالیت داشتند.
همچنین، فیلسوف و فرهنگ‌نامه‌نویس مسیحی، «ابن‌العبری» در رصدخانه «مراغه» به درس دادن اصل‌های اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود.
انتقال علم به غرب
اوج شکوفایی رصدخانه‌ها در سده نهم هجری مشاهده می‌شود، یعنی زمانی که «الغ‌بیگ» نوه تیمور لنگ، رصدخانه خود را در سمرقند بنا کرد. محققان تاسیس این رصدخانه‌ و بعد از آن رصدخانه استانبول را حلقه انتقال این علم به غرب می‌دانند.
«الغ بیگ» که خود اخترشناس بود، بهترین ریاضی‌دانان زمان همچون «غیاث‌الدین جمشید کاشانی» را در رصدخانه خود، که پیشرفته‌ترین ابزارهای پژوهشی آن زمان از جمله قوسی از نصف‌النهار به ارتفاع ۵۰ متر را داشت، گردهم آورد.
این بنا به صورت مدور دو طبقه‌ای به قطر ۴۸ متری است که محورهای میانی آن دقیقا با چهار جهت اصلی جغرافیایی روی نصف‌النهار سمرقند تطبیق می‌کند. تالارهای کار در طبقه همکف و زاویه‌یاب فخری برای رصد خورشید و ماه روی محور شمال-جنوب قرار داشت.
اولین‌ گام‌های محققان ایرانی که بی سرانجام ماند
اولین رصدخانه‌های مدرن کشور به همت دانشمندان و اساتید دانشگاه تهران راه‌اندازی شد. دکتر «آلینوش طریان» از شاگردان «پروفسور حسابی»، عضو سابق هیات علمی و استاد بازنشسته گروه فیزیک فضا و رئیس سابق بخش فیزیک خورشیدی مؤسسه ژئوفیزیک از جمله این افراد است که پایه‌گذار نخستین رصدخانه فیزیک خورشیدی در کشور بوده است.
وی برای نخستین بار درس‌های فیزیک خورشیدی و اختر فیزیک را ارائه داد و ادامه فعالیت‌های وی منجر به ارائه نخستین تلسکوپ خورشیدی در کشور شد.
این رصدخانه به دلیل قرارگیری در طرح توسعه شهر امروزه نابود شده است.
رصدخانه خورشیدی مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران در انتهای خیابان کارگر شمالی و در جوار مرکز انـرژی اتمـی ایـران قـرار داشت و متعلـق بـه دانشـگاه تهران بوده است. در این مرکز یک تلسکوپ 15 سانتی‌متری ویژه رصد خورشید قرار داشت که مجهز به فیلترهای Ha و Hb بوده که توسط آن محققان می‌توانستند علاوه بر لکه‌های خورشیدی، فوران‌های سطح خورشـید را مشـاهده کرده و مورد بررسی و تحلیل قرار دهند.
رصدخانه‌های موجود در ایران
رصدخانه زعفرانیه
رصدخانه «زعفرانیه» از جمله رصدخانه‌های موجود در کشور است. این رصدخانه نخستین مرکز آموزشی نجوم در ایران است که در رده سنی کودک و نوجوان فعالیت می‌کند. این مرکز در سال 1367 فعالیت خود را آغاز کرده است و تاکنون جمع کثیری از علاقه‌مندان به نجوم آماتوری را در خود پرورش داده ‌است.
بسیاری از مراکز ایرانی که در زمینه نجوم آماتوری فعالیت می‌کنند، از این مرکز الگو و حتی آموزش گرفته‌اند. بسیاری از نخستین‌های ایران در زمینه نجوم نیز به این مرکز باز می‌گردد که شامل نخستین آسمان‌نمای ساخته شده در ایران، نخستین تلسکوپ ساخته‌شده در ایران، نشر نخستین تقویم نجومی، نخستین نمایشگاه عکس‌های نجومی، برگزاری روز نجوم و برگزاری روز فضا می‌شود.
رصدخانه کاسین
این رصدخانه به عنوان مدرن‌ترین رصدخانه خاورمیانه مطرح است که در ارتفاع 1700 متری از سطح دریا در شهر خرم آباد در غرب ایران و بر فراز قلعه کوه «مدبه» معروف به «بام خرم‌آباد» قرار گرفته است.

رصدخانه مهر بوشهر
این رصدخانه در فاصله 30 کیلومتری شهر بوشهر در روستای «گورک سادات» بنا شده و متعلق به وزارت آموزش و پرورش است.
این رصدخانه مجهز به یک تلسکوپ «اشمیت کاسگرین» 16 اینچی است که با آن می‌توان 145 هزار جرم آسمانی را رصد کرد. این رصدخانه با گنبدی به قطر 6 متر، بزرگترین رصدخانه دانش‌آموزی کشور است که در سال 84 تاسیس شده است.

