این «فجر» کوچه آشتی‌کنان می‌شود؟!

بر همه واضح است که جشنواره سی و نهم تئاتر فجر در شرایطی استثنایی برگزار می‌شود؛ یعنی حتی همین که برگزار می‌شود هم استثنایی است چون سال ۹۹ که تازه شروع شده بود، هنوز شاید اندک خیالی در تصوراتمان بود که این ویروس ناخوانده بساطش را نهایتا به نیمه دوم سال نرسیده، جمع کند و برود ولی هر چه گذشت جای پایش محکم‌تر شد و پشت هم تعطیلی بود که اتفاق می‌افتاد؛ تعطیلی اجراها، سالن‌ها، رویدادها و حتی تعطیلی زندگی‌ها. البته در این بین تک رویدادهایی هم بودند که در کمال تعجب تمام امورشان را جوری پیش می‌بردند که انگار همه چیز عادی است، ولی وقتی پاییز آمد و کرونا نرفت، مجبور شدند شکل عرضه کار را تغییر دهند و چون طرحی نو نداشتند، در نهایت خروجی‌شان جذاب از کار درنیامد. در میان رخدادهای هنری از همه مهم‌تر و پرسش برانگیزتر وضعیت جشنواره‌های فجر بود که باز در بین آن‌ها «تئاتر» تفاوتی فاحش با بقیه دارد و شاید همین، سطح توقع در تصمیم گیری‌ها را بالاتر می‌بُرد.

برای دوره سی‌ونهم جشنواره تئاتر فجر، حسین مسافر آستانه در روز یازدهم تیرماه به عنوان دبیر معرفی شد و او از همان ابتدا بر برگزاری آبرومند جشنواره و احتمال آنلاین بودن آن تاکید کرد. مسافر آستانه که اوایل شهریور خبر داده بود ممکن است جشنواره بخاطر شیوع کرونا بین‌المللی نباشد و فقط در سطح ملی برگزار شود، از روز بیست‌وسوم همان ماه انتشار فراخوان بخش‌های مختلف جشنواره را آغاز کرد و این کار تا همین دو هفته پیش هم ادامه داشت!به این ترتیب هنرمندان تئاتر طی حدود هشت فراخوان برای شرکت در بخش‌هایی همچون نمایشنامه نویسی، صحنه‌ای، خیابانی، دیگرگونه ها، رادیو تئاتر، عکس و پوستر، حرکت و بدن (که با نامی مشابه جزئی از فرخوان دیگرگونه‌ها بود) و گزارش صحنه‌ای و تله تئاتر به شرکت در این رویداد دعوت شدند و این‌ها همه در حالی بود که طرح اولیه برگزاری جشنواره به صورت مجازی بود و اگر شرایط مهیا می‌شد بخش حضوری هم‌ تدارک دیده می‌شد که با بهتر شدن اوضاع در هفته‌های گذشته این امر فعلا میسر شده است تا با حضور مخاطبان در ظرفیت ۵۰ درصدی سالن‌ها، جشنواره رنگ و بوی طبیعی‌تری داشته باشد.در تمام ماه‌های گذشته بارها در رسانه‌ها و از سوی هنرمندان این سوال مطرح شد که چرایی برگزاری جشنواره فجر چیست؟  پاسخ‌هایی که بیشتر به این پرسش داده شدند، حول این محور بودند که در دوران رکود و تعطیلی ناشی از کرونا کمکی به تئاتر و هنرمندان شود، تئاتر زنده نگه داشته شود یا این که در برگزاری این رویداد سالانه خللی ایجاد نشود. البته این پاسخ‌ها جماعت قابل توجهی از تئاتری‌ها را قانع نکرد به ویژه وقتی فهرست آثار راه یافته به بخش‌های مختلف جشنواره اعلام شد، این سوال جدی‌تر از قبل مطرح شد که واقعا ضرورت برگزاری جشنواره چیست؟

 در این‌باره سراغ جمعی از چهره‌های تئاتری از نسل‌های مختلف رفتیم تا جدا از گله‌های معیشتی و مالی نظرشان را جویا شویم، ولی بسیاری از آن‌ها تمایلی به گفت‌وگو نداشتند چرا که خود را ناامید از نتیجه و تاثیر هر اظهارنظری می‌دانند.در صحبت با بعضی از آن‌ها وقتی این سوال پرسیده می‌شود که چرا جشنواره تئاتر فجر امسال خالی از هر اسم نامداری است و آیا نمی‌شد به نحوی برنامه‌ریزی کرد که به جای تکرار هر آنچه در گذشته بوده، یک اتفاق تازه و حتی کوچک رقم زده شود؟ می‌گویند: اگر احساس می‌کردیم برگزاری جشنواره تئاتر فجر برای محافظت از تئاتر است حتی در همین شرایط کرونا از جان و دل مایه می‌گذاشتیم. ایده می‌دادیم و مشارکت می‌کردیم تا جشنواره خود را با شرایط خاص امروز مطابقت دهد، اما وقتی همه چیز را با آنچه در دنیا رخ می‌دهد مقایسه می‌کنیم و می‌بینیم آنچه به طور استاندارد در دیگر کشورها رخ داده به سمت حفظ جان انسان‌ها بوده و این مسئله برایشان بیشتر اهمیت داشته و بودجه‌ای را به شکلی دیگر در اختیار هنرمندان می‌گذارند، با خود فکر می‌کنی این جشنواره با هدف حفظ تئاتر یا نجات هنرمند نیست، چون فقط صرف برگزار شدن آن اهمیت دارد.
 مسئله بودجه جشنواره بارها از سوی هنرمندان مختلف مورد تاکید و اشاره قرار گرفته که چرا به جای برگزاری یک رویداد بزرگ که خرجی میلیاردی روی دست دولت می‌گذارد همان پول را میان هنرمندان بیکار و فاقد هر نوع بیمه بیکاری و حقوق و مزایای استخدامی و دولتی قرار نمی‌دهند؟

