تاریخ انتشار : ۱۳۹۹/۰۵/۰۸ ساعت ۰۹:۳۵
کد مطلب : ۲۲۵۱۵۴
سرچشمه زلزله مهم ری چیست؟
گروه جامعه: یافته‌های زمین شناختی سالیان اخیر محققان پژوهشکده علوم زمین در همکاری با پژوهشگران داخلی و بین‌المللی نشان از تردید جدی در خصوص ماهیت گسلی افرازهای موسوم به "گسل‌های شمال و جنوب ری و کهریزک" دارد؛ چراکه این افرازها با ویژگی‌ها و ماهیت ساختاری شناخته شده از گسل‌ها مطابقت نداشته و همچون بسیاری از افرازهای کرانه‌ای دیگر مانند گسل‌های "جنوب نیشابور" و "جنوب دامغان" در گذشته و به تکرار در شمار گسل‌های فعال کشور به ویژه در لبه کوهستان به نقشه درآمده‌اند و پژوهش‌های نوین منتشر نشده از همین دست در مورد گسل "اشتهارد " که در نقشه‌های گسل‌های کشور آمده است، تردید جدی مطرح می‌کند.
دکتر حمید نظری، معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با بیان اینکه برخلاف اینکه افرازهای (گسل) جنوب تهران برای اولین بار در دهه ۶۰ میلادی زمانی که یکی از محققان فرانسوی مطالعات درخوری را بر نهشته‌های دامنه‌های جنوبی البرز (جنوب تهران) انجام داد به عنوان افرازهای غیر زمین ساختی ( افرازهای کرانه‌ای حوضه‌های آبی-دریاچه‌ای محلی) معرفی شد و به نقشه درآمد. امری که ۳ دهه پس از آن فقط بر پایه شباهت و نشانه‌های ریختاری اندک در تب و تاب و مد گسل‌انگاری، بسیاری از پرتگاه‌های دامنه‌ای کوهستان به عنوان "گسل‌های شمال و جنوب ری" و "گسل کهریزک" در جنوب تهران بازمعرفی و به واژگان زمین‌شناختی ایران زمین افزوده شدند. وی ادامه داد: در سیر تکوین مطالعات نو زمین ساختی، نخستین بار در آغازین سال‌های سده ۲۱ در هنگام انجام مطالعات و پژوهش‌هایی که در تکمیل رساله دکتری در زمینه خطر زمینلرزه تهران و البرز مرکزی در دست انجام داشتم، بر پایه مطالعات گسترده ریخت زمین ساختی در ماهیت وجودی افرازهای جنوب تهران تردیدهایی را وارد و مطرح کردیم؛ چرا که برای بودن یک پرتگاه و افراز گسله نیاز به یکسری ویژگی‌های ریخت زمین‌ساختی است که این ویژگی‌ها درباره گسل شمال و جنوب ری به هیچ وجه به دست نیامد.
وی با بیان اینکه اگرچه در ادبیات زمین‌شناختی ایران، اسامی بزرگی به عنوان معرفی کنندگان این افرازها به عنوان گسل شناخته شده است، ولی از آنجا که ماهیت گسلی بودن این افرازها در برابری و همسانی، با ویژگی‌های شناخته شده مورفوتکتونیکی از گسلش فعال و یا جنبا نبود! با حفر ترانشه‌های پارینه لرزه شناسی درصدد راستی آزمایی این تردید برآمدیم، در این مهم جانمایی‌های ترانشه نسبت به جایگاه افرازها پیش از تخریب احتمالی ناشی از فعالیت‌های انسان‌زاد بسیار مهم است.این محقق حوزه پارینه لرزه‌شناسی افزود: آنچه قابل توجه مطالعات ریخت زمین‌ساختی است، احتمال تخریب افرازها به دلیل فعالیت‌های کشاورزی و یا دستکاری‌های انسانی و در نتیجه پسروی و دگرشکلی مصنوعی آنها است. به این معنی که آن چیزی که در جنوب و شمال ری و کهریزک به عنوان گسل مشاهده می‌کنیم، فرض ما بر این بوده که بیشتر به سمت جنوب باشند؛ بنابراین در این مطالعات برای جانمایی بهینه محل احتمالی گسل‌های فرضی با نام‌های "شمال ری"، "جنوب ری" و "کهریزک"، افزون بر بهره‌گیری از روش‌های ژئوفیزیکی چندگانه مجبور به حفر ترانشه‌های بسیار بلندی با ژرفایی بیش از ۸ متر نیز بوده‌ایم.