سو رفتارهای پژوهشی، صرفاً سلامت پژوهش را به خاطر تحریف شواهد تجربی تهدید نمی‌کنند، بلکه دارای تبعات جدی در زمینه اعتماد علمی نسبت به اعتبار یافته‌های مطالعات، پژوهشگران و سازمان‌های پژوهشی، فرآیند نشر مجله‌ها و همچنین درمان و سلامت بیماران هستند.

همچنین تحمیل هزینه‌های پایین‌دستی از سو رفتار در پژوهش بسیار جدی است، مانند آسیب به پژوهش‌هایی که در آینده به چنین تحقیقاتی استناد خواهند کرد یا حتی هزینه‌های ملموس و غیرملموس اجتماعی آن مانند آسیب به شهرت و اعتبار سازمان و تأثیر منفی بر درآمدزایی آتی. این‌گونه مسائل، دغدغه‌ها و نگرانی‌هایی جدی در پیوند با سلامت پژوهش به وجود آورده‌اند.

به گفته صاحب‌نظران، مطالعات انجام‌شده در ایران نشان می‌دهند که مواردی دال بر رعایت نشدن اصول اخلاق در پژوهش، نقض سلامت پژوهش و به‌تبع آن، بروز سو رفتارها در پژوهش‌های انجام‌شده توسط پژوهشگران ایرانی مشاهده می‌شوند.

بر همین اساس آن‌ها را باید به‌عنوان یک مشکل جدی نظام آموزش و پژوهش کشور تلقی کرد. با وجود کمبود شواهد تجربی قابل‌اتکا، عوامل بالقوه‌ای که بر وقوع سو رفتارهای پژوهشی اثر می‌گذارند، معمولاً در مقوله‌های گوناگون دسته‌بندی شده‌اند.

گاهی این عوامل به ویژگی‌های فردی و خصیصه‌هایی در سطح فرد (مانند باورها و پیش‌زمینه آموزشی)، به ویژگی‌های محیطی و مسائل سازمانی (مانند منابع موجود، نظارت و بار کاری) یا به مسئولیت‌ها و وظایف افراد (مانند ناظر پژوهش و پژوهشگر) مرتبط می‌شوند. بااین‌حال از ضعف‌های جدی در مدیریت و پیشگیری سو رفتارهای پژوهشی، ناآگاهی و نبود شناخت نسبت به عوامل به وجود آورنده آن است و پیشگیری از سو رفتارهای پژوهشی نیازمند شناخت عوامل زمینه‌ای و متغیرهای اثرگذار بر آن است.

در همین رابطه، مطالعه‌ای پژوهشی توسط گروهی از محققین کشور انجام شده است که در آن به عوامل مؤثر گزارش‌شده برای سو رفتارهای پژوهشی در تحقیقات ایران اشاره شده است.

در این پژوهش، محققان دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران، ۳۰ مطالعه انجام‌شده درباره سو رفتارهای پژوهشی ایران را شناسایی و برای مطالعه اسنادی انتخاب کردند. سپس عوامل شناسایی‌شده از شواهد مربوط به سو رفتارهای پژوهشی گزارش‌شده در ذیل سه مجموعه: ۱- عوامل ساختاری شامل فشار نشر، سیاست‌های ارتقای علمی، تأمین بودجه پژوهش و حفظ موقعیت شغلی، ۲- عوامل سازمانی شامل محیط پژوهش، فعالیت‌های نظارتی کنترلی بر پژوهش و آموزش فعالیت‌های پژوهشی و ۳- عوامل فردی شامل مهارت‌های پژوهشی، مدرک‌گرایی، منافع مالی حاصل از پژوهش، درک و قضاوت اخلاقی فرد تعیین و تعریف شدند.

محققان فوق بر این اساس، الگوی تحلیلی عوامل مؤثر برای سو رفتارهای پژوهشی گزارش‌شده در مطالعات ایران را تدوین کردند.

نتایج این مطالعه نشان دادند که مطالعات انجام‌شده در کشور آن‌چنان‌که باید، به بررسی متغیرهای مربوط به عوامل فرهنگی و عوامل موقعیتی، نپرداخته‌اند و عمدتاً به مصادیق بارز سو رفتارهای پژوهشی مانند داده‌سازی و تحریف داده‌ها، به‌ویژه سرقت علمی، توجه کرده‌اند.

