بهار نیوز - راهكارهایی برای مبارزه با کمبود آب

عبدالرحمان حسنی
روزنامه بهار
این مقاله برای بررسی و روشن شدن وضعیت آب و بحران برآمده از کمبود آن نوشته شده است. امید است نظرهای عنوان شده در این نوشتار بتواند به بازشکافی بیشتر موضوع کمک کرده و برای رهگشاییِ بیشتر، مفید افتد.
1. تعریف کمبود آب
نخستین گفتمانی که باید بدان پرداخته شود جُستار کمبود آب است. کمبود آب در مقیاس مطلق قابل تعریف نیست بلکه از آنجا آغاز می‌شود که مقدار آب قابل دسترس باید پاسخگوی نیاز آدمیان هر منطقه و جامعه‌ انسانی آنجا باشد. لیکن این نیاز چقدر است و تا چه‌اندازه می‌توان آن را کاهش داده و یا بر آن فزود. روشن است که انسان هر چه میزان نیاز خود به آب را بیشتر کاهش دهد به همان‌اندازه به سختی خواهد افتاد لیکن این سختی حد تحملی دارد که چنانچه از آن بگذرد انسان مجبور به‌ترک محیط خواهد شد. برای نمونه نمی‌توان حد نیاز آب را از آشامیدن وشُست‌های اولیه مانند شستن دست و بدن و مانندهای آن کمتر کرد چه در این صورت دیگر زندگی پایدار امکان پذیر نخواهد بود اما اگر نیاز انسان به آب همراه با زیاده رَوی باشد کاهش آن با اعمال دقت و‌اندازه‌‌داری در زندگی به خوبی شدنی بوده و با اجرای آن می‌توان واژه کمبود را از زندگی مردمان در آن منطقه زدود. بر این پایه دربیرون از مرز نیاز‌های اولیه انسانی به آب برای زندگی سالم و قابل قبول، می‌توان کمبود آب را با هزینه تمام شده برای تامین آب در دسترس تعریف کرده و دیگر نمی‌توان گفت در این منطقه کمبود آب هست و در آن منطقه‌ دیگر کمبود آب نیست. بلکه باید میزان دسترسی به آب را با قیمت تمام شده آن تعریف کرده و واژه کمبود آب در هر منطقه را بدین شکل تعریف کرد.کمبود آب به جز در مورد نیاز‌های اساسی گفته شده فاصله میان آب در دسترس و نیاز فعالیت‌های اجتماعی و تولیدی مردمان هر منطقه است. در این صورت در بررسی‌های تامین آب در هر منطقه‌ جغرافیایی باید به جای واژه‌ استفاده کرد. زیرا هر افزایشی در آب بها می‌تواند بی درنگ هر کمبود آبی را» گرانی آب «از واژه‌» کمبود آب «برطرف سازد. در واقع کمبود آبی که مردم در هر منطقه به کار می‌برند، کمبود آب رایگان و یا کمبود آب با بهای مورد انتظار آنان است.
2. بهای آب
برآورد بهای آب در هر منطقه نیز مانند هر کالای دیگر باید از روی قانون عمومی عرضه و تقاضا معین شود بدان معنا که نخست باید مانند تجارت کالا، آب نیز مالکی داشته باشد که بی گمان مشروع‌ترین مالک چنین کالاهایی دولت منتخب ملت خواهد بود لیکن برای حل مشکل اختلاف بهای آب در نقاط گوناگون بایستی در هر منطقه دولت بهایی پایه‌ای برای آب‌های در دسترس معنا کرده و با توجه به نیاز خریداران آب، مشتری و بهای واقعی آن را تعیین کرد. بر این پایه می‌توان به آسانی تصمیم گرفت که آب موجود در هر منطقه بایستی به اهالی همان منطقه فروخته شود یا آنکه آن را به اهالی منطقه دیگر فروخت تا آب خریداری شده را به هر کجا که می‌خواهند انتقال دهند و نیز مردم هر کدام از این مناطق خود تصمیم خواهند گرفت که آب را به چه قیمتی می‌توانند بخرند و باید آن را چگونه مصرف کنند. این روش در اختیار گذاشتن آب، شیوه‌های عملی و اقتصاد‌ی مصرف آب را به خریداران القا خواهد کرد و دیگر این دولت نیست تا بگوید چه کسانی هندوانه نکارند و چه کسانی بکارند و یا جای سبزی گندم بکارند. سیاست گذاری توسط دولت هیچگاه راه به جای درستی نبرده است. تجربه نشان داده است که هر گونه دخالت دولت برای اجرای عدالتی که معیار‌های آن محکم نیست سر از فساد و رانت درآورده است.