نظری با اشاره به ماهیت افرازها توضیح داد: برای اینکه ماهیت ساختاری افرازی را شناسایی کنیم، در گام نخست باید برش و گسیخت لرزه‌ای ناشی از گسلش بر نهشته‌های جوان در نظر گرفته شود و پس از آن دگر شکلی‌هایی همچون چین خوردگی و کج شدگی لایه‌های چینه‌ای در دیواره ترانشه نیز مورد بررسی قرار گیرد. به عنوان مثال تصور کنید که ساختار فعالی در زیر زمین قرار دارد که این ساختار به صورت کج شدگی و چین خوردگی خودش را بر روی رسوبات جوان سطح زمین تحمیل می‌کند تا زمانی که در جنبش‌های آتی بر اثر زمینلرزه‌ای به سطح برسد.وی خاطر نشان کرد: مطالعه دیواره ترانشه‌های حفر شده بر افرازهای شمال و جنوب ری و همین طور کهریزک نشان از ادامه افقی و پیوسته لایه‌های چینه نگاری در دو سوی خط افراز در سمت شمال و جنوب افرازهای شمال ری، جنوب ری و کهریزک داشت.نظری اضافه کرد: آرایش غیر خطی افراز، پیروی از یک تراز ارتفاعی ثابت، کاهش و حذف جابجایی‌های کوچک قایم از سطح به ژرفا و از همه مهمتر تداوم بدون انقطاع چینه‌های افقی و نا دگرشکل در دوسوی افراز از مهمترین نشانه‌های زمین شناختی افرازهای غیر گسله یاد شده در جنوب پایتخت است.
حضور اساتید و صاحب‌نظران بین‌المللی برای تائید یک فرضیه علمی
معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی در خصوص تاریخچه مطالعاتی افراز کهریزک اشاره کرد که در ماهیت وجودی این افراز در ۵۰ سال گذشته به تناوب سخنان متضادی در رد و در تایید وجود گسلش مانند آنچه که در سال ۲۰۰۲ توسط پژوهشگران ایتالیایی در همکاری علمی با محققان داخلی بر پایه مطالعات تک ترانشه ناپایدار پالئو سایزمولوژی منتشر شد! شنیده می‌شود.وی با بیان اینکه آفت علوم تجربی، باور و پافشاری متافیزیکی بر یافته‌های نامستدل گذشته است، در مورد افرازهای جنوب تهران افزود: به سبب تناقض مطالعات گوناگون و پیچیدگی‌های نقض و رد باورهایی با رنگ و بوی گاه علمی "تابو" شده، برای بررسی بیشتر در مراحل گوناگون پژوهش‌های چند ساله که بر روی افرازهای شمال و جنوب ری و کهریزک انجام شده بود، از کارشناسان و اساتید داخلی و بین المللی بسیاری در این حوزه برای حضور در ایران و بازدید میدانی از نتایج بدست آمده دعوت شد.نظری اضافه کرد: ماهیت و اصالت علم و دانش در پویایی و روزآمدی است و این مطالعات نیز به داوری کشیدن گذشتگان و مطالعات پیشین نیست؛ چراکه در گذشته دانش و فناوری که امروز در اختیار ما است، یا وجود نداشته و یا در دسترس نبوده است و دور از انتظار نخواهد بود که اگر یافته‌های احتمالی آیندگان با استفاده از فناوری‌ها و دانش روزآمد گاه در تناقض با یافته‌های پیشین، حتی آنچه برآمده از پژوهش‌های یادشده است، برآید.عضو هیات علمی سازمان زمین‌شناسی تاکید کرد: سه مطالعه‌ای که ما طی ۱۵ سال اخیر انجام دادیم، نشان دادند آنچه که ما به عنوان افراز شمال و جنوب ری می‌دانیم، در اصل لبه کرانه‌های آبی دریاچه‌ای کهن است و آزمایش‌های سن‌سنجی انجام شده بر نهشته‌های آب شیرین دریاچه‌ای در تراز ارتفاعی یکسان با افراز کهریزک در منطقه پارچین (شمال پاکدشت)، سن متوسط حدود هزار سال را به دست دادند. سن‌سنجی‌های انجام شده بر رسوبات دریاچه‌ای مشابه در سوی دیگر حوضه در مناطقی چون "ساوه"، "یزد" و "زواره" اردستان تاییدی بر وجود و سیر تکوین دریاچه‌ای کهن تا سده‌های نخستین استیلای "تازیان" بر ایران زمین بوده است؛ محدوده دریاچه بزرگی که کویر مرکزی ایران و از جمله دریاچه ساوه را در بر می‌گرفت.وی تاکید کرد: با توجه به داده‌های علمی به دست آمده تردیدی نداریم که ریختارهایی چون افراز شمال ری، افراز جنوب ری و افراز کهریزک ماهیت گسلی نداشته و در شمار افرازهای نا زمین‌ساختی دسته بندی می‌شوند.