در برابر این پرسش، پاسخ اصلی این بوده که بر اساس قوانین و آیین نامه‌ها امکان اینکه بودجه‌ی چنین رویدادهایی در جای دیگر مصرف شود وجود ندارد و باید آن «اتفاق» رخ دهد تا اعتبارش هم تامین شود. در غیر این صورت اصلا خبری از پول نیست و به باور همین تئاتری‌ها جای سوال است که آیا برای یک بار هم‌ که شده این موضوع اصلا مطرح و پیگیری شده است که در شرایط ویژه کرونایی این قانون به نفع هنرمندان بیکار تئاتر تغییر کند؟ آیا در جلسه‌هایی که برخی با افتخار از تشکیل آن با مسئولان می‌گویند و خودشان الان در هیات‌های انتخابی و داوری جشنواره حضور دارند، چنین مسئله‌ای مطرح شده است؟ جدا از مسائل مالی که برای برخی از هنرمندان تئاتر، مشکلات زیاد ایجاد کرده و حتی بعضی‌ را مجبور به تغییر محل زندگی کرده، نکته مهم دیگر ماهیت آن چیزی است که با عنوان جشنواره فجر برگزار می شود. ‌عده‌ای بر این باورند یک فستیوال توسط شرکت‌کنندگانش هویت پیدا می‌کند و بعد از مرور چهره‌های شاخص سال‌های قبل جشنواره آیا نباید گفت که این جشنوار رو به افول رفته است؟ حتی از اسامی که بگذریم آیا نمی‌شد با خلاقیت و نوآوری جشنواره را برگزار کرد تا هویت بخش‌های مختلف هم‌ دستخوش تغییر نشود؟در این میان برخی جشنواره‌های خصوصی هم مثال زده می‌شوند که بدون هیچ ادعایی توانستند یک تجربه نو و متفاوت را پشت سر بگذرانند، به همین دلیل بعضی تاکید می‌کنند ای کاش جشنواره تئاتر فجر هم چنین ریسکی می‌کرد و در شرایط خاص امسال تجربه تازه‌ای را پیش‌روی تئاتری‌ها می‌گذاشت، نه اینکه امور به سمتی پیش رود که حتی تعداد آثار شرکت‌کننده از تهران در مقایسه با شهرهای دیگر با کاهش مشهودی روبرو شود.

البته در این بین همه اهالی تئاتر هم ناامید نیستند و به جز آن‌هایی که در جشنواره شرکت کردند یا دعوت شده‌اند، برخی هم می‌گویند اگر شرایط زودتر به ثبات قابل پیش‌بینی می‌رسید، برای حضور در این رویداد آماده می‌شدند. حسین کیانی یکی از این هنرمندان است که به ایسنا می‌گوید: یکی از آسیب‌های وارد شده به جشنواره امسال این بود که تا قبل از برداشته شدن محدودیت‌های کرونایی مشخص نبود چه وضعیتی برای مشاغل رده‌های پایین‌تر از گروه دو به وجود می‌آید و وقتی از قبل برنامه‌ریزی قابل توجه و مفصلی برای یک پدیده هنری وجود نداشته باشد و ناگهان با برداشته شدن محدودیت‌ها تصمیم به برگزاری بگیریم، ناچاریم به داشته‌ها بسنده کنیم. پس طبیعی است که یک شتابزدگی و رفع تکلیف در انتخاب آثار به وجود می‌آید و همین سبب ساز پایین آمدن کیفیت آثار و دوری مخاطب می‌شود. این در حالی است که جشنواره تئاتر فجر باید آغازگاه ارتباط تماشاگر با تئاتر و به نوعی آشتی او پس از یک سال تعطیلی باشد.او اضافه می‌کند: همین الان می‌بینیم که با یک توان ۵۰ درصدی و حتی کمتر از آن به سراغ جشنواره می‌رویم و این نشان می‌دهد که انگار جشنواره باید به هر قیمتی برگزار شود و یک تکلیف بر گردن ماست. در صورتی که بسیاری از جشنواره‌های دنیا برگزار نشده‌اند یا به طور کلی شکل آن‌ها تغییر کرد. جشنواره فجر ما هم می‌تواند با توجه به تجربه‌ها شکل دیگری رقم بزند ولی با این وجود من امیدوارم آثار این دوره بتوانند از حرمت هنری جشنواره تئاتر فجر دفاع کنند، چون این جشنواره در آستانه چهل سالگی است. یک پدیده هنری است که افراد متعددی برای آن زحمت کشیدند و حفظ شأن هنری آن بسیار مهم است.انتقادها به کیفیت آثار جشنواره امسال و اینکه دگرگونی خاصی تدارک دیده نشده، در حالی در سکوت و خلوت زمزمه می‌شود که امید است برگزاری مجازی جشنواره و پخش گزارش‌های صحنه‌ای تئاترها و نیز تله تئاترهایی که شنیده می‌شود از شهرهای دیگر هم بیشتر متقاضی شده‌اند، تجربه موفقی را پشت سر بگذارد تا از این پس امکان و بستر جدیدی برای عرضه تئاتر و آشنایی مخاطب ایجاد شود.