تجلی معماری قاجار در گمیشان

به گزارش مهر، منازل این شهر تاریخی عجیب است. خانه‌ها دو طبقه چوبی با سبک‌های قدیمی و خاص. وقتی در خیابان‌های این شهر بندری قدم می‌زنی زمان را فراموش می‌کنی. شهر کهن و تاریخی گمیش‌تپه، مهدخانه‌های قدیمی و باستانی بوده که قدمت بسیاری از آنها به دوره قاجار برمی‌گردد.گمیش‌تپه بعد از گرگان، دومین بافت تاریخی و باارزش را در استان گلستان داشته و فرم شیروانی بناها، سکوسازی و بهره‌گیری فراوان از چوب از ویژگی‌های برجسته معماری این شهر به حساب می‌آید.سبک معماری شهر به صورت معماری روسی بوده و قدمت بسیاری از بناهای تاریخی این منطقه به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی برمی‌گردد.بیشتر این خانه‌ها در دو طبقه احداث شده و دارای سازه‌های چوبی با مقاومت بالا هستند. اقدامات مرمتی بناهای ارزشمند بافت تاریخی گمیشان، در کنار اجرای سنگ‌فرش‌ها در راستای زنده‌سازی و حفاظت از این بافت و توسعه گردشگری منطقه انجام شده است.هرچند تاکنون بیش از ۲۰ خانه قدیمی در گمیش تپه به ثبت ملی رسیده ولی حداقل ۶۰ خانه قدیمی در گمیشان وجود دارد که اگر خانه‌های قدیمی روستایی را هم به آن اضافه کنیم تعداد آنها بیش از این خواهد شد.خانه‌هایی بی‌مانند که خشت خشت آن فرهنگ بومی و محلی مردم خوب ترکمن را فریاد می‌زند، ولی تعدادی از آنها به دلیل رطوبت بالای منطقه و برخی بی‌مهری‌ها در حال تخریب است.با هدف معرفی صحیح این گنجینه ارزشمند که نشان از فرهنگ کهن و غنی ترکمن‌صحرا دارد سراغی از وضعیت این روزهای این خانه‌ها گرفتیم.

یکی از بناهای تاریخی و با ارزش گمیش‌تپه، خانه تاریخی خوزینی‌هاست. این خانه از آثار قدیمی شهر گمیشان بوده و در دوران قاجار بنا شده است. خانه خوزینی‌ها در دو طبقه و با مصالح چوبی ساخته شده و دارای تراس چوبی است که دورتادور هر طبقه را فرا گرفته و در فاصله‌های نزدیک هم ستون‌های چوبی استفاده شده‌است.هر طبقه این خانه تاریخی چهار اتاق جدا از هم دارد و مسیر دسترسی اتاق‌ها به صورت راهروی عمود بر هم است که جهت شرقی غربی و شمالی جنوبی دارد.به سراغ ساکن فعلی بنا می‌رویم، عایشه‌بی‌بی‌دوجی، پیرزن گمیشانی که به همراه شوهر، عروس و پسرش در خانه تاریخی خوزینی‌ها زندگی می‌کند، گفت: این خانه بیش از ۱۸۰ سال قدمت دارد و ما بیش از نیم قرن در اینجا زندگی می‌کنیم.میراث فرهنگی بارها قول مرمت این بناها را داده اما هیچیک از وعده‌ها تاکنون عملی نشده است، وی با گلایه از مدیران میراث فرهنگی افزود: کارشناسان میراث در سال‌های گذشته چندین نوبت از این بنا بازدید کردند و بارها قول تعمیر و مرمت آن را دادند اما هیچکدام از وعده‌ها محقق نشد.عایشه‌بی‌بی ادامه داد: هر چند اسکلت خانه مستحکم است اما سقف، سکو و دیوارهای جانبی بین اتاق‌ها دچار آسیب جدی شده و در حال تخریب است و ما در این بنا احساس ناامنی می‌کنیم.وی بیان کرد: اگر وعده مدیران مبنی بر تعمیر و مقاوم‌سازی عملی نشود برخلاف میل باطنی باید این خانه را که خیلی دوست داشته و خاطرات زیادی با آن داریم را تخریب کنیم.عایشه بی‌بی گفت: در جوانی و هنگامی که تازه‌عروس خانواده خوزینی‌ها شده بودم علاوه بر پدرشوهر و مادرشوهر، با ۶ جاری و بچه‌های آن‌ها در این خانه زندگی راحتی داشتیم.جای‌جای این شهر خانه‌های قدیمی وجود دارد، خانه‌هایی که خاطرات کهن را در دل خود جای داده‌اند.