رصدخانه و آسمان‌نمای آلاشت
مجموعه رصدخانه و آسمان‌نمای آلاشت با نام «رصدخانه آیت‌الله صالحی مازندرانی» به عنوان تنها رصدخانه استان‌های شمالی کشور و نخستین رصدخانه استان مازندران است. این رصدخانه در یکی از شهرهای شهرستان سوادکوه استان مازندران بر روی یکی از تپه‌های این شهر بنا شده است.

رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی
این رصدخانه شامل یک تلسکوپ آینه‌ای به قطر 70 سانتی‌متر و یک تلسکوپ خورشیدی است و روی کوه‌های سهند نصب شده است. این رصـدخانه متعلـق بـه دانشـگاه تبریـز اسـت و علاوه بر تلسکوپ‌های فوق، مجهز به دستگاه نورسنج نیز است.
رصدخانه ابوریحان بیرونی
این رصدخانه در شهر شیراز قرار دارد و متعلق به دانشگاه شیراز است و در برگیرنده تلسکوپ انعکاسی به قطر 51 سانتی‌متر است و همچنین مجهز به دستگاه نورسنج و کامپیوتر است.
رصدخانه بخش فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد
این رصدخانه دارای چهار تلسکوپ آینـه‌ای و ثابت به قطرهای 35 سانتی‌متر، 20 سانتی‌متر، 15 سانتی‌متر و 6 سانتی‌متر بوده و اولـین رصـدخانه‌ مجهـز بـه آشـکارکننـده (Device Coupled Charged (CCD اسـت و رصد کهکشان‌ها و اجرام دور و مشاهده این اجرام بر روی مانیتور کامپیوتر امکان نورسـنجی سـتارگان دوتایی با استفاده از آشکارساز در این رصدخانه امکان‌پذیر است.
رصدخانه شهرداری فسا
وقتی از سمت شیراز وارد شهر فسا شوید، در سمت راست ورودی شهر تپه‌ای به نام تپه «کدیوری» واقع شده است که در بالای این تپه رصدخانه فسا واقع شده است. این رصدخانه شامل اتاق تلسکوپ و اتاق افلاک‌ نما و مجهز به تلسکوپ 6 اینچ نیوتونی و 14 اینچی است.

رصدخانه دانشگاه کاشان
این رصدخانه در مجاورت بنای تاریخی «چارتاقی» نیاسر واقع شده است. این بنا در یک طبقه ساخته شده و در قسمت فوقانی آن گنبد متحرک رصدخانه با قطر 4 متر نصب شده است. در داخل ساختمان نیز فضاهایی برای نصب یک دستگاه آسمان‌نمای آموزشی با چتری به قطر 3 متر همچنین فضایی برای لابراتوار عکاسی و استقرار تلسکوپ‌های قابل حمل در نظر گرفته شده است.
در این رصدخانه همچنین یک دستگاه CCD و یک دستگاه Video CCD جهت ثبت و انتقال تصاویر از تلسکوپ به کامپیوتر تهیه شده است.
رصدخانه دانشگاه کاشان به لحاظ آموزشی و پژوهشی می‌تواند جزء رصدخانه‌های مهم کشور محسوب شود که به انواع تلسکوپ‌ها مجهز است و از نظر موقعیت مکانی استقرار رصدخانه در منطقه نیاسر با توجه به جوانب امر و دسترسی به امکانات در مکان بسیار خوبی قرار گرفته است.
رصدخانه ابن صلاح همدانی
مرکز اخترشناسی «ابن صلاح همدانی» وابسته به معاونت فرهنگی اجتماعی شهرداری همدان است که به علت دارا بودن گنبد، سالن اجتماعات، آسمان‌نما و کتابخانه تخصصی بزرگترین رصدخانه در غرب کشور محسوب می‌شود.
امکانات پژوهشی مرکز اخترشناسی شامل دو دستگاه تلسکوپ 8 و 6 اینچی، یک دستگاه آسمان‌نما، گنبد با قابلیت کنترل از راه دور ، دستگاه‌های Sensor Sky (جستجوگر آسمان) و دوربین مخصوص عکسبرداری از اجرام سماوی، فیلترهای رصدی ویژه است.
محل احداث این رصدخانه بر بلندای یکی از تپه‌های مشرف به شهر همدان موسوم به تپه «حاج عنایت» است.
رصدخانه و آسمان‌نمای دانشگاه بیرجند (رصدخانه دکتر مجتهدی)
دانشگاه بیرجند صاحب یکی از رصدخانه‌های حرفه‌ای است که بر بلندای دومین ارتفاع منطقه بیرجند در جوار «مزار بی‌بی زینب خاتون» روستای «کاهی» (55 کیلومتری جاده بیرجند - زاهدان) واقع شده است و به عنوان یکی از چهار نامزد اصلی برای ساخت رصدخانه ملی ایران انتخاب شده بود.

