صادرات گاز ایران چقدر بوده و هست؟

سال ۱۳۹۵ صادرات گاز طبیعی از کشور منحصر به صادرات گاز به کشورهای همسایه ترکیه، ارمنستان و آذربایجان بود که در مورد صادرات گاز به ارمنستان، قرارداد به‌صورت تهاتر گاز و برق بوده، افزون بر این در سال ۱۳۹۵ نیز مقداری گاز با عنوان تبادل گاز یا سوآپ بین آذربایجان و ایران برای تحویل به نخجوان صورت گرفته و از این طریق مقداری گاز برای مصارف داخل برداشت‌ شده است. بنابراین مقدار گازی که به نخجوان تحویل شده به‌عنوان صادرات محسوب می‌شود.از کشورهایی که از سال ۱۳۹۳ طرف مذاکره ایران بودند می‌توان به پاکستان، هندوستان، گرجستان، کره، ژاپن، چین، امارات، کویت، روسیه، فرانسه، آلمان، اتریش و ایتالیا اشاره کرد. ضمن آن که قرارداد صادرات گاز به‌سوییس نیز توسط امور بین‌الملل شرکت ملی گاز امضا شد. ترکیه نیز اعلام کرده  بود که گفت‌وگو با ایران را برای توافق احداث یک خط لوله گاز برای انتقال گاز ایران به اروپا از طریق این کشور آغاز کرده است.

در مورد قرارداد صادرات گاز به پاکستان، با توجه به تعهدهای طرفین به موجب قرارداد فی‌مابین، طرف ایرانی تا اواخر سال ۱۳۹۳ بیش از ۷۵ درصد خط لوله اتصال گاز به قطر ۵۶ اینچ در بخش ایرانی اجرا کرده به‌طوری که از مجموع ۱۲۲۷ کیلومتر خط لوله، سهم ایران به میزان ۹۲۴ کیلومتر آن احداث شده و با روند موجود در زمان تعیین شده به تعهد خود عمل خواهد کرد.بر اساس این قرارداد، صادرات گاز به عراق در فاز نخست روزانه ۲۵ میلیون مترمکعب بوده که با اجرایی شدن آن گاز موردنیاز ۵ نیروگاه کلیدی عراق تأمین می‌شود. صادرات گاز به بغداد از سمت ایلام و از خط لوله گاز ششم سراسری صورت خواهد گرفت. پروژه اصلی صادرات گاز به عراق نیازمند اجرای کامل خط لوله ششم سراسری حدفاصل اهواز تا کوهدشت به طول ۳۸۱ کیلومتر و قطر ۵۶ اینچ و اخذ انشعاب ۵۶ اینچی از این خط در ناحیه کوهدشت و ادامه آن تا چارمله و نفتشهر به طول ۲۲۸ کیلومتر است.

طبق اعلام ترازنامه هیدروکربوری کشور  قرارداد صادرات سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز به کشور عمان در اواخر سال ۱۳۹۲ امضاء و در سال ۱۳۹۳ اجرایی شد. مطابق این قرارداد که برای ۲۵ سال برنامه‌ریزی شده گاز از طریق خط لوله‌ای به طول ۳۵۰ کیلومتر  از رودان در استان هرمزگان به سهار در عمان وارد می‌شود و بعد به شبکه داخلی عمان وصل می‌شود.در این قرارداد پیش‌بینی شده که تمام سرمایه‌گذاری خط لوله در بخش خشکی و دریایی و تاسیسات انتقال به‌طور کامل توسط طرف عمانی تأمین شودو بازپرداخت آن از محل درآمدهای حاصل از فروش گاز تأمین خواهد شد. هم‌چنین بر اساس این قرارداد شرکت مشترکی با سهام مساوی ایرانی – عمانی تشکیل و ثبت می‌شود که این شرکت کار بازاریابی و عملیات راهبری و تعمیر و نگهداری خط لوله را به عهده می‌گیرد. بنابراین این گاز می‌تواند در عمان عرضه شود و هم با بازاریابی شرکت مشترک مذکور به کشورهای همسایه صادر شود. بر اساس برنامه زمان‌بندی شده انتظار می‌رود این پروژه در مدت کمتر از سه سال عملیاتی شود.