دلایل رخداد زلزله‌های تاریخی ویرانگر در ری
معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین در پاسخ به این سوال که زلزله‌های ویرانگر تاریخی که از آن سخن به میان میآید، ناشی از جابه‌جایی و گسیخت کدام گسل بوده است، توضیح داد: در کمتر از سه سده پیش، در گستره کنونی تهران، شهر "ری" یا "راگا" از دوره مادها شهری شناخته شده بوده که در سده‌های میانی تاریخ جایگاه و نقش درخوری در مسیر راه ابریشم داشته است.وی با بیان اینکه بر این اساس طبیعی است که پیشینیان در اشاره به رخدادهای طبیعی کهن، زمینلرزه‌ها را به نام مهمترین موقعیت جغرافیایی آن روزگار نسبت دهند، ادامه داد: بر اساس مطالعات انجام شده ویرانی‌های چندباره گزارش شده با نام ری باستان در پیوند با رخداد زمینلرزه‌هایی چون زمینلرزه ۸۵۶ میلادی "کومس" ناشی از گسیخت لرزه‌ای گسل‌های "آستانه – فیروزکوه" در سوی خاور و یا زمینلرزه ۹۵۸ میلادی در پیوند با فعالیت لرزه‌ای گسل "طالقان" در شمال باختر آن بوده است.
نظری با تاکید بر اینکه در برآورد خطر لرزه‌ای آینده هدف پژوهش‌های پارینه لرزه‌شناسی تعیین رفتار لرزه‌ای گسل مسبب یا سرچشمه هر زمینلرزه کهن است، خاطر نشان کرد: مطالعات پارینه لرزه‌شناسی دو دهه گذشته با حفر و اجرای نزدیک به ۶ کیلومتر ترانشه تخصصی بر بیش از ۲۰ گسل لرزه‌زای کشور موفق به شناسایی سرچشمه بسیاری از زمینلرزه‌های تاریخی و پیش از تاریخ کشور به ویژه پیرامون کلان‌شهرهایی چون تهران، کرج و تبریز شده است.
رویکردهای جامعه با یافته‌های علمی
معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی با تاکید بر اینکه نتایج تحقیقات علمی، امریه و دستور نیست، گفت: هر پژوهشگری می‌تواند در هر منطقه‌ای مطالعات خود را اجرا و در صورت امکان چه در سطح ملی و چه بین‌المللی منتشر کند و دستگاه‌های اجرایی نیز الزاما به آخرین نتایج تحقیقات علمی توجهی ندارند و اگر دستگاه‌های اجرایی بخواهند جنبه‌های علمی اقدامات خود را به‌ویژه در برآورد خطر زمینلرزه‌های حتمی پیش روی پر رنگ‌تر کنند، ناگزیر به توجه بیشتر به تمامی یافته‌های نوین از جمله زمین‌شناسی زمینلرزه هستند.