3. از دست رفتن آب
از دست رفتن آب نیز یکی از جُستارهایی است که نخست باید با یک دید علمی مهندسی تعریف شود. مصرف آب به صورت همه گیر به معنای از دست رفتن آب قابل استفاده است که می‌تواند با چند تعبیر و از چند زاویه به شرح زیر به نگاه گرفته شود.
* تبخیر مستقیم
- تبخیر بیهوده
تبخیر مستقیم و طبیعی آب قابل استفاده از سطح در رودخانه‌ها و استخرها و یا دریاچه‌های آب شیرین و سد‌ها. تعبیر این تحول به معنای از دست رفتن مستقیم آب خواهد بود که باید تا حد امکان از وقوع آن جلوگیری شود. زیرا به ازای این تبخیر هیچ سودی برای کسانی که می‌توانند از آن آب بهره‌ای ببرند به دست نمی‌آید. البته صرف نظر از تاثیری که به صورت موضعی روی رطوبت اقلیم خواهد داشت.
- تبخیر مستقیم سودمند
تبخیر سودمند زمانی بروز می‌کند که آب به ازای تبخیر، سودی به دست مالک آن می‌دهد مانند تبخیر آب در کولر‌های آبی و یا تبخیر در برج‌های خنک کننده‌ نیروگاه‌ها یا کارخانه‌ها.
- آلودگی آب
آلودگی آب را باید به تعبیر کاهش ارزش آب در دسترس در نگاه گرفت و نه به معنای از دست رفتن مطلق« از دست رفتگی آب». در مقایسه‌ میان آلوده شدن آب با از دست رفتن آن، می‌توان ضریبی تعریف کرد که از هزینه‌های لازم برای جدا کردن آلودگی از آب آلوده شده و برگرداندن وضعیت آن به شکل پیش از آلوده شدن برخواهد آمد.
برای نمونه اگر واحد بهای آب در منطقه‌ای (ب) ریال باشد و پس از آلوده شدن، بازیافت مجدد آن نیم ب ریال هزینه داشته باشد می‌توانیم بگوییم آب از دست رفته واقعی۵۰ درصد آب از دست رفته‌ ظاهری است. برای درک بهتر این گزاره باید گفت در تمام مدتی که زیر دوش ایستاده‌ایم درحال تبدیل ارزش بهای آب موجود به ارزش پساب فاضلاب خانه خود هستیم. آلودگی آب به لحاظ کیفی به دو گروهِ آلودگی حاصل از شُست‌های بهداشتی و مصارف خانگی و آلودگی حاصل از روند تولید در کارخانه‌ها تقسیم می‌شود که هر کدام برای خود فصلی از سخن خواهد داشت.
- فرو رفتگی در زمین
آب قابل استفاده‌ای که در زمین فرو می‌رود با ورود به لایه‌های درونی زمین از دسترس خارج شده و تعیین مقدار واقعی آن (ضریب از دست رفتگی)، مقداری آب است که هزینه خریدش برابر با هزینه‌ برگرداندن آن آب از لایه‌ زیرین و در دسترس نهادن مجدد آن است.
4. نگهداشت آب
با توجه به فن آوری امروز جهان درباره‌ آب می‌توان گفت تقریبا هر آبی که از هر طریق از دست رفته باشد مجددا قابل بازیافت خواهد بود لیکن سخن بر سر آن است که هزینه بازیافت هر یک از این آب‌های از دست رفته چقدر بوده و در مقایسه با بهای آب قابل خرید در منطقه در چه رتبه‌ای قرار دارد. اینجا دیگر مصرف کننده‌ی آب است که تصمیم می‌گیرد آب از دست رفته را دوباره به دست آورده یا آنکه آن را رها و آب قابل مصرف را از بازار خریداری کند. این بررسی اقتصادی روی دیگری هم دارد و آن اعمال تدبیرها و روش‌هایی است که به کمک آن می‌توان میزان آب از دست رفته را کاهش داد. برای نمونه با روش‌هایی از تبخیر طبیعی آن جلوگیری شود و یا در کارخانه‌ها با به کارگیری روش‌هایی، مصرف آب را تا آنجا که ممکن است کاهش دهند، مثلا خنک کننده‌های هوایی را جایگزین برج خنک کن‌های آبی کنند. بی گمان به کارگیری روش‌هایی که می‌تواند منجر به کاهش آب از دست رفته بشود نیز هزینه‌های خود را خواهد داشت ولی مصرف کننده، همواره قیمت بازیافت و یا صرفه جویی را با بهای آب موجود در بازار مقایسه کرده و قطعا ارزانترین گزینه را انتخاب خواهد کرد.