وضعیت فعلی صادرات گاز چگونه است؟
بر اساس گزارش بررسی آماری سالانه شرکت بریتیش پترولیوم (BP) در پایان سال ۲۰۱۷ میلادی، ایران از لحاظ حجم ذخایر گاز با دارا بودن ۳۳,۲۰۰ تریلیون مترمکعب گاز پس از روسیه در مقام دوم جهان قرار دارد و سهمی معادل ۱۷.۲ درصد از ذخایر گازی را به خود اختصاص داده است. ایران با تولید سالانه ۲۲۳ میلیارد و ۹۰۰ میلیون مترمکعب گاز پس از آمریکا و روسیه در رتبه سوم کشورهای تولیدکننده گاز جهان قرار دارد و در این زمینه سهم ۶,۱ درصدی را از آن خود کرده است.پس از قطع صادرات گاز ایران به روسیه، ترکیه به عنوان بزرگ‌ترین مشتری گاز طبیعی ایران در نظر گرفته شد. قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران و ترکیه، در سال ۱۳۷۴ امضا و از سال ۱۳۸۱ صادرات گاز ایران به این کشور آغاز شد. قرارداد صادرات گاز ایران به ارمنستان نیز با هدف تهاتر گاز و برق امضا شد که بر اساس آن، ارمنستان در ازای هر مترمکعب گاز، ۳ کیلووات ساعت برق به ایران تحویل می‌دهد.

عراق نیز گاز را برای دو مقصد بغداد و بصره دریافت می‌کند. آذربایجان و نخجوان نیز از دیگر مشتریان گاز ایران هستند. پنج کشور دنیا در حالی میزبان گاز ایران هستند که هدف ایران این است که سهم خود را از بازار جهانی گاز به ۱۰ درصد برساند، بنابراین انتظار می‌رود حجم صادرات و هم‌چنین تعداد مشتریان خود را افزایش دهد.بر اساس این گزارش، یکی از قدیمی‌ترین مذاکرات ایران برای صادرات گاز، مذاکره با امارات متحده عربی بود که از سال ۱۳۷۶ آغاز و درنهایت این مذاکرات به امضای قرارداد کرسنت در سال ۱۳۸۱ منجر شد. طبق این قرارداد با ساخت خط لوله‌ای از میدان سلمان به امارات مقرر شد گازهای همراه میدان نفتی سلمان از مخزن مشترک با ابوظبی به میزان ۵۰۰ میلیون فوت مکعب در روز صادر شود که این قرارداد اجرایی نشد.

البته ایران، سال گذشته بعد از گذشت حدود ۱۵ سال آمادگی خود را برای احیای این قرارداد اعلام کرد و بیژن زنگنه - وزیر نفت - در یکی از اظهارنظرهای خود در تابستان سال گذشته، از اعلام رسمی ایران به شرکت کرسنت پترولیوم، برای از سرگیری مجدد صادرات خبر داد. البته این پرونده مسکوت مانده و اطلاعات جدیدی از مذاکرات اعلام نشده است.پرونده دیگر، مذاکره با کشور کویت بوده که از سال ۱۳۸۱ آغاز شد. در این راستا، دو تفاهم‌نامه تا ۹ آذرماه سال ۱۳۸۲، امضا شد که طبق آن باید از سال ۲۰۰۵ سالانه حداقل سه میلیارد مترمکعب گاز به کویت صادر می‌شد. این تفاهم‌نامه تاکنون اجرایی نشده است.البته حمیدرضا عراقی - مدیرعامل سابق شرکت ملی گاز ایران - در اواسط زمستان سال ۱۳۹۶ در آخرین نشست خبری خود دلیل تعویق صادرات گاز به کویت را مسائل سیاسی دانست و توضیح داد: ایران و کویت، برای صادرات گاز از ایران به کویت در چند سال گذشته مذاکرات خوبی داشته‌اند. کویت به گاز ایران نیاز دارد اما زمانی که مذاکرات به خوبی پیش می‌رفت، یک نفر از دیوار سفارت عربستان سعودی بالا رفت و پل ارتباطی قطع شد. هر وقت مسائل سیاسی حل شد، می‌توانیم گاز صادر کنیم.

