واجب‌تر از نان شب برای اقتصاد یارانه‌ای

کوپن الکترونیک چیست؟
مدل‌های اجرایی زیادی برای استفاده از کالابرگ الکترونیک مطرح شده است که البته در برخی جزئیات متفاوت هستند. اصل مدل این است که افراد هدف (که توسط دولت و دیگر نهادها شناسایی می‌شوند) می‌توانند در یک کارت بانکی مبالغی را دریافت و برای خرید کالاهای خاص از مراجع خاص استفاده کنند. مثلا فرض کنید که دولت به جای اعطای یارانه یا ارز ترجیحی برای خرید دارو یا گوشت، مبالغی را در حساب گروه‌های هدف واریز می‌کند و افراد می‌توانند با این پول از فروشگاه‌های زنجیره‌ای کالا را بخرند.

خبری از صف و انگ زدن و تخریب کرامت انسانی نیست
وقتی از واژه کوپن استفاده می‌کنیم بسیاری کوپن‌های کاغذی را به یاد می‌آورند که سال‌ها در کشور استفاده می‌شد. بعد از اعلام کوپن جدید افراد با در دست داشتن کوپن‌ها به محل توزیع اقلام کوپنی می‌رفتند و کالا را دریافت می‌کردند. تشکیل صف و معطلی و. .. وجه اجتناب ناپذیر این روش بود اما در مدل جدید، طبیعتا چنین چیزی وجود ندارد. افراد دارای کوپن، مثل بقیه از فروشگاه‌های زنجیره‌ای خرید می‌کنند و پول آن را هم می‌پردازند. لذا اگر طرح درست اجرا شود از این نظر مشکلی ندارد.

منطق اقتصادی اعطای کوپن
به طور کلی وقتی دولت‌ها قرار است یارانه پرداخت کنند، مدل توزیع یارانه بسیار مهم است. پرداخت یارانه نقدی یک روش است. گاهی هم یارانه به صورت کالایی یا ترکیبی به قشرهای هدف پرداخت می‌شود. یک مدل دیگر هم که در کشور هم اکنون اجرا می‌شود، پرداخت عمومی یارانه است. یعنی برای تولید یا واردات دارو، برنج، خوراک مرغداری‌ها و. .. ارز ترجیحی اختصاص می‌یابد تا قیمت کالا کنترل شود و همه مردم کالا را با قیمت ارزان‌تر بخرند یا این که سوخت (بنزین و گاز و. ..) ارزان‌تر توزیع می‌شود تا یارانه مربوط به همه برسد اما این روش سوم حداقل دو ایراد اساسی دارد. اول این که برخی قشرها که نیازمند استفاده از یارانه نیستند هم از آن بهره می‌برند.
مشکل دوم که بسیار هم مهم‌تر است، قاچاق است. بارها درباره قاچاق سوخت شنیده ایم. اما سوءاستفاده از کالاهای یارانه‌ای به این جا ختم نمی‌شود. یادمان هست که گوشتی که برای توزیع در بازار با ارز 4200 تومانی وارد شده بود از شمال وارد می‌شد و از جنوب قاچاق می‌شد! یا این که زد و بندهایی شکل می‌گیرد تا دارویی که با نرخ یارانه‌ای در داروخانه‌ها برای افراد نسخه دار توزیع می‌شود، توسط عده‌ای جذب و در بازار آزاد فروخته می‌شود. حتی گاهی حجم سوءاستفاده آن قدر زیاد می‌شود که افراد مستحق رنگ آن کالای یارانه‌ای را هم نمی‌بینند. دلیل آن هم این است که گاهی حجم یارانه آن قدر زیاد است که بسیاری را به فکر سوءاستفاده می‌اندازد و عملا هر چه کالای یارانه‌ای تولید یا وارد شود، در چاه ویل قاچاق ریخته می‌شود و بسیاری از مردم رنگ آن را نمی‌بینند.

چرا از نان شب واجب‌تر است؟
با توضیحات داده شده اجرای صحیح چنین طرحی در کشور از نان شب هم واجب‌تر است. چرا که اولا فشار اقتصادی بر مردم زیاد است و کنترل قیمت‌ها به روش فعلی ممکن نیست و برای کاهش فشار واردشده بر برخی از قشرها، این کار لازم است. ثانیا این که حجم یارانه اعطایی در قالب‌های مختلف در کشور آن قدر زیاد هست ( و با رشد نرخ ارز بیشتر هم می‌شود) که عملا کنترل بازار و رساندن یارانه‌ها به مردم بسیار سخت می‌شود. لذا اجرای این طرح مثل بسیاری دیگر از کشورها برای قشرهای خاص لازم است.