وی با بیان اینکه اگرچه در ادبیات زمین‌شناختی ایران، اسامی بزرگی به عنوان معرفی کنندگان این افرازها به عنوان گسل شناخته شده است، ولی از آنجا که ماهیت گسلی بودن این افرازها در برابری و همسانی، با ویژگی‌های شناخته شده مورفوتکتونیکی از گسلش فعال و یا جنبا نبود! با حفر ترانشه‌های پارینه لرزه شناسی درصدد راستی آزمایی این تردید برآمدیم، در این مهم جانمایی‌های ترانشه نسبت به جایگاه افرازها پیش از تخریب احتمالی ناشی از فعالیت‌های انسان‌زاد بسیار مهم است.این محقق حوزه پارینه لرزه‌شناسی افزود: آنچه قابل توجه مطالعات ریخت زمین‌ساختی است، احتمال تخریب افرازها به دلیل فعالیت‌های کشاورزی و یا دستکاری‌های انسانی و در نتیجه پسروی و دگرشکلی مصنوعی آنها است. به این معنی که آن چیزی که در جنوب و شمال ری و کهریزک به عنوان گسل مشاهده می‌کنیم، فرض ما بر این بوده که بیشتر به سمت جنوب باشند؛ بنابراین در این مطالعات برای جانمایی بهینه محل احتمالی گسل‌های فرضی با نام‌های "شمال ری"، "جنوب ری" و "کهریزک"، افزون بر بهره‌گیری از روش‌های ژئوفیزیکی چندگانه مجبور به حفر ترانشه‌های بسیار بلندی با ژرفایی بیش از ۸ متر نیز بوده‌ایم.نظری با اشاره به ماهیت افرازها توضیح داد: برای اینکه ماهیت ساختاری افرازی را شناسایی کنیم، در گام نخست باید برش و گسیخت لرزه‌ای ناشی از گسلش بر نهشته‌های جوان در نظر گرفته شود و پس از آن دگر شکلی‌هایی همچون چین خوردگی و کج شدگی لایه‌های چینه‌ای در دیواره ترانشه نیز مورد بررسی قرار گیرد. به عنوان مثال تصور کنید که ساختار فعالی در زیر زمین قرار دارد که این ساختار به صورت کج شدگی و چین خوردگی خودش را بر روی رسوبات جوان سطح زمین تحمیل می‌کند تا زمانی که در جنبش‌های آتی بر اثر زمینلرزه‌ای به سطح برسد.وی خاطر نشان کرد: مطالعه دیواره ترانشه‌های حفر شده بر افرازهای شمال و جنوب ری و همین طور کهریزک نشان از ادامه افقی و پیوسته لایه‌های چینه نگاری در دو سوی خط افراز در سمت شمال و جنوب افرازهای شمال ری، جنوب ری و کهریزک داشت.نظری اضافه کرد: آرایش غیر خطی افراز، پیروی از یک تراز ارتفاعی ثابت، کاهش و حذف جابجایی‌های کوچک قایم از سطح به ژرفا و از همه مهمتر تداوم بدون انقطاع چینه‌های افقی و نا دگرشکل در دوسوی افراز از مهمترین نشانه‌های زمین شناختی افرازهای غیر گسله یاد شده در جنوب پایتخت است.
حضور اساتید و صاحب‌نظران بین‌المللی برای تائید یک فرضیه علمی
معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی در خصوص تاریخچه مطالعاتی افراز کهریزک اشاره کرد که در ماهیت وجودی این افراز در ۵۰ سال گذشته به تناوب سخنان متضادی در رد و در تایید وجود گسلش مانند آنچه که در سال ۲۰۰۲ توسط پژوهشگران ایتالیایی در همکاری علمی با محققان داخلی بر پایه مطالعات تک ترانشه ناپایدار پالئو سایزمولوژی منتشر شد! شنیده می‌شود.وی با بیان اینکه آفت علوم تجربی، باور و پافشاری متافیزیکی بر یافته‌های نامستدل گذشته است، در مورد افرازهای جنوب تهران افزود: به سبب تناقض مطالعات گوناگون و پیچیدگی‌های نقض و رد باورهایی با رنگ و بوی گاه علمی "تابو" شده، برای بررسی بیشتر در مراحل گوناگون پژوهش‌های چند ساله که بر روی افرازهای شمال و جنوب ری و کهریزک انجام شده بود، از کارشناسان و اساتید داخلی و بین المللی بسیاری در این حوزه برای حضور در ایران و بازدید میدانی از نتایج بدست آمده دعوت شد.