دو سال بعد از آغاز مذاکرات با کویت برای صادرات گاز، توافق‌نامه صادرات گاز از ایران به عمان در ۲۵ اسفندماه سال ۱۳۸۳ امضاء شد. طبق این قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز به عمان باید تا سال ۲۰۰۸ با ۳۰ میلیون مترمکعب آغاز و در سال ۲۰۱۲ به ۷۰ میلیون مترمکعب می‌رسید، اما این قرارداد نیز تاکنون اجرا نشده است.این در حالی است که طبق گفته مسئولان، قرار بود صادرات گاز به عمان، از سال ۱۳۹۷ و با ۱۰ میلیون مترمکعب در روز آغاز شود، ادعایی که علی کاردر - مدیرعامل سابق شرکت ملی نفت ایران - آن را تقریباً غیرممکن دانست.یکی دیگر از مذاکرات گازی ایران با بحرین بود که از سال ۱۳۸۶ آغاز شد. بحرین خواستار خرید روزانه یک میلیارد مترمکعب گاز از ایران بود، اما این مذاکرات تاکنون به نتیجه نرسیده است.

صادرات گاز به پاکستان و پس از آن به هند نیز تحت عنوان خط لوله صلح سال‌هاست که میان ایران و پاکستان مطرح شده است. ایران با این هدف، خط هفتم سراسری را با قطر ۵۶ اینچ از عسلویه به سوی سیستان و بلوچستان کشید. اگرچه گازرسانی به مناطق جنوب و جنوب شرق کشور از این خط انجام می‌شود، اما هدف اصلی صادرات گاز به پاکستان بود. با این وجود، هنوز این موضوع به مرحله اجرا در نیامده است. البته ایران برای این پروژه، بارها اعلام آمادگی کرده و طرف پاکستانی پای تعهدات خود نایستاده است.علاوه بر این بخش اعظم میعانات گازی میادین مستقل توسط شرکت ملی نفت ایران صادر می‌شود. میعانات گازی صادرشده عمدتاً از ناحیه نار، کنگان، پارس جنوبی و پارسیان می‌باشد و صادرات مایعات گازی مازاد بر مصرف از مناطق نفت‌خیز جنوب از طریق بندر ماهشهر صورت می‌گیرد. درسال ۱۳۹۵ به طور متوسط ۵۶۹.۴ هزار بشکه در روز مایعات و میعانات گازی مناطق نفت‌خیز جنوب، پارس جنوبی و پارسیان و پالایشگاه فجر از بندر ماهشهر، عسلویه و بندر طاهری به خارج از کشور صادر شد که نسبت به سال قبل، ۱۰۲.۸۴ درصد افزایش نشان می‌دهد.

لازم به ذکر است که این عدد با در نظر گرفتن نفتای صادراتی محاسبه‌شده است که مقداری از آن با نفت خام مخلوط (۵.۷ هزاربشکه در روز) و صادرشده است و مقداری از آن نیز به بندر صادراتی ماهشهر (۶. هزار بشکه در روز) برای صادرات تحویل داده‌ شده است. ضمناً در پالایشگاه‌های گازی که دارای کارخانه‌های گاز مایع می‌باشند از مقداری میعانات گازی، گاز مایع تولید می‌شود که بخش کمی از آن برای تأمین مصارف داخل و بخش عمده آن برای صادرات عرضه می‌شود. صادرات گاز مایع تولید شده در کارخانه‌های گاز مایع پالایشگاه‌های گازی در سال ۱۳۹۵ که توسط شرکت ملی نفت ایران و شرکت ملی گاز ایران انجام شده ۱۶۲۴ هزار تن بوده که نسبت به سال گذشته ۹.۶۳ درصد کاهش داشته است.