یلدا، با فرهنگ ایران و ايراني گره خورده است

گروه جامعه: یلدا پیشینه تاریخی مهمی در گستره ایران دارد؛ آیینی که با فرهنگ ایران و سیطره ایران فرهنگی در جهان گره خورده است.

شبان میرشکرایی، پژوهشگر میراث فرهنگی درباره جشن یلدا گفت: یلدا جشنی است که در شب نخستین روز دی برگزار می‌شود. جشن دیگری هم برای روز اول دی به نام خرم روز وجود دارد. خرم روز به جشن نودم هم معروف است که اشاره به 90 روز باقی مانده تا جشن نوروز دارد. از جشن خرم روز دیگر اثر زنده‌ای باقی نمانده و تنها در متون می‌توان آن را دید.

وی درباره جشن های زمستان گفت: دیگر جشن زمستانی مربوط به یکی از گاهنبارهاست که در زمستان جشن گرفته می‌شود. بعد جشن سده را داریم که 50 روز مانده به نوروز است. پیش از نوروز هم جشن‌ها‌ی پیشواز نوروزی را داریم که در ارتباط با نوروز است، اما در زمستان برگزار می‌شود. در مورد اسم چله، یک گاهشمار زمستانی داریم که شامل چله بزرگ، چله کوچک، اهمن و بهمن و سرما پیرزن است. یلدا در ابتدای چله بزرگ و شب آغاز چله بزرگ است که تا 10 بهمن ادامه دارد. نام شب چله به این موضوع برمی‌گردد.

این پژوهشگر میراث فرهنگی درباره ریشه جشن یلدا گفت: یلدا جشنی است که در شبی برگزار می‌شود که از فردا روزها شروع به طولانی شدن می‌کند. یلدا به نوعی به ایزدمهر هم پیوند دارد. به تعبیر اقوام ایرانی شب تولد خورشید یا مهر است. البته باید گفت که مهر با خورشید متفاوت است، تعریفی که از ایزد مهر در متون کهن ایرانی می‌شود، تبلور مهر را لحظه فلق، لحظه سرخی پیش از طلوع آفتاب می‌داند و این به معنای خورشید نیست. این دو هر چند متفاوت هستند، اما با هم تقارن دارند.

وی درباره گستره مراسم یلدا نیز گفت: از منظر فرهنگی، یلدا جشنی مربوط به فلات ایران است. امروزه می‌توانیم یلدا را در گستره فرهنگی ایرانی، نه مرزهای امروزی کشور ایران ببینیم. یلدا تقریبا تغییر زیادی نکرده است. به طور مثال تمام آن چیزی که در جشن یلدا می‌بینیم، قرمز است. این سرخی به پیشینه اعتقادات مهری برمی‌گردد. میرشکرایی افزود: موضوع دیگر تفال است، امروز فال حافظ گرفته می‌شود اما در گذشته به انواع مختلفی تفال می‌زدند. ممکن است صورت این کردارها تغییر کرده باشد اما ماهیت و کارکرد آن یکی است. تفال را در واقع باید آرزوخواهی دانست.

این پژوهشگر درباره تحریف آیین ها از جمله یلدا گفت: باید آداب جشن شب یلدا را به جای آورد و نباید این مراسم را طوری برگزار کنیم که فراموش شود که فلسفه شب یلدا چیست. جشن یلدا جشنی برای همنشینی با خانواده و بزرگتر‌ها‌ست، نباید این موضوع را فراموش کنیم. رنگ سرخ، نماد جشن یلداست و این هم نباید به دست فراموشی سپرده شود. اضافه کردن رنگ‌هایی که ربطی به یلدا ندارد یا تلاش برای برگزاری این جشن به شکل کریسمس از جمله اتفاقاتی است که گاهی رخ می‌دهد. باید دقت داشت تحریف و تغییر در آیین صورت نگیرد.

یلدای امسال دقیقا چند ساعت و چند دقیقه است؟

ایرانی‌ها از قدیم تسلطی خاص به علم نجوم داشته‌اند که شب یلدا برایشان شبی خاص و ویژه بوده است. اما طولانی‌ترین شب امسال دقیقا چقدر خواهد بود که ایرانی‌ها آن برای لحظاتی بیشتر در کنار هم بودن جشن می‌گیرند؟

کوتاه و بلند شدن شب‌های سال یکی از اتفاقاتی است که انسان هر روز با آن مواجه می شود و اهميت مهمي در زندگي روزمره مردم داشته و دارد. همين مسئله سبب شده نحوه زندگی در کشورهایی که طول شب و ‏روز آنها تنها چندساعت است با کشورهایی که تقریباً طول و شب روز آنها با هم برابر است، تفاوت آشکاری داشته باشد.‏ ايراني‌ها اما از بسيار قديم با احاطه به علم نجوم از اين تغيير مطلع بوده‌اند و شب يلدا را با سنت‌هاي ويژه اي در نظر گرفته‌اند. اين در حالي است كه شب يلدا گاهي فقط يك دقيقه يا حتي كمتر با شب‌هاي قبل و بعد خود تفاوت دارد. با پشت سر گذاشتن اول مهر که برابری شب و روز در کل کره زمین اتفاق می افتد، به مرور در نیمکره شمالی به طول شب ها اضافه و از طول روزها کاسته می شود و در نهايت در شب اول زمستان طولانی ترین شب سال یا همان یلدا اتفاق مي‌افتد.

از لحاظ اوقات شراعی شامگاه روز پنجشنبه 30 آذر 1396، لحظه غروب خورشید ساعت 16:55 دقیقه و طلوع خورشید در بامداد جمعه اول دی ماه، ساعت 7:10 دقیقه خواهد بود که با این حساب طولانی ترین شب سال با مدت زمان 14 ساعت 15 دقیقه رقم می خورد. از لحاظ نجومی اما گفته می‌شود که طولانی‌ترین شب امسال ۱۴ ساعت و ۱۷ دقیقه خواهد بود.

در پایان طولانی ترین شب سال، روز اول دی ماه کوتاه ترین روز سال در نیمکره شمالی خواهد یود. شب یلدا یا شب چله از لحاظ نجومی اول زمستان و برابر با انقلاب زمستانی است. خورشید در حرکت سالیانه خود در اول زمستان در جنوبی ترین نقطه شرق طلوع کرده و در جنوبی ترین نقطه غرب غروب می کند و با کم شدن زاویه حرکتی خورشید در آسمان در این زمان ما شاهد بلندترین شب سال و کوتاه ترین روز سال هستیم چرا که مدار حرکت زمین با دایره البروج 23/5 درجه اختلاف دارد و در نقطه انقلاب زمستانی زمین به پایین ترین حد خود و بیشترین اختلاف با مدار دایره البروج می رسد که23/5 - درجه است. ولی از انقلاب زمستانی و یا شب چله به بعد خورشید از جنوبی ترین نقطه شرق و غرب فاصله گرفته و کم کم به نقطه شرق و غرب نزدیک شده تا به اعتدال بهاری برسد.

ایرانیان باستان به این تقسیمات زمان و تفاوت طول شبانه روز و به صورت طبیعی زوایای بین مدارات اشراف کامل داشته‌اند و آن را در محاسبات خود لحاظ می کردند. فراموش نکنید که یلدا واژه ای سریانی به معنای تولد است که به زایش مهر تابان پس از شبی طولانی اشاره دارد.