اصلی‌ترین ابزار رصدخانه یک تلسکوپ 14 اینچ قدیمی سلسترون است که توسط دکتر سیروس مشار از خیرین شهرستان سربیشه در سال 1380 به آنجا اهدا شده است.
رصدخانه کوثر اصفهان
رصدخانه «کوثر» یکی دیگر از مدرن‌ترین رصدخانه‌های آماتوری-حرفه‌ای کشور و معروف‌ترین رصدخانه ایرانی در جهان است. این رصدخانه کنترل از راه دور، پروژه‌ای مشترک میان مراکز پژوهشی است که ساختمان و گنبد رصدخانه آن توسط مهندسان ایرانی طراحی شده است.
اگرچه این رصدخانه بزرگترین رصدخانه ایران نیست، ولی از لحاظ فناوری‌های به کار رفته در رتبه‌ای بالاتر از دیگران قرار دارد؛ چراکه این رصدخانه مجهز به کنترل از راه دور، پخش زنده اینترنتی و نرم‌افزارهای شبیه‌سازی است؛ ضمن آنکه پروژه‌های مشترک بین‌المللی با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی را اجرایی کرده است.
پخش زنده اینترنتی یکی از معروف‌ترین برنامه‌های این رصدخانه در جهان است و پروژه «فونیکس» به عنوان یک فناوری ایرانی است که شامل یک برنامه رصدخانه کنترل از راه دور می‌شود و از طریق آن کاربران از طریق شبکه محلی رصدخانه به «کوثر» متصل می‌شوند.
پروژه کاوشگر ماه هم که در واقع دائرةالمعارفی شامل اطلس ماه و نقشه ماه است، از دیگر محصولات رصدخانه «کوثر» بشمار می‌رود.
تجهیزات این رصدخانه شامل سامانه کنترل از راه دور، تلسکوپ 14 اینچ، سامانه کنترل رایانه‌ای، ثبت تصویر از تلسکوپ طیف‌نگار با کیفیت بالا، سامانه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، نرم‌افزارهای رصد رادیوئی خورشید، نرم‌افزارهای شبیه ساز، تجهیزات جنبی مطالعه خورشید و سری فیلترها می‌شود.
رصدخانه دانشگاه زنجان
طرح رصدخانه دانشگاه زنجان به همت تعدادی از اساتید گروه فیزیک و همکاری مسؤولان دانشگاه به تصویب رسید و در سال 1389 ساختمان آن و گنبد 4.5 متری آن ساخته شد.
گنبد رصدخانه از نوع آلومینیوم کامپوزیت تک جداره بوده و قطر خارجی آن 4.5 متر است و در نوع خود گنبد بزرگی به شمار می‌رود.
تجهیزات نجومی آن شامل تلسکوپ بازتابی 16 اینچ، دو تلسکوپ بازتابی 8 اینچی، تلسکوپ نیوتونی 8 اینچی Watcher Sky (جستجوگر آسمان)، تلسکوپ نیوتونی 8 اینچی و دو دستگاه کامپیوتر به همراه نرم‌افزارهای نجومی می‌شود.
رصدخانه 16 اینچ در ماهدشت
نخستین رصدخانه سازمان فضایی ایران در مرکز فضایی البرز (ماهدشت) بنا شد. تلسکوپ این رصدخانه 16 اینچ است. تلسکوپ این رصدخانه در همکاری با سازمان همکاری‌های فضایی آسیا اقیانوسیه، توانست تصاویر زیبایی از اجرام سماوی را تا قدر (درخشندگی) 14 دریافت کند.
برنامه‌های این رصدخانه مشاهده تصاویر گذر سیاره زهره، ماه شوال و رصد ماهواره‌هایی که از آسمان ایران عبور می‌کنند، است.
سخن آخر
اینکه در روزگارانی ایران توانست دانشمندان نجومی به دنیا معرفی کند، نشان‌دهنده اهتمام بزرگان هر دوره برای توسعه علمی بوده است و در تندبادهای تاریخ این علم به فراموشی سپرده و به عنوان علم لوکس و تجملی شناخته شد.
به باور محققان این حوزه، این رویکرد موجب شده است تا رصدخانه‌های موجود در کشور در حد رصدخانه‌های آماتوری باقی بمانند، ولی دانشمندان و محققان این حوزه تلاش‌های زیادی صورت دادند؛ به گونه‌ای که برخی از آنها موفق به اجرای پروژه‌های مشترک با برخی از کشورها شدند. این امر مصداق «بی‌بال پریدن هنر است» خواهد بود.