بهار نیوز - هوا به کام کامیون‌هاست

ماجرای طرح ترافیک و تردد خودروهای سنگین در شب‌های تهران

روزنامه بهار: «اگر در تهران زلزله مارا نکشد، آلودگی هوا حتما به زودی این کار را خواهد کرد!» این جمله‌اي است که این روز‌ها در صفحات فضای مجازی به تکرار نوشته مي‌شود و خبر از نا رضایتی مردم از آلودگی هوای تهران دارد. اما آنچه که بیش از هر زمان مورد توجه و اعتراض قرار گرفته است این است که هم زمان با طرح ترافیک و طرح زوج و فرد خودرو‌ها از درب منزل، هنوز هم وسایل نقلیه سنگین مثل کامیون و کامیونت در شب تردد مي‌کنند و با این تفاسیر به قول بعضی‌ها هر چه مردم رشته‌اند را پنبه مي‌کنند!

رشته هایی که پنبه شد
اجرای طرح ترافیک در تهران، آن قدر قدمت و سن و سال دارد که شاید برچیده شدن این محدودیت در مخیله کسی هم نگنجد؛ اما آیا اجرای این طرح توانسته و می‌تواند تأثیری در آلودگی هوا بگذارد؟ اصلا آیا هدف از اجرای این طرح، کنترل آلودگی هوا بوده یا چیز دیگری؟ کافی است کمی در عنوان این محدودیتِ ویژه دقیق شویم تا دریابیم، هدف نخست از اجرای طرح ترافیک، کنترل «ترافیک» در مناطق پر ازدحام و شلوغ شهر بوده است؛ طرحی که البته در نتیجه اجرای آن، کاهش آلودگی هوا نیز حاصل می‌آید، ولی در بهترین حالت، هدف ثانویه طراحان بوده است.
صحبت درباره زمانی است که احتمالا شمار معدودی از شهروندان آن را به یاد می‌آورند یا درباره‌اش خوانده‌اند و اغلب، تا به یاد دارند، طرح ترافیک در تهران در حال اجرا بوده و تخطی‌کنندگان از آن، جریمه می‌شدند. تاریخچه‌ای نسبتا طولانی که بعدها با اجرای طرح‌هاي محدود کننده، پای مسائل زیست‌محیطی و آلودگی هوا به آن باز شد. منظور از آن طرح ترافیک بر مبنای رقم آخر سمت راست پلاک انتظامی خودروهاست که به طرح زوج و فرد شهرت دارد و به مانند طرح ترافیک، جز در تهران در چند شهر بزرگ دیگر کشورمان نیز اجرا می‌شود؛ طرحی که می‌کوشد خودروها را بر مبنای دم دستی تری از تردد در برخی قسمت‌هاي شهر محروم کرده و به این وسیله هم از ترافیک بکاهد و هم از آلودگی هوا. ایده‌ای که البته در اجرای آن، اهداف زیست محیطی اولویت نخست معرفی می‌شد؛ اما نتایج بررسی‌ها ثابت کرده که در کاهش آلودگی هوا و نیل به این هدف ناکام بوده است؛ ناکامی که البته در قیاس با برخی موضوعات ندید گرفته شده در این عرصه، قابل اغماض به نظر می‌رسد! صحبت درباره زمان هایی از شبانه روز است که در آن طرح‌هاي ترافیکی اجرا نمی‌شوند. از عصر و ساعات ابتدایی شب تا بامداد روز بعد؛ زمان هایی که در آن همه خودروها با هر میزان آلایندگی که داشته باشند، مجوز تردد در تمامی معابر شهر را به دست می‌آورند و از این روی که غالبا به ترافیک سنگین منجر می‌شود و ایستایی خودروهای روشن را به دنبال دارد، به شدت بر آلودگی هوا افزوده می‌شود. این در حالی است که در این میان، برخی خودروهایی که پس از پایان یافتن زمان اجرای طرح ترافیک و زوج و فرد در خیابان‌ها روان می‌شوند، به شدت آلاینده هستند؛ آن قدر آلاینده که می‌توان با توقف شان بهبود آمارهای آلودگی هوا و میزان آلاینده را به چشم دید. تغییر ملموسی که برای لمس آن، نگاه کردن به دود خروجی از اگزوز بسیاری از این وسایل نقلیه هم کفایت می‌کند.
آمارهای متفاوت از سهم کامیون‌ها در آلودگی هوا
عیسی کلانتری معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست، مي‌گوید: منشا ۳۰ درصد آلودگی هوای پایتخت ترددشبانه کامیون‌هاي فرسوده است و از اعضای پارلمان محلی شهر تهران درخواست کرده در این خصوص چاره اندیشی کنند اما به نظر مي‌رسد شورایی‌ها آمارهای او را چندان جدی نگرفتند.
او اما چند هفته پیش آمار متفاوتی از تاثیر‌گذاری کامیون‌هاي فرسوده بر آلودگی هوای پایتخت داده بود. او در نشست خبری خود اعلام کرده بود که سهم کامیون‌ها در تولید آلاینده ۵۱ درصد است. این آمارها مورد تردید رئیس کمیسیون حمل و نقل و ترافیک شورای شهر تهران هم بود. او خطاب به رئیس سازمان رحفاظت از محیط‌زیست، گفت: آمار سهم ۳۰ درصدی کامیون‌های فرسوده در آلودگی هوای تهران را از کجا آورده‌اید و مرکز این آمار کجا است؟. ۷۰ درصد آلودگی در پایتخت مربوط به خودروها است، اما این آمارهایی که شما ارائه می‌دهید ممکن است ما را به اشتباه بیاندازد، لذا در دادن آمار دقت کنید.
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در پاسخ به علیخانی، گفت: اینکه آمار ۳۰ درصد از کجا آمده واقعیت این است که همکاران ما در سازمان آمار بالای ۵۱ درصد را به ما گزارش دادند، اما چون شریعتمداری وزیر صنعت، معدن و تجارت به ما گفت ۳۰ درصد است، ما همان را عنوان کردیم. لذا شما ببینید تردد ۱۵ هزار کامیون در شهر تهران چه وضعیتی ایجاد می‌کند و با ۳ میلیون موتور سیکلت مقایسه کنید.

