گره فرش ماشینی بر دار قالی ایرانی

در سرای سینای بازار تبریز پای صحبت یکی از طراحان به نام فرش دستباف تبریز می نشینم؛ 'استاد علیرضا نوین فر'، مبدع طرح 'موج مهر' و 'نقش شمس' در صنعت قالیبافی و چهره ای نام آشنا در صنعت - هنر قالی ایران است.نامش را بسیار شنیده بودم و می دانستم که الگوی بسیاری از طراحان جوان فرش در تبریز و دیگر مناطق کشور است.نوین فر متولد روستای 'داش کسن' آذرشهر است، قالیبافی را از کودکی شروع و از سال 1370 زیرنظر استاد ساریخانی در سرای سجاد بازار تبریز کار طراحی فرش را شاگردی کرده است.از ویژگی های هنری استاد نوین فر این است که با ارایه طرح هایی مانند 'موج مهر'، چارچوب های معمول را به هم زده و موجب تحول در طراحی فرش دستباف شده است؛ او علاوه بر طراحی قالی، مجتمع قالی بافی نیز دارد و در حوزه تجارت داخلی و خارجی هم فعال است.استاد نوین فر با بیان اینکه کپی برداری از طرح های فرش دستباف با استفاده از نرم افزارهای رایانه ای به منظور تولید فرش ماشینی روند افزایشی دارد، می گوید: کم توجهی به مالکیت معنوی لطمه اصلی را به فرش دستباف می زند.

وی با اشاره به اینکه متقاضی فرش دستباف باید از سطح درآمدی مناسبی برخوردار باشد، اضافه می کند: با توجه به وضعیت پایین درآمدی بخش بزرگی از جامعه، گرایش به استفاده از فرش ماشینی رو به رشد است و استفاده از طرح قالی در فرش ماشینی هم به این گرایش دامن می زند.وی با اشاره به مشکلاتی که در زمینه تجارت خارجی قالی ایرانی وجود دارد، تشریح می کند: تولیدکننده های فرش در کشورهای چین و هند از طرح ایرانی کپی می کنند و آسیب اصلی به قالی ایرانی در بازارهای جهانی نیز از همین محل وارد می شود.طراح و فعال حوزه تولید و تجارت فرش دستباف با بیان اینکه همچنان مشکلاتی در زمینه تبادل مالی کالاهای صادراتی وجود دارد، یادآور می شود: عملیات انتقال پولی از طریق صرافی ها هم بر هزینه های تولید و صادرات می افزاید و قدرت رقابتی فرش ایرانی را در بازار جهانی بیشتر کاهش می دهد.وی با بیان اینکه تجارت فرش دستباف در زمان حاضر از دست ما خارج شده است، می گوید: تاجر ایرانی در آمریکا فرش هندی می فروشد و این در حالی است که ایران، برند جهانی فرش دستباف است و نمایشگاه هایی مانند 'دموتکس' آلمان باید در کشور ما برگزار شود.وی با اشاره به ضعف هایی که در زمینه تولید فرش دستباف در کشور وجود دارد، معتقد است که تولیدکننده ایرانی بر اساس تقاضا تولید نمی کند و به این جهت در حوزه فروش و تجارت خارجی با مشکل مواجه می شویم.

نوین فر در زمینه اشتغال زایی و گرایش جوانان به فعالیت در زمینه تولید فرش دستباف نیز می گوید: اشتغال فرش نیازمند تقاضاست و تا زمانی که تقاضا افزایش نیابد، نمی توانیم انتظار گرایش جوانان به این شغل را داشته باشیم.وی با بیان اینکه دانشجویان رشته طراحی فرش، بیشتر از ترکیب طرح های موجود استفاده می کنند، تاکید می کند: ضربه اصلی این کپی کاری را طراحان اصلی می بینند در حالی که برای یک طرح بیش از یکسال زمان می گذارند.نوین فر با بیان اینکه عده ای واسطه وارد حوزه فرش و حلقه رابطه تولید کننده های فرش ماشینی با طراحان سنتی شده اند، از اینکه این عده به قیمت پایین، طرح می خرند و با کمک دانشجویان، طرح های تلفیقی و ترکیبی را وارد بازار فرش ماشینی می کنند، گلایه دارد.وی با اشاره به اینکه در چند سال اخیر تعدادی از طراحان جوان با کمک دانشجویان اقدام به طراحی نقشه برای فرش ماشینی می کنند، تاکید می کند: این در حالی است که طراح فرش باید از خلاقیت خود استفاده کند.نوین فر با بیان اینکه کپی برداری موجب به حاشیه رفتن طراحان مبتکر می شود، می گوید: وقتی ارزش و مالکیت معنوی کار رعایت نشود، طراح انگیزه فعالیت را از دست می دهد.

