13 بدر؛ کهن نماد فرهنگ ایرانیان

 

ایرانیان باستان به گفته مورخان در آغاز سال نو پس از دوازده روز جشن گرفتن و شادی کردن که به یاد دوازده ماه سال است، روز سیزدهم نوروز را به باغ و صحرا می‌رفتند و شادی می‌ کردند و در حقیقت به این ترتیب رسمی بودن دوره نوروز را به پایان می‌ رساندند. سخن پیرامون جشن 'سیزده بدر'، همانند دیگر جشن های ملی و باستانی ایران، نیاز به پژوهش زیاد و مقدمه چینی طولانی دارد. آنچه از بررسی متون تاریخی به دست می آید نشان می دهد در فرهنگ ایرانی، هیچ یک از روزهای سال 'نحس' ، 'بدیمن' یا 'شوم' شمرده نشده، بلکه هر یک از روزهای هفته و ماه نام هایی زیبا و در ارتباط با یکی از جلوه های طبیعت یا 'ایزدان' و 'امشاسپندان' داشته و دارند.

بر این اساس روز سیزدهم هر ماه خورشیدی در گاهشمار ایرانی نیز 'تیر روز' نام دارد که از آن ِستاره ی تیشتر، ستاره باران آور است و ایرانیان از روی خجستگی، این روز را برای نخستین جشن تیرگان سال، انتخاب کرده اند.
از سوی دیگر نه تنها در هیچ یک از متون کهن بلکه در گفته های هیچ دانشمند و نویسنده ای، از سیزده بدربه بدی یاد نشده و در بیشتر نوشتارها و کتاب ها، از سیزدهم نوروز با عنوان روزی فرخنده و خجسته یاد کرده اند. از آنجا که در بررسی قدمت جشن سیزده بدر به منابع مکتوبی می رسیم که مربوط به دوران قاجار است برخی محققان بر این باورند که این جشن بیش از دو قرن قدمت ندارد این در حالی است که بر اساس کتیبه های سومری و بابلی سیزده بدر دارای سابقه ای دست کم چهار هزار ساله است که تنوع شیوه های برگزاری آیین های این روز دیرینگی سیزده بدر را به اثبات می رساند.

گروهی از مورخان پیشینه جشن نوروز را از زمان جمشید می دانند که در آن جمشید، شاه پیشدادی، روز سیزده نوروز را در صحرای سبز و خرم خیمه و خرگاه بر پا می کند و بارعام می دهد و چندین سال متوالی این کار را انجام می دهد که در نتیجه این مراسم در ایران زمین به صورت سنت و آیین درمی آید و ایرانیان از آن پس سیزده بدر را بیرون از خانه در کنار چشمه سارها و دامن طبیعت برگزار می کنند. سیزدهم فروردین با ' تیشتر روز' با آغاز نیمسال دوم زراعی مقارن است، از این رو مردمان ایران زمین برای نیایش و گرامیداشت تیشتر، ایزد باران آور و نوید بخش سال نیک به کشتزارها و مزارع خود می رفتند و در زمین تازه روییده و سرسبز و آکنده از انبوه گل و گیاهان صحرایی به شادی و ترانه سرایی و پایکوبی می پرداختند و از گردآوری سبزه های صحرایی و پختن آش و خوراکی های ویژه غافل نمی شدند.

بخشی دیگر از آیین های سیزده بدر مانند فال گوش ایستادن ، فال گیری (به ویژه فال کوزه)، گره زدن سبزی و گشودن آن ،بخت گشایی (که درسمرقند و بخارا رایج است)، با تقدیر و سرنوشت در پیوند است. برخی دیگر از آیین ها ریشه در باورها و اعتقادات فرهنگی داشته است، مانند شادی کردن و خندیدن به معنی فروریختن اندیشه های پلید و تیره، روبوسی نماد آشتی، به آب سپردن سبزه سفره ی نوروزی نشانه هدیه دادن به ایزد آب 'آناهیتا' و گره زدن علف برای شاهد قرار دادن مادر طبیعت در پیوند میان زن و مرد، ایجاد مسابقه های اسب دوانی که یادآور کشمکش ایزد باران و دیو خشک سالی است.

در بررسی فلسفه سبزه گره زدن سیزده بدر که از زمان 'کیانیان' فراموش شد و در زمان 'هخامنشیان'دوباره آغاز شد و تا امروز باقی مانده است، به این روایت در کتاب 'سِنی ملوک الارض و الانبیاء' از حمزه اصفهانی می رسیم که : 'مَشیه' و 'مَشیانه' که دختر و پسر دو قلوی کیومرث(نخستین پادشاه و نیز نخستین بشر) بودند، روز سیزدهم فروردین برای نخستین بار در جهان با هم ازدواج کردند. در آن زمان چون عقد و نکاحی شناخته نشده بود آن دو به وسیله ی گره زدن دو شاخه ی 'موُرد'، پایه ی ازدواج خود را بنا نهادند و چون ایرانیان باستان از این راز به خوبی آگاهی داشتند، آن مراسم را به ویژه دختران و پسران دم بخت روز سیزده بدر انجام می دادند، امروزه نیز دختران و پسران برای بستن پیمان زناشویی، نیت می کنند و علف گره می زنند.

متون تاریخی همچنین بازی های گروهی، ترانه ها و رقص های دسته جمعی، گردآوری گیاهان صحرایی، خوراک پزی های عمومی، بادبادک پرانی، سوارکاری، نمایش های شاد، هماوردجویی جوانان، آب پاشی و آب بازی را نیز از دیگر آیین های جشن بدرقه نوروز بر شمرده اند. اکنون بسیاری از آیین های کهن پاسداشت سیزدهمین روز نوروز منسوخ شده، برخی از آنها تغییر شکل داده و تعداد اندکی نیز به قوت خود باقیست. نکته مهم در بررسی این آیین ها احترام بسیار بالای ایرانیان به طبیعت و اجزا و عناصر آن در این روز بوده است، موضوعی که شاید در دهه اخیر کمتر به آن توجه می شود و هر ساله شاهد آن هستیم که خسارات زیادی به طبیعت در روز سیزده بدر وارد می شود.