گردن هیچ کس اندازه این تقصیر نیست
تاثیر فعالیت شبانه کامیون‌ها بر آلودگی هوای پایتخت پیش از این نیز از سوی کارشناسان شهری اعلام شده بود و بارها شاهد بودیم که هر کس این تقصیر را برگردن دیگری مي‌اندازد‌‌ اما همچنان گردن هیچ کس اندازه این تقصیر نبود به همین دلیل همه از سر خود باز مي‌کردند. رحمت‌اله حافظی رئیس کمیسیون سلامت شورای چهارم شهر تهران در پیام توئیتری خود گفته بود: «شب‌ها ۱۰ هزار سرویس توسط خودروهای دیزلی غیراستاندارد در سطح شهر تهران مصالح ساختمانی توزیع مي‌کنند و تشدیدکننده آلودگی هوا هستند. فریاد!» نکته‌اي که حافظی به آن تأکید مي‌کند، فعالیت خودروهای دیزلی غیر استاندارد است. به اعتقاد کارشناسان محیط‌زیست در تعیین نقش و سهم منابع آلاینده بسیار مهم است که به نوع آلاینده و شرایطی که آن آلاینده تولید مي‌شود در جمع آلاینده‌هاي متنوع در شهر تهران توجه شود. به طور مثال خودروی دیزلی سنگین و نیمه سنگین در مقایسه با خودروهای سواری در تولید اکسیدهای گوگرد نقش و سهم مهمی دارند. براساس آخرین گزارشی که توسط مرکز کنترل کیفیت هوای شهری تهران منتشر شده است: خودروهای دیزلی سنگین و نیمه سنگین در شهر تهران مسئولیت تولید آلاینده‌هاي اکسیدهای گوگر (SOx)، اکسیدهای ازت (NOx) و ذرات معلق (PM) را عهده دار هستند و این نقش از اکسیدهای گوگرد تا ذرات معلق بزرگ و بزرگ‌تر مي‌شوند. مینی بوس ها، کامیون‌ها و اتوبوس‌ها به ترتیب بیشترین سهم را در تولید اکسیدهای گوگرد با درصد سهم ۳۹درصد، ۳۴ درصد و ۱۹ درصد بر اساس مطالعات انجام شده قبلی دارا هستند. در زمینه تولید اکسیدهای ازت (NOx)، کامیون‌ها به ترتیب با ۷/۵، ۴ و ۳ درصد مسئولیت تولید این آلاینده را در شهر تهران به عهده دارند. در خصوص تولید آلاینده‌هاي خانواده ذرات معلق نیز کامیون‌هاي سبک و سنگین جمعاً ۲۰درصد، مینی بوس‌ها ۱۰ درصد و اتوبوس‌ها ۳ درصد از کل را بر اساس مطالعات قبلی، مسئول هستند. در یک نگاه کلی خودروهای سنگین ۱ درصد و نیمه سنگین با احتساب اتوبوس‌ها و کامیون‌ها و مینی بوس‌ها حدود ۲۴ درصد از آلودگی شهر تهران را بر اساس مسئول بوده‌اند.