اردشیر طالبی، ساکن یکی از این خانه‌ها گفت: حدود ۴۷ سال در این خانه زندگی می‌کنیم و بسیار از سکونت در این خانه رضایت دارم.وی افزود: حدود ۲۰۰ سال از تاریخ ساخت خانه ما می‌گذرد اما همچنان یکی از خانه‌های مستحکم منطقه محسوب می‌شود.طالبی ادامه داد: سبک و طراحی داخلی خانه براساس معماری روسی ساخته شده و بیش از ۹۰ درصد مصالح به کار رفته در آن از چوب نراد روس است.وی توضیح داد که این خانه ضد رطوبت و ضدزلزله بوده و در سال‌های اخیر مشکلی در این خصوص نداشته است.طالبی گفت: در سال‌های گذشته میراث فرهنگی پیشنهادی به ما داد تا خانه را به موزه تبدیل کند اما به ناگهان پا پس کشیدند و دیگر پیگیر آن نشدند.وی در خصوص حمایت‌های میراث از خانه‌های قدیمی گمیشان، بیان کرد: به ندرت به فکر مرمت خانه‌ها هستند و اگر هم تعمیراتی انجام شود با جنس مطلوبی این کار انجام نمی‌شود.طالبی ادامه داد: میراث فرهنگی در سال‌های گذشته برخی از خانه‌ها را مرمت کرد اما در تعمیر آن از چوب مرغوبی استفاده نشد و به جای چوب نراد روسی از سایر چوب‌ها استفاده شد که در کمتر از سه سال رنگ آن تغییر کرد و سیمای ظاهری بناهای تاریخی خراب شد.در محلات مختلف گمیش‌تپه همچون محله خوزینی‌ها، مظفری‌ها، شیرمحمدی‌ها، شیروانی‌ها و مصطفایی‌ها ساختمان‌ها و بناهای تاریخی متعددی وجود دارد که در فهرست ملی به ثبت رسیده است.از جمله ساختمان‌های به جا مانده از دوره قاجار تاکنون در بافت قدیم شهر گمیشان می‌توان خانه شیرمحمدی اشاره کرد.

یکی از رفیع‌ترین بناهای تاریخی شهر، خانه شیرمحمدی است که قدمت آن به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد. این بنا در سه طبقه و با مصالح آجر، گچ و چوب و با سقف شیروانی حلبی ساخته شده است.در هر طبقه چهار اتاق با کف‌پوش و پنجره‌های چوبی بوده و فضای داخلی اتاق‌ها هم دارای راهروی مرکزی و راه‌پله چوبی است.خانه گوکلانی‌ها مربوط به معماری دوره پهلوی بوده و نمونه بارز از بناهای ارزشمند در گمیشان است. این بنا از سوی آنه بردی حاجی گوگلانی برای پسر بزرگ خود تاج بردی خان بیش از ۱۰۰ سال قبل در دو طبقه ساخته شده است.طبقه پایین خانه به عنوان انبار غلات و محل نمک سود کردن و نگهداری ماهی استفاده می‌شده و طبقه دوم این بنا هم دارای چهار اتاق است.این ساختمان با ارزش دارای دو ورودی است که یکی در ضلع شمالی و دیگری در ضلع جنوبی بنا قرار دارد و اساس این بنا سطحی و به شکل نواری اجرا شده است.همچنین طبقه همکف بنا، آجری و زمستان‌نشین و طبقه اول آن هم از مصالح چوبی است که در تابستان بیشتر استفاده می‌شده است.

تعیین حریم برای بناهای تاریخی
یک کارشناس معماری و شهرسازی هم در خصوص سازه‌های گمیشان، گفت: احداث سازه‌های مسکونی در گمیشان به سبب آن‌که عنصر اصلی بناها صرفاً از چوب وارداتی روسیه تشکیل شده به خانه‌های روسی معروف شده است.محمدسعید ایرانی افزود: خانه‌هایی که علاوه بر اسکلت بیرونی نما، در دکوراسیون داخلی هم از چوب استفاده شده و کرکره‌های چوبی، تابلو و نمادهای حکاکی شده چوبی عنصر اصلی درونی این خانه‌ها را تشکیل می‌دهد.ایرانی در خصوص آخرین وضعیت بنای تاریخی بهرام محمد خوزینی بیان کرد: رفع خطر و اجرای شمع فلزی یا چوبی و مهار تراس چوبی آسیب‌دیده طبقه همکف، برچیدن تیرها، تخته‌ها، نرده و ستون‌های فرسوده تراس، برچیدن پایه‌های آجری آسیب‌دیده زیر تراس، اجرای تیرریزی جدید با نراد مرغوب از جمله اقدامات فوری برای این بنای متعلق به عصر قاجاریه است.وی در مورد ساخت و سازهای غیراصولی در حریم این خانه‌ها هم گفت: مسأله‌ای که در گمیشان تعریف نشده، حریم مصوب است؛ در حقیقت ما برای ابنیه تاریخی حریمی مشخص نمی‌کنیم که بخواهیم آن را مصوب کنیم.ایرانی اضافه کرد: از نظر قانون تا شعاع ۲۰ متر از اطراف بنای تاریخی با در نظر گرفتن حریم بصری باید به عنوان حریم ثبت شود اما طبیعتاً این اتفاق نمی‌افتد.با توجه به قدمت خانه‌های گمیش‌تپه حفظ و حراست از این جاذبه‌های تاریخی و مرمت اصولی آن‌ها باید به طور جدی از سوی مسئولان امر پیگیری شود زیرا این امر زمینه توسعه گردشگری و رونق اقتصادی منطقه را فراهم خواهد کرد.