نمایشی از خلوت یک سیاست‌مدار زن

مرجان یگانه پرست-روزنامه بهار
خبر حذف یک فیلم مستند از اکران در یک جشنواره تخصصی که در نهایت دو بار امکان پخش در آن را داشت، آن قدر عجیب است که نیاز به بررسی و توضیحات بیشتر به مخاطبان داشته باشد. به تازگی مستند «مثل یک زن» ساخته مژگان ایلانلو که به زندگی و شخصیت فائزه هاشمی مي‌پردازد از دور رقابت جشنواره «سینما حقیقت» حذف شد آن هم به این دلیل که شخصیت این فیلم مصداق یک شخصیت سیاسی زنده است. گویی ممیزی‌ها و توقیف آثار سینمایی و هنری یکسری قوانین مشخص و معلوم نیست که بنا بر آن بتوان پیش‌بینی‌هايي داشت و عرصه به گفته بسیاری خلق‌الساعه و غیر قابل پیش‌بینی است. گفت‌وگویی که مي‌خوانید درباره حذف این مستند با سازنده آن است. گفتنی است که مژگان ایلانلو، مستندساز فعالی است با دغدغه اجتماعی و آثاری چون «زنان فرماندار» درباره اولین زن فرماندار در سیستان و بلوچستان، «ریشه در خویش» درباره مهاجران افغان مقیم ایران، «آسمان امن است» درباره فرزندان شهدایی که هویت خود را پنهان مي‌کنند، «شکارچیان بهترین پیروانند» با حضور استاد مصطفی ملکیان در مورد تحولات نسل جدید طلبه‌هاي حوزه و امثال آن را در کارنامه خود دارد.
***
 فائزه هاشمی برای مردم چهره ناآشنایی نیست و کمابیش فعالیت‌ها و مواضع ایشان را شاهد بوده ایم اما ظاهرا فیلم «مثل یک زن» به دلیل اینکه به زندگی یک شخصیت زنده سیاسی مي‌پردازد، از اکران در جشنواره «سینما حقیقت» حذف شده است. درست است؟
بله، علیرغم اینکه فیلم با 5 رای کامل هیات داوران انتخاب شده بود اما به خاطر اینکه تصمیم گرفته‌اند درباره افراد سیاسی زنده فیلم نداشته باشند، فیلم «مثل یک زن» را از جشنواره حذف کردند.
این نوع سانسور در نوع خود جدید است. به نظرتان چرا چنین تصمیمی اتخاذ شده است؟
این سؤال را باید از کسانی پرسید که این تصمیم را گرفتند. یک ماه است که من در جلسات مختلف با مدیران درخواست مي‌کنم که این مسئله را حل کنند و با همه رایزنی‌هايي که داشته ام، نتیجه نگرفتم. حتی گفتم خودتان از عبارتی که برای رد این فیلم به کار بردید، به خنده نمی افتید؟ ولی ظاهرا دوستان و مدیران اهل تدبیر کردن نیستند. اگر از ارشاد بخواهید که هزینه تولید فیلم تان را بدهد یا اکران عمومی بدهد، این نوع برخ وردهای سلیقه‌اي را پذیرفته‌ایم اما این برخورد با فیلم من که مستقل ساخته شده و در نهایت قرار است در یک جشنواره تخصصی سینمای مستند اکران شود، دور از انتظار است. فکر مي‌کنم این نوع برخورد در نوع خود اولین بار باشد که اتفاق مي‌افتد.
به نظر مي‌آید ممیزی از بین نمی رود و از حالتی به حالت دیگر تغییر مي‌کند.
نه بحث ممیزی نیست چون ممیزی مقرراتی دارد و طبقه بندهایی مورد بررسی قرار مي‌گیرد اما جای شگفتی این است که مسئولین، ممیزی‌هاي خلق الساعه دارند. وقتی من اعتراض کردم که این نوع برخورد کجای مقررات جشنواره نوشته شده است گقتند یک بندی وجود دارد که دبیر جشنواره هر تصمیمی که لازم بداند که مي‌تواند بگیرد و شما هم آن را امضا کرده اید.
