قنوات که سازه‌هایی سازگار به شرایط طبیعی هستند، در روزگار استفاده‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، رو به نابودی گذاشته‌اند. البته این سازه‌های آبی پایدار که هر چند عمری مورد سهل‌انگاری‌ها و غفلت افراد قرار گرفته‌اند، به تازگی با ارتقای سطح دانش عمومی مورد توجه بیشتری هستند.به گفته متخصصان حوزه‌ی آب، احیای ۳۵ هزار رشته قنات زنده ایران که تنها سازه‌های آبی دیرینه و سازگار با طبیعت فعلی سرزمینمان هستند تنها با اعتباری کمتر از اعتبار ایجاد یک سد میسر خواهد شد.علی اصغر سمسار یزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه قنوات قربانی حفر چاه‌های متعدد و بی‌توجهی ما شده‌اند، اظهار می‌کند: قنوات از نیم قرن پیش قربانی عدم مدیریت منطقی در زمینه مصرف آب و استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی شده‌اند به طوری که تمدن پایدار و سازگار ناشی از آن موصوف به تمدن کاریزی، دگرگون شده است.وی با اشاره به قنوات به عنوان آموزگاران درس تعامل با طبیعت، تصریح می‌کند: در گذشته قنات‌های کوهستانی و نیمه‌کوهستانی به علت نوسانات آبدهی ناشی از بارندگی سالیانه، سازگاری را به بهره‌برداران خود دیکته می‌کردند و در نتیجه مردم نیز به همین منوال خود را با شرایط، تطبیق و سطح زیرکشت خود را به تناسب ترسالی یا خشک ‎ سالی تغییر می‌دادند.

این مسئول اضافه می‌کند: به عبارتی مردم رابطه‌ای آمیخته با احترام با محیط زندگی خویش داشته‌اند و به جای جنگ با طبیعت، راه تعامل و سازگاری با آن را در پیش گرفته بودند، در نتیجه محیط زیست دچار تخریب نمی‌شد و همواره طبیعت منابع و مواهب خویش را به صورت مستمر و پایدار در اختیار آنان قرار می‌داد.وی با بیان اینکه قنوات هنوز هم می‌توانند ادامه حیات دهند، می‌گوید: هر چند قنوات کوهستانی به ویژه در خشکسالی‌ها وضعیت خوبی ندارند اما اخیراً مردم نسبت به آنان علاقه بیشتری نشان می‌دهند؛ موضوعی که برگشت به ثمرات تمدن کاریزی را در بر خواهد داشت.مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی با بیان اینکه آب استحصالی از قنات جوابگوی نیازهای کنونی جامعه نیست، تصریح می‌کند: رشد فعلی جمعیت و نیاز بیشتر به منابع آبی منجر شده تا قنوات به تنهایی جوابگوی نیاز آبی فعلی نباشند، به همین منظور تمهیداتی برای عرضه منابع آب جدید لازم است که نمی‌توان بدون اتکا به آنان شرایط را مدیریت کرد.

وی می‌افزاید: به عنوان مثال قنات‌ها در دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی پاسخگوی نیاز شهر یزد با جمعیت ۸۰ هزار نفر بوده‌اند ولی طبیعی است که نمی‌توانند پاسخگوی جمعیت ۷۰۰ هزار نفری کنونی باشند بنابراین ضمن حفظ قنوات باید به سایر منابع آبی و همچنین مدیریت مصرف آب نیز فکر کرد.سمسار یزدی با بیان اینکه ارزش‌های خلق شده این سازه منجر به اهمیت قنوات می‌شود، می‌گوید: ارزش‌های قنوات در رفع چالش‌های فعلی فراوری منابع آب می‌تواند الهام‌بخش باشد.وی با بیان اینکه الگوی سازگاری قنات باید همچنان حفظ شود، تصریح می‌کند: در گذشته سطح زیرکشت را متناسب با بارندگی و خشکسالی که پدیده‌ای معمول در تاریخ فلات مرکزی بوده، وفق می‌یافت و از کمترین میزان آبدهی قنوات به بهترین نحو استفاده می‌شد لذا پیشنهاد می‌شود تا همچنان حفظ و بسط ارزش‌ها و درس‌های ناشی از نظام مدیریت سنتی آب، مورد توجه تصمیم‌گیران باشد.