اعداد منتشر شده در این گزارش با سهم ۳۰ درصدی که ازسوی معاون محیط‌زیست رئیس‌جمهور اعلام شده است اختلاف معناداری دارد. این نکته را محمد حقانی رئیس کمیته محیط‌زیست شورای چهارم شهر تهران هم یادآوری مي‌کند. او با گفته این مقام دولتی موافق نیست و به اسناد اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوا مي‌گوید: بر اساس آمار و اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوا، سهم کامیون‌ها در آلاینده‌هاي شهر تهران در تولید اکسیدهای گوگرد ٣٤ درصد در تولید ذرات معلق ٢٠درصد در تولید اکسیدهای ازت ٧/٥ درصد است. به گفته این کارشناس شهری کامیون‌ها با احتساب اتوبوس‌ها و مینی بوس‌هاي تهران مجموعاً ٢٥ درصد از آلودگی هوای تهران را تولید مي‌کنند و تولید ٥١ درصد از آلودگی هوای تهران صرفاً توسط کامیون ها، چندان منطقی به نظر نمی رسد و نیاز به تأمل دارد.

حقانی با بیان اینکه منع تردد خودروهای سنگین در شب‌هاي سرد پاییز و زمستان، سبب مي‌شود تزریق آلاینده‌ها از اگزوز کامیون‌ها به جو انجام نگیرد و صبح روز بعد، تمرکز آلاینده‌ها را در شهر شاهد نباشیم یا کمتر شاهد باشیم در حالی که ترددهای شبانه کامیون‌هاي حامل مصالح و نخاله، آلودگی هوا در نیمه دوم سال را مضاعف مي‌کند. در فصولی از سال که شرایط تجمع آلاینده‌ها بیشتر فراهم مي‌شود مانند فصل پاییز و زمستان و یا در شرایط ویژه هواشناسی و جوی (مثل وارونگی) مي‌تواند تأثیرات بسزایی در کاهش آلاینده‌ها و رسوبات نهایی داشته باشد. متأسفانه بسیاری از ترددهای شبانه، کامیون‌هاي حامل فعالیت‌ها و مواد ساختمانی- عمرانی در شهر و یا دستگاه‌هاي دیزلی ساکن در امورات و پروژه‌هاي عمرانی تشکیل مي‌دهند. در کشورمان مجموعاً ٣٥٣ هزار دستگاه کامیون وجود دارد که از این تعداد ٢٨ هزار دستگاه یعنی ٨ درصد کامیون‌هاي کشور در تهران مشغول به کار هستند.

کارشناسان حوزه محیط‌زیست معتقدند سهم ذرات معلق از آلایندگی‌هاي هوا مي‌تواند ۵۱ درصد باشد و در این بین سهم خوردوهای سنگین نیز بالاست. اما اگر تاکید تنها بر کامیون‌هاي فرسوده باشد این نکته درست نیست. محمد رستگاری معاون پایش و نظارت اداره کل نظارت محیط‌زیست استان تهران معتقد است سهم منابع آلودگی هوا در حال تغییر است و آخرین وضعیت سیاهه انتشار هوا مربوط به سال ۹۲ است. او مي‌گوید: در قراردادی که میان شهرداری تهران، جایکای ژاپن و محیط‌زیست منعقد شده این اطلاعات در حال به روز رسانی است و در این بین سهم خودروهای دیزلی در آلودگی هوا قابل توجه است. او اما اشاره‌اي به سهم کامیون‌ها در تولید آلاینده‌هاي هوای تهران نمی کند.