در همین حال طراح سنتی بازار فرش تبریز نیز که به گفته خودش با راه اندازی یک کارگاه طراحی، حلقه ارتباط صنعت و دانشگاه شده و با کمک فارغ التحصیلان دانشکده فرش تبریز اقدام به تهیه نقشه کامپیوتری فرش می کند، نوآوری را ضرورت دوام و پایداری در عرصه رقابت می داند.محمد قصری می گوید: با رعایت اصول و شیوه های علمی درصدد تنوع در رنگ و نقش طرح ها هستیم.سعید رونقیان از فعالان حوزه فرش دستباف و عضو ستاد فرش آذربایجان شرقی نیز با بیان اینکه فرش ماشینی رو به اضمحلال و رکود بود، ولی با ورود دانشجویان طراحی به این حوزه احیا شد، معتقد است که مصرف کننده فرش ماشینی هم عادت و تعلق به طرح و نقش فرش دستباف دارد.وی با بیان اینکه تفاوت طراحی فرش ماشینی و دستباف در روش انتقال طرح و نقشه به فرش است، خاطرنشان می کند: عامل بافت در فرش ماشینی، دستگاه و در فرش دستباف، دست انسان است.رونقیان با بیان اینکه تولید فرش ماشینی صنعتی بوده و قابل مقایسه با فرش دستباف نیست، گفت: بافت یک تخته فرش ماشینی 2 ساعت و فرش دستی 6 ماه زمان می برد.

وی با بیان اینکه با توجه به تعریف نشدن قراردادها در حوزه فرش دستباف شاهد سوء استفاده هستیم، گفت: طرح اصلی فرش دستباف 80 تا 100 میلیون تومان ارزش دارد ولی چون ثبت نمی شود شاهد کپی برداری هستیم.وی اظهار می کند: طرح سنتی قابل استفاده در تولید فرش ماشینی نیست و در واقع تولید کننده های فرش ماشینی، ایده طراح فرش دستباف را کپی می کنند.
رونقیان، طراحی کامپیوتری فرش دستباف را موجب تسهیل در بافت می داند و می گوید: بافنده ای که تنها گره زدن بلد باشد با استفاده از طرح کامپیوتری می تواند فرش ببافد و نیازی هم به آشنایی با نقشه خوانی ندارد.وی با اشاره به اینکه با استفاده از طراحی کامپیوتری در تولید فرش دستباف هزینه تولید کاهش و سرعت کار افزایش می یابد، ادعا می کند: به این ترتیب در کنار اشتغال زایی می توان نقش پر رنگ تری در بازار جهانی ایفا کرد.رونقیان با اظهار اینکه گره های اساسی در زمینه تجارت فرش دستباف تابع تصمیم های کلان کشور می باشد، در عین حال معتقد است که برخی مشکلات با اجماع صنفی و همراهی مدیران استان قابل حل است.دبیر اتحادیه فرش فروشان تبریز نیز می گوید: بیش از 10 اتحادیه در زمینه فرش در این شهر فعالند ولی برنامه تولید و صادرات مشخصی وجود ندارد.
رضا بشیری با بیان اینکه یکی از آفات فرش دستباف تعدد تشکل هاست، بر ضرورت ایجاد تشکلی واحد به منظور پرهیز از موازی کاری و تقابل کاری تاکید می کند.

وی درباره راه های رونق بازار فرش دستباف می گوید: بانک ها می توانند با تجار قرارداد ببندند و در جهت حمایت از تولید داخلی به خریدار تسهیلات بدهند.وی یادآور می شود: تا زمانی که خریدار داخلی به واسطه فاصله قیمتی، توان استفاده از فرش دستباف را نداشته باشد، فرش ماشینی را ترجیح خواهد داد.بشیری تشریح می کند: در جهت رونق فروش فرش دستباف به گردشگران خارجی، باید بستر استفاده از کارت های اعتباری بین المللی همچون مسترکارت در بازار فراهم شود، زیرا نمی توان انتظار داشت گردشگر خارجی 10 هزار دلار پول نقد به همراه داشته باشد.وی با بیان اینکه با تسهیلات 18 درصدی نمی توان از تولیدکننده فرش دستباف حمایت کرد، اضافه می کند: تولید فرش دستباف، فعالیتی سنتی و زمان بر است و نباید آن را با تولید کالاهای صنعتی یکسان دانست.وی با اشاره به اینکه در زمان حاضر فرش ماشینی با طرح های جدید و تنوع زیاد رقیب جدی برای فرش دستباف شده است، گفت: تا زمانی که امتیازی به مصرف کننده فرش دستباف داده نشود، شاهد رونق تولید و فروش فرش دستباف نخواهیم بود.وی با اظهار اینکه فرش دستباف سرسبد کالاهای تولیدی و صادراتی استان است، می گوید: حمایت از هنرصنعت فرش دستباف قبل از اینکه حمایت از تاجر باشد، حمایت از تولیدکننده است.

وی در کنار اشتغال زایی، به تاثیرگذاری فرهنگی قالی ایرانی در سطح جهانی نیز اشاره دارد و می گوید: فرش دستباف شناخته شده ترین کالای ایرانی در بازار جهانی است و باید در جهت حفظ و ارتقای سهم و جایگاه آن تلاش شود.مشاهدات میدانی و استنباط خبرنگار ایرنا حاکی است که احیای جایگاه گذشته قالی ایرانی به عنوان یکی از نمادهای تبریز و آذربایجان در گروی عوامل متعددی است که حمایت و تشویق مادی و معنوی طراحان، تولیدکنندگان و تاجران فرش دستباف در راس آنها قرار دارد.اهمیت این مساله به ویژه زمانی بیشتر آشکار می شود که بدانیم هر چند در آذربایجان شرقی واحد تولیدی فرش ماشینی فعال نیست، ولی بیش از 200 هزار نفر در حرفه های مختلف مرتبط با فرش دستباف فعالند و هر گونه عاملی در رکود بازار داخلی و خارجی قالی می تواند معیشت این قشر را تحت تاثیر قرار دهد.