این مسئول، ایجاد قنات جدید را اقدامی دور از عمل کردن می‌داند و می‌گوید: چند محدودیت برای ایجاد قنوات جدید وجود دارد که شامل پرهزینه بودن آن و نیاز به نیرو و زمان قابل توجه است که انسان امروزی آن را را نمی‌پذیرد.وی اضافه می‌کند: از طرفی اغلب دشت‌های ایران ممنوعه هستند و حفر چاه و قنات در آن‌ها ممنوع است و البته از آنجایی که حفر چاه راحت‌تر و بسیار سریع‌تر بهره‌برداران را به مقصد می‌رساند، گرایش بیشتری به حفر چاه نشان می‌دهند لذا این عوامل باعث شده تا انگیزه‌ای برای حفر قنات جدید باقی نماند.وی حفظ و احیای قنوات موجود را امری ضروری می‌خواند و با طرح این سوال که «چگونه است که تعداد قنات‌های فعال کشور از ۵۵ هزار رشته به حدود ۳۵ هزار رشته رسیده و جمع آبدهی آنان به یک چهارم تقلیل یافته است؟»، تصریح می‌کند: باید به جای ایجاد قنات جدید، همه توانمان را جمع کرده تاقنات‌های موجود را حفظ کنیم و هرچه در توان و توشه داریم را در قبال حفظ قنات‌های کنونی مصرف کنیم.این مسئول با تاکید بر عدم تجاوز به حریم قنوات، اضافه می‌کند: باید میله چاه‌های قنوات را شبانه پر نکنیم، روی میله چاه‌های آن‌ها پمپ نگذاریم و آب آن‌ها را به صورت غیرقانونی و غیرموجه مصرف نکنیم، فاضلاب‌ها را در آنان تخلیه و آب آنان را آلوده نکنیم.

وی ادامه می‌دهد: نباید روی آن‌ها ساختمان‌سازی، شهرک‌سازی و جاده‌سازی کنیم بلکه در عوض باید آن‌ها را بازسازی، مرمت و لایروبی کنیم چرا که زمانی این میراث، ارزشمند و این ابتکار خلاقانه نیاکان، افتخارآفرین است که در عمل از آن‌ها خوب مراقبت و نگهداری کنیم.سمسار یزدی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی خواست هرچند به صورت آزمایشی در یکسال مالی، بودجه‌ای معادل ایجاد یک سد را به احیا و مرمت کلیه قنوات کشور اختصاص دهند تا از نتیجه آن شگفت زده شوند و این سنت حسنه را هر سال تکرار کنند.وی با اشاره به لازمه مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی با بهره‌گیری از طرح تعادل‌بخشی منابع آب‌های زیرزمینی و هم‌افزایی سازمانی و همچنین جامعه بهره‌بردار، تصریح می‌کند: باید با آموزش، روش‌های نوین و تجربیات موفق کشاورزان را در تعاملات مشارکت دهیم.سمسار یزدی با اشاره به مقوله حکمرانی آب، خاطرنشان می‌کند: حکمرانی آب به آن معناست که ذی‌نفعان در برنامه‌ریزی‌های مربوط به آن مشارکت کنند چرا که دوران بی‌توجهی به کشاورزان خبره و بها ندادن به نظرات و پیشنهادات آنان و خود را عالم دهر دانستن گذشته است.

وی با تاکید بر افزایش آگاهی‌های عمومی، اضافه می‌کند: اگر در گذشته نظام‌های سنتی مدیریت آب و کشاورزی موفق بوده‌اند و منجر به پایداری شده‌اند، علت را باید در مشارکت و مداخله مطلق بهره‌برداران جستجو کرد چرا که مشکل آب با ایجاد سازه‌های جدید حل نمی‌شود بلکه باید به اقدامات غیرسازه‌ای که طرح تعادل بخشی منابع آب یکی از آن‌هاست توجه ویژه‌ای شود.این پژوهشگر حوزه قنات با بیان اینکه فعالیت‌های فرهنگی و افزایش آگاهی‌ها می‌تواند گام بزرگی در راستای مدیریت مصرف منابع آبی محسوب شود، می‌گوید: این فعالیت‌ها که منابع اعتباری گزافی هم نمی‌خواهد، اگر درست اجرا شوند می‌تواند نتایج درخشانی را در زمینه افزایش بهره‌وری و مدیریت مصرف آب در پی داشته باشد.مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات با تاکید بر اینکه به نظر می‌رسد اقدامات غیرسازه‌ای، ترویجی و فرهنگی مرتبط با مدیریت مصرف آب از بودجه قابل توجهی برخوردار نیست، می‌گوید: باید در این زمینه بیشتر متمرکز شویم و هزینه بیشتری را برای آن صرف کنیم چرا که هر چه در این زمینه بیشتر بکاریم، صد چندان درو خواهیم کرد.

بهار نیوز