بهار نیوز - دزد و پلیس‌بازی در بازار کار

چرا بعضی از شاغلان از ماموران قانون می‌گریزند؟

گروه اقتصادی: اینکه افرادی در ایران کار می‌کنند، اما رفتارشان طوری است که انگار دارند کار خلافی انجام می‌دهند، پدیده عجیب و غریبی است. شرایط موجود باعث شده تعداد بالایی از شاغلان پنهانی کار کنند و مدام از بازرسان و ناظران فراری باشند.

به گزارش ایلنا،فرار از دست ماموران قانون یک معنا بیشتر ندارد؛ خلافکار‌ها معمولا از ماموران قانون می‌گریزند، اما اینکه شاغلان در یک بنگاه اقتصادی که محصولی تولید می‌کند و در زنجیره تولید جایگاهی دارد، به محض پیدا شدن سر و کله بازرسان تامین اجتماعی، مالیات‌چی‌ها و ... پا به فرار بگذارند عجیب و غریب به نظر می‌رسد. در ایران در کارگاه‌ها و حتی کارخانه‌های مختلف اینقدر این اتفاق رخ داده که دیگر طبیعی شده است؛ خیلی‌ها از تعقیب و گریز بعدها تبدیل به خاطراتی می‌شود که صاحبان آنها در مواردی به این مباهات می‌کنند که چقدر زرنگ هستند که تا حالا دم به تله نداده‌اند!
خلاف این افراد چیست؟ چرا چنین کاری می‌کنند؟
جواب‌هایی که برای این سوال‌ها وجود دارد، ماجرا را پیچیده‌تر و البته غم‌انگیز می‌کند؛ بعضی از شاغلان در ایران بدون اینکه خلافی مرتکب شده باشند، از دست ماموران قانون می‌گریزند. آنها در واقع قربانی خلافکاری کارفرمایان خود می‌شوند. شغلی غیررسمی و ثبت نشده دارند و تهدید شده‌اند که اگر بازرسان و ناظران پی به این واقعیت ببرند، از کار اخراج خواهند شد.کار کردن برخلاف قواعد و ضوابط که باعث شکل گرفتن طبقه‌ای که معمولا با عناوینی چون کارگران پنهان، کارگران زیرزمینی، کارگران زیرپله‌ای و ... شناخته می‌شوند، به عنوان معضلی در اقتصاد و بازار کار ایران شناخته می‌شود. این معضل نه تنها حوزه کار را تحت تاثیر قرار می‌دهد که حوزه‌های دیگر اقتصادی مانند مالیات‌ستانی را نیز دستخوش تاثیراتی می‌کند.
علی خدایی (نماینده کارگران در شورای عالی کار) گفته است براساس برآوردها ۳.۵ میلیون کارگر در کارگاه‌های زیرزمینی فعالیت دارند که آمار آنها در هیچ جا نیست.معمولا پنهان شدن کارگران مرتبط با مباحث بیمه‌ای و دستمزدی است، اما غیر از این، موارد دیگری مانند فرار مالیاتی نیز کارفرمایان را ترغیب به قائم کردن کارگرانشان می‌کند.