کربن‌سیاه، بلایی که هر شب سر تهران می‌آید
وحيد حسيني، مديرعامل شركت كنترل كيفيت هواي تهران در اين باره مي‌گوید: «داده‌های اندازه‌گیری شده در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوای شهر تهران نشان می‌دهد که کیفیت هوای تهران، در ساعات شب غالبا پایین‌تر از ساعات روز است. با توجه به اعداد و ارقامي كه در مجموعه 4جلدي سیاهه انتشار شهر تهران منتشر شده، می‌توان دریافت که عامل بیش از 80درصد آلودگی هوای تهران، ناوگان حمل و نقل هستند. لذا تفاوت عمده‌ای که در ناوگان روز و شب وجود دارد، تردد وسایل نقلیه سنگین و دیزلی در شب است که می‌تواند تاثیرات عمده‌ای در کیفیت هوا داشته باشد. بدين ترتيب کیفیت هوا از نظر 3 آلاینده کربن سیاه، اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق کوچکتر از2.5 میکرون نيازمند بررسی دقيقي است.» او افزود: «آلاینده کربن سیاه، آلاینده‌ای است که غالبا از احتراق ناقص به وجود مي‌آید، کامیون‌ها و ناوگان دیزل که در ساعات شبانه مجوز تردد در خیابان‌هاي تهران را بدست می‌آورند، نقش اساسی در ایجاد این آلاینده دارند. بر اساس نتایج اندازه‌گیری شده در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا، در طول روز، غلظت این آلاینده به مقدار کمی می‌رسد، اما با شروع ساعات شبانه، به شدت افزایش پیدا می‌کند. مشکل هوای تهران در ساعات شب تنها به این آلاینده محدود نمی شود. اندازه گیری‌ها نشان می‌دهد، آلاینده اکسیدهای نیتروژن، با روندی بسیار مشابه آلاینده کربن سیاه در طول ساعات روز و شب تغییر می‌کند به طوریکه تردد ناوگان وسیع روزانه تهران، شامل خودروهای سواری منجر به غلظت به مراتب کمتری نسبت به ناوگان دیزلی در ساعات شب می‌گردند، به طوریکه در ساعات روز، این آلاینده مقادیر حداقلی در حدود 50قسمت در ميليون را تجربه می‌کند، در حالی‌که با شروع ساعات شب، غلظت این آلاینده به شدت افزایش پیدا کرده و به بیش از 200 قسمت در ميليون مي‌رسد. این موضوع در مورد ذرات معلق به شکل دیگری قابل مشاهده است. بر خلاف آلاینده‌های کربن سیاه و اکسیدهای نیتروژن، آلاینده ذرات معلق کوچکتر از 2.5 میکرون، در طول ساعات روز نیز مقادیر قابل توجهی دارند که در اثر تردد ناوگان سواری می‌باشد، اما مشاهده می‌شود که مقادیر این آلاینده در ساعات شب، از حداکثر مقادیر آن در طول ساعات روز بیشتر است. در ساعات شب، به دلیل کاهش ارتفاع لایه مرزی، حجمی از هوا که آلاینده‌ها به آن تزریق می‌شوند، کاهش پیدا می‌کند. لذا باید در ساعات شب، میزان ورود آلاینده‌ها را به شدت کنترل کرد، در حالی که بر خلاف آن در شهر تهران، ناوگان دیزل با تولید آلایندگی بسیار بالا، تنها در ساعات شب مجوز تردد پیدا می‌کنند که افزایش سریع غلظت آلاینده‌ها در شب را به دنبال دارد در صورتی که در شهرهایی مانند لندن، تردد وسایل نقلیه سنگین، در ساعات شب ممنوع است.»
بدین ترتیب دور از انصاف نیست اگر بگوییم هرچه با اجرای طرح ترافیک تهران و زوج و فرد کردن خودروها از آلودگی هوا و تولید و انتشار آلاینده‌ها می‌کاهیم، در شب با تردد کامیون‌هاي آلاینده و دیگر خودروهای مشابه، بر آلودگی هوا افزوده می‌شود؛ درست مثل اینکه رشته‌هاي تنیده شده در روز، در چشم بر هم زدنی در شب پنبه می‌شوند و روز از نو و روزی از نو! وضعیتی که تا تردد کامیون‌ها مشمول محرومیت‌هاي سنگین نشده و جای این وسایل نقلیه آلاینده را، کامیون‌هاي پاک‌تر نگیرد، تداوم خواهد یافت.