زمانی که لیست نهایی فیلم‌هاي منتخب رقابت در جشنواره اعلام شد، پیش‌بینی مي‌کردید که اثرتان رد شود یا فکر مي‌کردید فیلم در لیست نهایی باشد؟
زمانی که در جشنواره ثبت نام کردم از طریق دوستانی که داشتم متوجه شدم که فیلم خیلی مورد توجه قرار گرفته است و مطمئن بودم که فیلم برای رقابت در جشنواره انتخاب مي‌شود. در روزهای نهایی و آغاز جشنواره هم تقریبا مطمئن بودم که فیلم در رقابت است ولی وقتی اسامی را اعلام کردند و فیلم من در آن وجود نداشت، شوکه شدم. کمی بعد به نزد آقای طباطبایی نژاد، دبیر یازدهمین جشنواره بین‌المللی «سینما حقیقت» رفتم و با اینکه ایشان در جلسه کاری حضور داشتند درباره وضعیت فیلمم از ایشان پیگیر شدم. ایشان گفتند فیلم شما انتخاب شده بود ولی از آنجا که مصداق یک شخصیت سیاسی زنده است، تصمیم گرفتیم که از رقابت حذف شود. بعد از اعلام این تصمیم، رایزنی‌هايي با وزیر ارشاد، رئیس سازمان سینمایی و حتی هیات دولت کردم و در ادامه با کمیسیون فرهنگی مجلس و حتی نامه به رئیس جمهور درخواست کردم که این مسئله بررسی شود. تصورم این بود که بعد از رایزنی‌ها و پیگیری از کانال‌هاي مختلف، مسئولین جشنواره «سینما حقیقت» چاره‌اي بیندیشند و راهکاری پیش روی من قرار دهند اما نتیجه تغییر نکرد و در نهایت فیلم «مثل یک زن» دو بار امکان اکران در جشنواره را هم از دست داد.
اجازه بدهید این را بپرسم که اساسا باید فائزه هاشمی را یک چهره سیاسی بدانیم یا یک فعال مدنی و مدافع حقوق زنان؟ آیا واقعا مي‌توان ایشان را مصداق یک شخصیت سیاسی محسوب کرد؟
قطعا ایشان یک چهره سیاسی هستند. در گذشته زمانی که زنان در فعالیت‌هاي سیاسی حضور فعال نداشتند، فائزه هاشمی نماینده اول تهران شدند که بعد از انقلاب جزو اولین زنان جوانی بودند که حرکت‌هاي شفاف سیاسی انجام مي‌دادند. ایشان در دوم خرداد برای اصلاحات کمپین‌هايي ترتیب داد و بیشترین رای و هیجان را توانست در این کمپین‌ها ایجاد کند. در واقع ایشان در هر سمت یا هرکمپینی که بودند، اول به عنوان یک شخصیت سیاسی تاثیرگذار حضور داشتند تا فعال مدنی.
به شخصه فائزه هاشمی را به عنوان یک فعال حقوق زنان و برابری خواه مي‌شناسم تا مشخصا یک فعال سیاسی.
ایشان در زمینه برابری خواهی زنان با مردان نظرات و اقدامات شفافی داشته‌اند اما در آن دوران وقتی هاشمی به محافل سیاسی وارد شد که مصادف با جوانی من و امثال من بود  تابوشکنی  محسوب مي‌شد و نه اقدام معمول یک شخصیت سیاسی. او با اقدامات شفاف و حضور فعالانه‌اش در سیاست آن هم در نسل‌هاي بعد از انقلاب، همیشه خبرساز بود. از این منظر بود که به عنوان یک مستندساز درباره خبرسازترین چهره زن در تاریخ جمهوری اسلامی به سراغ ایشان رفتم. فیلم ساختن درباره چهره‌هاي سیاسی آسان نیست چون ممکن است بسیاری فکر کنند با اثری تبلیغاتی روبه رو هستند ولی مستند «مثل یک زن» این طور نیست و من تلاش کردم درباره این زن خبرساز در سیاست فیلم بسازم. ما در تاریخ انقلاب اسلامی زنی نداشته ایم که همپای او خبرساز باشد و اثرگذار.