نظری اضافه کرد: ماهیت و اصالت علم و دانش در پویایی و روزآمدی است و این مطالعات نیز به داوری کشیدن گذشتگان و مطالعات پیشین نیست؛ چراکه در گذشته دانش و فناوری که امروز در اختیار ما است، یا وجود نداشته و یا در دسترس نبوده است و دور از انتظار نخواهد بود که اگر یافته‌های احتمالی آیندگان با استفاده از فناوری‌ها و دانش روزآمد گاه در تناقض با یافته‌های پیشین، حتی آنچه برآمده از پژوهش‌های یادشده است، برآید.عضو هیات علمی سازمان زمین‌شناسی تاکید کرد: سه مطالعه‌ای که ما طی ۱۵ سال اخیر انجام دادیم، نشان دادند آنچه که ما به عنوان افراز شمال و جنوب ری می‌دانیم، در اصل لبه کرانه‌های آبی دریاچه‌ای کهن است و آزمایش‌های سن‌سنجی انجام شده بر نهشته‌های آب شیرین دریاچه‌ای در تراز ارتفاعی یکسان با افراز کهریزک در منطقه پارچین (شمال پاکدشت)، سن متوسط حدود هزار سال را به دست دادند. سن‌سنجی‌های انجام شده بر رسوبات دریاچه‌ای مشابه در سوی دیگر حوضه در مناطقی چون "ساوه"، "یزد" و "زواره" اردستان تاییدی بر وجود و سیر تکوین دریاچه‌ای کهن تا سده‌های نخستین استیلای "تازیان" بر ایران زمین بوده است؛ محدوده دریاچه بزرگی که کویر مرکزی ایران و از جمله دریاچه ساوه را در بر می‌گرفت.وی تاکید کرد: با توجه به داده‌های علمی به دست آمده تردیدی نداریم که ریختارهایی چون افراز شمال ری، افراز جنوب ری و افراز کهریزک ماهیت گسلی نداشته و در شمار افرازهای نا زمین‌ساختی دسته بندی می‌شوند.
دلایل رخداد زلزله‌های تاریخی ویرانگر در ری
معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین در پاسخ به این سوال که زلزله‌های ویرانگر تاریخی که از آن سخن به میان میآید، ناشی از جابه‌جایی و گسیخت کدام گسل بوده است، توضیح داد: در کمتر از سه سده پیش، در گستره کنونی تهران، شهر "ری" یا "راگا" از دوره مادها شهری شناخته شده بوده که در سده‌های میانی تاریخ جایگاه و نقش درخوری در مسیر راه ابریشم داشته است.وی با بیان اینکه بر این اساس طبیعی است که پیشینیان در اشاره به رخدادهای طبیعی کهن، زمینلرزه‌ها را به نام مهمترین موقعیت جغرافیایی آن روزگار نسبت دهند، ادامه داد: بر اساس مطالعات انجام شده ویرانی‌های چندباره گزارش شده با نام ری باستان در پیوند با رخداد زمینلرزه‌هایی چون زمینلرزه ۸۵۶ میلادی "کومس" ناشی از گسیخت لرزه‌ای گسل‌های "آستانه – فیروزکوه" در سوی خاور و یا زمینلرزه ۹۵۸ میلادی در پیوند با فعالیت لرزه‌ای گسل "طالقان" در شمال باختر آن بوده است.
نظری با تاکید بر اینکه در برآورد خطر لرزه‌ای آینده هدف پژوهش‌های پارینه لرزه‌شناسی تعیین رفتار لرزه‌ای گسل مسبب یا سرچشمه هر زمینلرزه کهن است، خاطر نشان کرد: مطالعات پارینه لرزه‌شناسی دو دهه گذشته با حفر و اجرای نزدیک به ۶ کیلومتر ترانشه تخصصی بر بیش از ۲۰ گسل لرزه‌زای کشور موفق به شناسایی سرچشمه بسیاری از زمینلرزه‌های تاریخی و پیش از تاریخ کشور به ویژه پیرامون کلان‌شهرهایی چون تهران، کرج و تبریز شده است.
رویکردهای جامعه با یافته‌های علمی
معاون پژوهشی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی با تاکید بر اینکه نتایج تحقیقات علمی، امریه و دستور نیست، گفت: هر پژوهشگری می‌تواند در هر منطقه‌ای مطالعات خود را اجرا و در صورت امکان چه در سطح ملی و چه بین‌المللی منتشر کند و دستگاه‌های اجرایی نیز الزاما به آخرین نتایج تحقیقات علمی توجهی ندارند و اگر دستگاه‌های اجرایی بخواهند جنبه‌های علمی اقدامات خود را به‌ویژه در برآورد خطر زمینلرزه‌های حتمی پیش روی پر رنگ‌تر کنند، ناگزیر به توجه بیشتر به تمامی یافته‌های نوین از جمله زمین‌شناسی زمینلرزه هستند.