5. مصرف آب در کشاورزی
یکی دیگر از جُستارهای مقوله‌ آب، مصرف آب در کشاورزی است. این مقوله چنانچه با دیدی همه جانبه و مهندسی دیده نشود می‌تواند سبب لغزش‌های بزرگی در درک و تصمیم گیری در کشاورزی و مصرف آب در آن کارزار شود. مصرف آب در کشاورزی در سه بستر انجام می‌شود. بستر نخست مقدار آبی که محصول جذب می‌کند، بستر دوم مقدار آبی که یک محصول از طریق تبخیر توسط بدنه گیاه شامل برگ و شاخه و میوه‌ آن از دست می‌دهد و سه دیگر میزان آبی که برای مرطوب نگهداشتن خاک مصرف شده و بخشی تبخیر و بخش دیگر آن به زمین فرو می‌رود. در میان این سه بستر، مقدار آبی که در جسم میوه باقی خواهد مصرف واقعی میوه خواهد به حساب آن محصول گذاشته می‌شود. برای «از دست رفتگی» بود و دو بخش دیگر بدون در نظر گرفتن ضریب نمونه گفته می‌شود که هر کیلو هندوانه حدود ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند حال آنکه یک کیلو هندوانه بیش از ۹ / ۰ لیتر آب ندارد پس مابقی آن کجا رفته است.از سوی دیگر هندوانه درخت ندارد که بخش بزرگی از آب خود را از طریق برگ‌های فراوان در معرض باد از دست دهد. بوته است و در روی زمین. پس آشکار می‌شود که آن ۵۰۰ لیتر آب مصرف شده برای یک کیلو هندوانه، ۴۹۰ لیترش با احتساب تبخیر به زمین فرو رفته که مجددا«‌‌از‌دست رفتگی» از راه چاه‌های مجاور مزرعه می‌تواند برای آبیاری‌های دیگر به زمین برگردانده شود و اگر ضریب را در آن اعمال کنیم شاید مقدار واقعی آن به ۴۹ لیتر کاهش یابد. بی گمان با ایجاد سطوح بی نفوذ در مزارع هندوانه و نیز قرار دادن آن در زیر سطوح جلوگیرنده از تبخیر) کشت زیر پلاستیک (می‌توان این مصرف را تا حد قابل توجهی کاهش داد. باید به این موضوع نیز نظر داشت که بنا بر گزارش گمرک، هر کیلو هندوانه در آنسوی مرز حدود 2۵ / ۰ دلار به فروش می‌رسد. حال دیگر این کشاورز است که باید تصمیم بگیرد آب را به چه بهایی بخرد و در ازای آن چه محصولی با چه قیمتی به دست آورد نه هیاهوی این کارشناس و آن مقام متولی آب. این واقعیت زندگی است که راه درست را پیش پای ما می‌نهد.
6. انتقال آب
یکی از راه‌های برطرف کردن مشکل گرانی بجای کمبود (آب، خرید آن در نقطه‌ای که آب بهای کمتری دارد و انتقال) با احتساب هزینه (به نقطه‌ای که گران‌تر است خواهد بود لیکن این انتقال آب الزاماً به معنای انتقال آب از یک نقطه کشور به نقطه دیگر آن نیست. آب را می‌توان از کشور‌های همسایه خرید و به محل مصرف در داخل کشور انتقال داد. بی گمان در اینجا هم سخن اول را بررسی اقتصادی و مقایسه قیمت‌ها خواهد زد و ملاحظات سیاسی در مرتبه‌ای کم اهمیت‌تر قرار دارد.
در حال حاضر در کشورهای همسایه ما یعنی‌ ترکمنستان، آن‌سوتر ازبکستان و تاجیکستان و در سوی غرب کشور عراق دارای منابع بزرگ آب بوده و می‌توانند به عنوان یک خریدار در بررسی‌های ما ارزیابی اقتصادی شوند. از سوی دیگر نشانه‌هایی در دست است که در نوار شرقی ایران از خراسان تا چاه بهار رودخانه‌های زیر زمینی وجود دارد که بدون رهیابی به سطح زمین، به خلیج فارس و یا دریای عمان می‌ریزند. در چابهار چاه‌های آب شیرین تا حدی وجود دارد و نشانه‌هایی در ساحل دریای عمان حکایت از ورود آب شیرین از لایه‌های زیرین خاک کشور به آب دریا دارد و گفتگو‌هایی نیز به میان آمده که این آب‌ها از کوه‌های زاگرس و یا رودخانه آمودریا...