کوپن الکترونیک در خارج از ایران هم متداول است؟
توزیع سهمیه‌ای کالا برای قشرهای خاص، یک منطق اقتصادی دارد و لذا هر جا که آن منطق برقرار باشد از آن استفاده می‌شود. از جمله طرح SNAP که در آمریکا اجرا می‌شود. به طور کلی کشورهای زیادی در مواقع خاص از این طرح استفاده می‌کنند اما آن را تا زمانی که منطق آن برقرار باشد ادامه می‌دهند. لذا به طور کلی طرح‌های این چنینی معمولا موقت و برای شرایط گذار است اما در اقتصاد کشور که همواره مسئله توزیع یارانه و مدیریت آن وجود داشته، می‌تواند تا سامان دهی یارانه‌ها ادامه یابد.

مخالفان چه می‌گویند؟
البته اجرای این طرح با وجود مزایای زیاد، مخالفانی هم دارد. دیروز برخی نمایندگان مجلس در مخالفت طرح به موضوعاتی نظیر بازگشت به عقب و مغایرت با کرامت انسانی اشاره کردند. برخی هم گفتند که وضعیت کشور بحرانی نیست که چنین طرحی اجرا شود. این دسته از دلایل بیشتر نشان از ناآشنایی با طرح و منطق آن دارد. چنان چه بالاتر توضیح دادیم منطق طرح شرایط بحرانی یا کمبود کالا نیست بلکه توزیع صحیح یارانه‌ها برای قشرهای هدف در وضعیت جهش قیمت‌ها و لزوم پرداخت یارانه است یا این که نحوه استفاده مانند قبل نیست که منجر به ایجاد صف شود.اما برخی نگرانی‌های دیگر هم وجود دارد. یک نگرانی جدی در جزئیات اجرایی آن توسط دولت است که ممکن است نتواند طرح را به نحو مطلوب اجرا کند و حاشیه‌ها و مشکلات جدید ایجاد کند. مسئله دیگر مربوط به نحوه شناسایی قشرهای هدف این طرح است که معلوم نیست با چه دقت و کیفیت و بر چه اساسی قابل انجام باشد. درنهایت وسعت طرح هم مهم است. این که فقط برخی اقلام خوراکی را شامل شود یا به دارو و خدمات پزشکی هم تعمیم داده شود. طبیعتا انتخاب هوشمندانه وسعت طرح هم مهم است.

چگونه سراغ کوپن الکترونیک برویم؟
این نگرانی‌ها وجود دارد اما با توجه به منطق طرح، باید تلاش شود این مشکلات رفع شود. مثلا می‌توان در ابتدا طرح را به همه یارانه بگیران تعمیم داد تا همه قشرهای متوسط و ضعیف را شامل شود. ضمن این که طرح صرفا به کالاهای اساسی اختصاص یابد تا پیچیدگی‌های بحث دارو از آن حذف شود. اما به مرور ( و در صورت تداوم منطق اقتصادی طرح) بحث دارو هم اضافه شود. شاید تا آن موقع موضوع پرونده الکترونیک سلامت و دفترچه الکترونیک هم به سرانجام رسیده باشد. ممکن است در آینده بتوان سوخت را هم به این سبد اضافه کرد و یکی از معضلات بنیادین کشور را برطرف و همزمان از معیشت قشرهای متوسط و ضعیف هم حمایت کرد.درباره نگرانی‌های اجرایی هم باید از دولت مطالبه شود. رئیس کل بانک مرکزی بهار گذشته اعلام کرد که زیرساخت‌ها برای اجرای این طرح آماده است. اگرچه برخی مشکلات در عمل خود را نشان می‌دهد اما این نباید دولت را به بی عملی تشویق کند. بلکه لازم است طرح از جایی شروع شود و ضمن رفع مشکلات، دامنه اجرا گسترش یابد. ضمن این که نباید طرح مشمول گذر زمان شود تا مثل دفعات قبل به فراموشی سپرده شود تا زمانی که دوباره فشار بر مردم زیاد شود. لذا بهترین نحوه ورود به طرح، اجرای محدود و البته سریع و گسترش تدریجی آن است.