فعالیت غیرکارنامه‌ای
علیرضا حیدری (نایب رئیس اتحادیه پیشکسوتان جامعه کارگری) با اذعان به اینکه اقتصاد ایران با معضلی به نام فعالیت غیرکارنامه‌ای رو به روست، تصریح می‌کند: وقتی قرار است به کار پنهان و کارگرانی که کار کردن خود را مخفی می‌کنند، بپردازیم باید به این بپردازیم که اقتصاد ایران بخش پنهان بزرگی دارد و فعالیت‌هایی انجام می‌شود که افراد آن را اظهار نمی‌کنند.او ادامه می‌دهد: کارگاه‌هایی در ایران فعال هستند که تولیداتی دارند و این تولیدات به بازار می‌آیند و حتی به عنوان کالای واسطه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما شاهد اظهار نکردن این فعالیت‌ها یا لااقل کم‌اظهاری هستیم.این فعال کارگری با بیان اینکه وقتی قرار است مشاغل پنهان در ایران را بررسی کنیم باید اقتصاد پنهان را بررسی کرده و به این سوال جواب دهیم که چرا کسانی فعالیت خود را پنهان می‌کنند، می‌گوید: می‌توان برای این اتفاق دلایل مختلفی ذکر کرد. کالایی که قرار است تولید شود باید استاندارد‌هایی داشته باشد و گواهینامه‌هایی را اخذ کند. برخی از تولید‌کنندگان چون کالا‌هایی فاقد این استاندارد‌ها تولید می‌کنند، پنهانی کار می‌کنند، اما این همه ماجرا نیست، چون ما شاهد این هستیم که برخی از تولیدکنندگان که کالای با کیفیت و استاندارد هم تولید می‌کنند، بازهم مخفی‌کاری می‌کنند.او ادامه می‌دهد: دلیل دیگر می‌تواند مربوط به بخش کارگری باشد، یعنی اینکه افراد پنهان‌کاری می‌کنند تا دستمزد پایین‌تری پرداخت یا از مواردی مانند بیمه کارگران فرار کنند. البته چنین چیزی هم کاملا قابل شناسایی است. درصد بالایی از شکایات مطرح شده در ادارات کار مربوط به کار کردن در همین کارگاه‌هاست و به محض ثبت چنین شکایتی کارگاه شناسایی شده و معمولا پیگیری‌هایی هم صورت می‌گیرد. در واقع این دلیل هم دلیل اصلی پنهان‌کاری نیست.
به گفته او، فرار مالیاتی و اجتناب از بورواکراسی اداری نیز از دیگر دلایل پنهان‌کاری است.

حیدری تصریح می‌کند: برای پنهان‌کاری در زمینه اقتصاد در واقع دلایل مختلفی وجود دارد و اینطور باید گفت که مجموعه‌ای از دلایل باعث می‌شود افراد عمدا خود را از حوزه نظارت خارج کرده و مخفیانه کار کنند.
او ادامه می‌دهد: برای شناخت دلایل این پنهان‌کاری باید نگاهی فرآیندمحور داشته باشیم. پنهان‌کاری اقتصادی در ایران موضوع دیروز و امروز نیست، بلکه به صورت تاریخی وجود داشته است و حتی می‌توان آن را مربوط به حقوق مالکیت دانست. یعنی اینکه این ذهنیت وجود دارد که اگر آشکار شود من فلان دارایی و بهمان درآمد را دارم کسانی پیدا می‌شوند و عنوان می‌کنند این دارایی‌ها از کجا آمده و شروع به حساب‌کشی می‌کنند.حیدری با بیان اینکه باید دلایل مختلف پنهان‌کاری اقتصادی را شناسایی کرد، می‌گوید: شناخت این دلایل باعث می‌شود اصلاح ساختار‌ها کلید بخورد و به صورت قانونی و فرهنگی می‌توان اقدامات لازم را انجام داد. در واقع باید ترس از داشتن سرمایه و فعالیت اقتصادی ریخته شود و اعتمادسازی در این زمینه به وجود آید که برای یک فعالیت اقتصادی مانع‌تراشی نشده و بر عکس چنین چیزی مورد حمایت قرار می‌گیرد. با اعتماد‌سازی و اصلاح ساختار‌ها خود به خود مشکل کارگران پنهان و فعالیت زیرزمینی و مخفی کارگران نیز رفع می‌شود.
ارتباط اقتصاد پنهان و فساد
اگر کشور‌هایی را که در آنها اقتصاد پنهان رونق دارند، بررسی کنیم می‌بینیم که این کشور‌ها همان کشور‌هایی هستند که در زمینه شفافیت اقتصادی و شاخص فساد وضعیت مناسبی ندارند. اوگاندایی‌ها علاقه عجیبی به پنهان‌کاری اقتصادی دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد در این کشور ۹۴ درصد شاغلان، مشاغل زیرزمینی دارند. گواتمالا، هندوراس، مکزیک، پرو، السالوادور، پاراگوئه، کلمبیا، فلسطین و جمهوری دومینیک نیز کشور‌هایی هستند که اشتغال پنهان در آنها بالای ۵۰ درصد است. آمار دقیقی درباره حجم اقتصاد پنهان و مشاغل مخفی در کشور ما وجود ندارد، اما اگر شاخص فساد و شفافیت اقتصادی را مبنا قرار دهیم، ایران وضعیت بدی دارد و در سال ۲۰۱۸ نسبت به سال ۲۰۱۷ وضعیتش بدتر هم شده است. بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی شفافیت نمره ایران در زمینه شاخص فساد از ۳۰ به ۲۸ تنزل یافته است و به همین دلیل رتبه ایران در بین کشور‌های دنیا نیز از ۱۳۰ به ۱۳۸ رسیده است. دلایل عمده‌ای برای این موضوع مطرح است که به حوزه کار و شاغلان نیز تسری می‌یابد.