در این باره، مریم ناخدا، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تهران و همکارانش می‌گویند: «در مطالعات انجام‌شده پیرامون بررسی دلایل و زمینه‌های سو رفتارهای پژوهشی، چندان به عوامل و انگیزه‌های شخصی افراد مورد مطالعه پرداخته نشده است یا شاید این دسته از عوامل را چندان تأمل‌برانگیز و شایان توجه ندانسته‌اند. ممکن است اتخاذ رویکرد روان‌شناختی در مطالعات آتی برای شناسایی چنین انگیزه‌های سطح فردی مناسب‌تر باشد».

آن‌ها می‌افزایند: «مسئله دیگری که در مطالعات بررسی‌شده تأمل‌برانگیز بود، پرداختن عمده آن‌ها به مصادیق بارز سو رفتارهای پژوهشی (داده‌سازی، تحریف داده‌ها و سرقت علمی) و به‌ویژه سرقت علمی است. غالباً در مطالعات کمی و پیمایشی صورت گرفته، پیرامون وجوه و دلایل زمینه‌ای سرقت علمی نزد دانشجویان کنکاش شده است. ازاین‌رو در مطالعات بعدی نیاز است سو رفتارهای پژوهشی فراتر از مصادیق بارزی نظیر سرقت علمی در نظر گرفته و بررسی شود. شاید یک دلیل آن مربوط به نبود تعریف پذیرفته‌شده، هنجارمند و روشن از سو رفتارهای پژوهشی در میان جوامع علمی، مجله‌های علمی، نهادهای دولتی و کمیته‌های نظارتی باشد».

طبق یافته‌های پژوهش فوق، معمولاً تعاریف ارائه‌شده، محدود هستند و رفتارهای جدی غیراخلاقی در پژوهش را بیشتر پوشش می‌دهند، زیرا اقداماتی نظیر داده‌سازی، تحریف داده‌ها و سرقت علمی بیشتر روشن و ملموس هستند و تمامی تعاریف، به‌طور صریح یا ضمنی، این فعالیت‌ها را در برگرفته‌اند، اما بحث‌هایی درباره سایر اقدامات و فعالیت‌های سؤال‌برانگیز در پژوهش فراتر از داده‌سازی، تحریف داده‌ها یا سرقت علمی مطرح است، در اینکه آن‌ها نیز می‌توانند به نتایج اتکا ناپذیر و مشکلات جدی در پژوهش‌ها منجر شوند.

ناخدا و همکاران محققش اعتقاد دارند: «این اقدامات پرسش‌برانگیز در پژوهش، ممکن است در طراحی و اجرای پژوهش انجام گیرند یا در مراحل تألیف و انتشار یا در اقدامات ضروری تأمین ایمنی بیمار یا اقدامات دیگری نظیر امتناع از اشتراک داده‌ها و تعارض منافع و … رخ بدهند. این دسته از فعالیت‌ها و رفتارها، نوع دیگری از سو، رفتار هستند که به‌منزله اقدامات و رفتارهای کمتر جدی مطرح می‌شوند، اما به‌طور کمی ممکن است تأثیرات مشابه و حتی بیشتری بر یافته‌ها و خروجی‌های پژوهش و ماهیت پژوهش داشته باشند.

باوجوداین در صورت انجام نشدن مطالعه گسترده و عمیق در راستای فهم درست نسبت به عوامل زمینه‌ساز سو رفتارهای پژوهشی و تدبیر راهکارهای پیش‌گیرنده و کنترل آن‌ها در سطوح مختلف، شاهد سیر رو به افزایش سو رفتارها در پژوهش‌های کشور خواهیم بود».

این یافته‌ها که بر متغیرهای مربوط به عوامل فرهنگی و موقعیتی به‌عنوان مصادیق سو رفتارهای پژوهشی تمرکز دارند، در نشریه علمی پژوهشی «اخلاق و تاریخ پزشکی» متعلق به دانشگاه علوم پزشکی تهران منتشر شده‌اند.

بهار نیوز