پروسه ساخت این مستند چطور پیش رفت و از چه زمانی به ساخت این موضوع علاقه مند شدید؟
سال 92 به همراه آن گروه از دوستان مستندسازی که قرار بود فیلم تبلیغاتی انتخاباتی آقای هاشمی رفسنجانی را بسازند، دعوت شدم و در آن دیدار اولین بار بود که فائزه هاشمی و خانواده ایشان را از نزدیک مي‌دیدم. در آن دیدار بود که به نظرم آمد اکت‌ها و رفتارهای شان این خانواده به خصوص فائزه هاشمی سینمایی است. مدتی ما در آن دوران برای تهیه آن مستند فعالیت داشتیم و وقتی آقای هاشمی رفسنجانی رد صلاحیت شدند، گروه سازنده به ستاد روحانی رفتند ولی من علاقه مند شده  بودم که فیلم مستندی درباره یکی از اعضای این خانواده و به ویژه فائزه هاشمی بسازم. چند ماهی طول کشید تا توانستم اعتماد ایشان را جلب کنم و بالاخره توانستم با ایشان همراه شوم و این مستند را که تهیه آن دو سال طول کشید، بسازم.
مستند «مثل یک زن» یک مستند پرتره محسوب مي‌شود یا روایتی از یک زندگی است؟
ساختن مستند پرتره در ایران که سیاست مداران مان، شفاف عمل نمی کنند، آسان نیست. سیاست مداران ما در مواجهه با مردم مثل مغازه‌اي که تنها یک ویترین روشن دارد، عمل مي‌کنند و درمواقع لزوم در ویترین قرار مي‌گیرند در حالی که پشت ویترین نامعلوم و تاریک است. معتقدم که سیاست مداران ما خودشان را پنهان مي‌کنند چون خلوت و جلوت‌شان با هم متفاوت است و به همین دلیل برای ارتباط با مردم ویترین دارند. شاید به این دلیل باشد که صادق نیستند و آنچه در معرض مردم ابراز مي‌کنند را رفتار نمی کنند. بسیاری از سیاست مداران از دوربین مستند مي‌ترسند و فقط وقتی قرار است کاندید ریاست جمهوری بشوند، دوربین مستند را مي‌پذیرند که در آنجا هم مستند نیست که به سراغ داستانی سازها مي‌روند. فائزه هاشمی اولین سیاست مداری بود چه در میان مردان و چه در میان زنان که بي‌پروا و بدون ملاحظه کاری، چراغ این مغازه را روشن کرد تا ویترین و پشت ویترین را نشان بدهد. او در خانه‌اش را به روی ما باز کرد و مدت‌هاي زیادی از او به عنوان یک مادر، یک همسر، یک فرزند یا استاد دانشگاه، به عنوان یک ورزشکار و فعال سیاسی یا در جمع دوستانش تصویر بگیریم. این نشان دهنده این است که او سیاست مدار صادقی است و همانی است که ادعا مي‌کند، نه بیشتر و نه کمتر.
آنچه ما از ایشان مي‌شناسیم برآمده از رسانه‌ها است. چقدر فیلم «مثل یک زن» متفاوت از آن چیزی است که ما از ایشان مي‌شناسیم؟
من تلاش کردم که این تفاوت را به مخاطب نشان بدهم. همیشه این نکته برای من جالب بود که سیاست مداران تا وقتی دوربین‌ها و میکروفن‌ها در جلوی آنها روشن است، یک جور نمود و رفتار دارند و وقتی نیست، چطور عمل مي‌کنند. تصور مي‌کردم وقتی آنها به پشت این ویترین مي‌روند، سبک زندگی شان چیست؟ از چه وسائلی در زندگی استفاده مي‌کنند؟ رفتار و گفتارشان در جمع‌هاي خانوادگی و اجتماعی چگونه است؟ تلاش کردم در این فیلم که آن ضلعی از منشور را نشان بدهم که در رسانه‌ها وجود نداشته است. برای همین کسانی که اوایل این فیلم را مي‌دیدند سورپرایز مي‌شدند و مي‌گفتند که فائزه هاشمی که به عنوان یک فعال سیاسی جنجالی مي‌شناسیم، این وجه از زندگی و شخصیت‌اش را ندیده بودیم. به عنوان یک مستندساز معتقدم که به هیچ عنوان هیچ کس نمی تواند به دوربین مستند دروغ بگوید حتی حرفه‌اي ترین بازیگران هم وقتی جلوی دوربین مستند قرار مي‌گیرند نمی‌توانند جور دیگری خودشان را نشان بدهند به ویژه وقتی طولانی مدت دوربین با آنها باشد. من سعی کردم در این فیلم خلوت یک سیاست‌مدار زن را نشان بدهم.