خدایی، عضو کارگری شورای عالی کار عنوان می‌کند زمانی که به کارفرمایان مراجعه می‌کنیم که چرا کارگران را بیمه نمی کنید، نگران هستند که اگر اسامی کارگران را ثبت کنند بقیه نهادها مزاحم کارشان شوند.بر این اساس ما غیر از کارگرانی که به دلیل دستمزد پایین یا بیمه نشدن مخفی می‌شوند، دسته‌ای از کارگران را هم داریم که شاید حقوق مناسب بگیرند و حتی بر اساس توافقی شفاهی حق بیمه‌شان نیز به حقوق‌شان اضافه شود، اما کارشان ثبت نمی‌شود، چون کارفرمایان از مالیات‌ستانی می‌ترسند. فرار مالیاتی در ایران مشکلی بزرگ است و در سال‌های اخیر که دولت در بودجه سهم مالیات را بیش از سهم نفت در نظر گرفته، تلاش زیادی شده تا فرار مالیاتی از بین برود. با این همه افراد مختلف به شیوه‌های مختلف از مالیات‌دهی فرار می‌کنند و در این بین نیروی کار نیز ممکن است قربانی این قانون‌گریزی شوند.
کارگران بدون شناسنامه
کار کردن جدای از اینکه به تامین معیشت افراد منجر می‌شود، یکی از عوامل هویت بخش نیز هست. برای بسیاری از افراد کار فقط این نیست که آخر ماه حقوقی کم یا زیاد بگیرند، بلکه به دنبال جایگاهی هستند که با کار کردن به دست می‌آورند. آنها ضمن کار رویاهای خود را دنبال می‌کنند و یکی از رویاها این است که فرد پله پله در کارش ترقی کند و به مدارج بالاتری برسد. اینکه افرادی در جامعه مشغول کار‌هایی باشند که غیرمجاز یا لااقل نیمه مجاز است طبیعی است. نوسانات اقتصادی باعث بیکاری می‌شود و در اقتصاد‌های شکننده مانند اقتصاد ایران افراد ممکن است در مقاطعی به مشاغلی چون دستفروشی رو بیاورند. اینکه افرادی که شاغل هستند و در یک بنگاه یا واحد تولیدی کار می‌کنند هم شرایطی مثل دستفروشان داشته و مجبور به پنهان‌کاری باشند، آینده روشنی برای خود متصور نشوند و نتوانند به کارشان به عنوان عاملی هویت‌بخش افتخار کنند، تبعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بدی به دنبال دارد. از نظر اقتصادی چنین وضعیتی باعث از بین رفتن شفافیت و به تبع آن بیشتر شدن فساد می‌شود. کارگران در چنین وضعیتی از حقوق و مزایای حداقلی خود مانند بیمه، حداقل حقوق و ... محروم می‌مانند و گاه حتی به دلیل نداشتن مدرک نمی‌توانند حقوق معوقه خود را دریافت کنند. از نظر اجتماعی و فرهنگی چنین وضعیتی در سطح خرد و کلان مشکل‌آفرین می‌شود. وجود نیروی کاری که باید مدام فرار کند و پنهان بماند هویت فرد را مخدوش و دروغ‌گویی و قانون‌گریزی را ترویج و تشویق می‌کند. در سطح کلان این اتفاق باعث کاهش بیشتر اعتماد اجتماعی می‌شود.اکنون همه پذیرفته‌اند که در ایران بخش بزرگی از اقتصاد پنهان می‌ماند و از نظارت و بررسی گریزان است. پنهان‌کاری اقتصادی نتیجه تداوم وضعیتی در سده‌های متمادی است که منجر به بی‌اعتمادی و فرار از نظارت شده است. برای آشکار شدن بخش پنهان اقتصاد نیازمند بازگرداندن دوباره این اعتماد هستیم. باید این باور جا بیفتد که نهاد‌های دولتی مداخلاتی در راستای بهبود شرایط کار دارند، نه اینکه قرار است مانع ایجاد و مشکل درست کنند.