برای اینکه این مستند بودن و واقعی بودن این خلوت به مخاطب منتقل شود شما به عنوان مستندساز باید به شناخت کافی و کاملی مي‌رسیدید. چطور به این شناخت رسیدید؟
من یازده فیلم مستند ساخته‌ام که بسیاری از آنها در حوزه مسائل اجتماعی بوده‌اند و این دوازدهمین فیلمم بوده است. در این مدت تقریبا متوجه شده‌ام که چطور با سوژه برخورد کنم تا خودش باشد البته کار کردن با فائزه هاشمی سخت نبود چون ایشان آدم پنهان کاری نیست. شاید اگر قرار بود من درباره بقیه اعضای خانواده ایشان یا سیاست مداری دیگر فیلم بسازم، شاید کارم کمی سخت تر بود. فائزه هاشمی جلوی دروبین همانی که هست بود. علاوه بر این مستندسازی به من یا داده است در طول زمانی که شما با سوژه تان در حال کار هستید، وجهه‌هايي از سوژه را درمی‌یابید که شاید خود او به آن پی نبرده باشد. درنتیجه بده و بستان دوربین، کارگردان و سوژه اتفاق مي‌افتد و به عنوان مستندساز مي‌توان آن وجهه را بارز کرد و مي‌توانم بگویم آن وجهه از ایشان که برای من پررنگ شد، پردلی، شجاعت و در عین حال تنهایی او در مسیرش بود.
زمانی که شما کار را شروع کردید پدر ایشان هنوز در قید حیات بودند. تصاویری هم از زمان فوت پدرشان و تاثیری که بر خانواده ایشان و جامعه داشت، در فیلم شما هست؟
من چهار سال پیش کار را شروع کردم و دو سال فیلمبرداری آن طول کشید. تدوین فیلم که تمام شد، آیت‌الله هاشمی فوت کردند.
Rفیلم شما «مثل یک زن» نام دارد و صراحت و شفافیت ایشان در انقلاب اسلامی و محدودیت‌های موجود برای زنان کارآمد است و برای حل مشکلات زنان موثر بوده است؟
شفافیت در اقدامات اجتماعی و مسائل سیاسی از سوی ایشان نه تنها به نفع زنان که به نفع هم مردان بوده است. جامعه ما در حال حاضر از بي‌صداقتی سیاست مردانش رنج مي‌برد، کسانی که در هر محفلی که حضور پیدا مي‌کنند، یک چهره از خود بروز مي‌دهند و این به اعتماد عمومی جامعه به شدت لطمه زده است.
فیلم ساختن درباره شخصیت‌هاي سیاسی، اما و اگرهایی دارد، ارتباط گرفتن با آنها سخت است و از طرفی ممکن است به دلیل ترس از قضاوت‌هايي مثل عنوان تبلیغاتی و از این نوع موارد، نگران کننده باشد. چقدر این اما و اگرها در کار شما اثر گذاشت؟
من نمی توانم به این سؤال جواب بدهم و مخاطب باید بگوید که آیا این فیلم توانسته است فیلم صادقانه‌اي باشد یا نه؟ این تلاش را کرده‌ام که فیلم صادقانه باشد و برایم مهم بود که برداشتی از فائزه هاشمی پیدا کنم و این قرائت را مطرح کنم، نه آن چیزی که فائزه هاشمی دوست دارد بگوید. کما اینکه زمانی که فیلم تمام شد، رضایت صد درصد ایشان را تامین نکرد اما چون آدم قابل مذاکره‌اي است به ایشان گفتم که این قرائت من از شماست و در نهایت ایشان پذیرفت.
در آخر اینکه شرنوشت فیلم شما چه مي‌شود؟ یعنی تا زمانی که فائزه هاشمی در قید حیات هستند، امکان اکران را نخواهد یافت؟
واقعا نمی دانم و فعلا منتظر مي‌مانیم که ببینیم چه اتفاقاتی پیش مي‌آید.