شیر خشک چگونه و چطور اختراع شد؟

گروه علمی: یافتن جایگزینی سالم، مقوی و قابل‌قبول برای شیر مادر، یکی از چالش‌های بزرگ بشر بوده که طی قرن‌ها، ذهن بسیاری از مخترعان و والدین خلاق و خوش‌فکر را به خود مشغول کرده است. نتیجه تلاش‌ها و ابتکاراتی که در این راستا انجام گرفته، شیر خشک‌های امروزی است که به سادگی مواد لازم برای رشد نوزاد را در اختیارش قرار می‌دهد. در سال ۱۸۳۸ میلادی، یک محقق آلمانی به نام یوهان فرانتس سایمون (Johann Franz Simon)، اولین تجزیه‌ و تحلیل شیمیایی شیر انسان و گاو را منتشر کرد. این تحقیق ارزشمند، پایه‌ای برای علوم تغذیه و تولید فرمول‌های جدید غذایی در دهه‌های بعدی شد. سایمون کشف کرد که پروتئین شیر گاو در مقایسه با شیر انسان، کمی بیشتر بوده و در مقابل، کربوهیدرات کمتری دارد. از نظر تجربی، پزشکان توصیه می‌کردند که برای رفع سوءهاضمه، آب، شکر و خامه به شیر گاو افزوده شود تا ترکیب آن به شیر مادر نزدیک‌تر باشد.

نخستین غذای تجاری کودک در سال ۱۸۶۰  میلادی تولید شد
این روند ادامه داشت تا این‌که در سال ۱۸۶۰ میلادی، یک شیمیدان آلمانی به نام جوستوس ون لیبیگ (Justus von Liebig)، نخستین غذای تجاری کودک را تولید کرد. محصول ابداعی وی که فرمولی پودر شده از آرد گندم، شیر گاو، آرد مالت و بی‌کربنات پتاسیم بود، استقبال شدید مردم به‌ویژه در اروپا را به همراه داشت. این پودر که باید با شیر گرم‌شده گام مخلوط شده و استفاده می‌شد، نقطه عطف بزرگی در تولید یک محصول جایگزین شیر مادر بود و خیلی سریع، به سایر بازارها، از جمله آمریکا هم راه یافت. در سال ۱۸۶۹ میلادی، اولین غذای تجاری کودک در آمریکا نیز، تحت عنوان «Soluble Infant Food»، در بطری‌های یک دلاری به متقاضیان عرضه شد.

بازار به شدت بزرگ و جذاب محصولات غذایی کودک، در کنار موفقیت‌های تجاری اختراع ون لیبیگ، موجب شد تا شرکت‌های دیگر هم به این حوزه وارد شده و سرمایه‌گذاری‌های تحقیقاتی خود را آغاز کنند. جالب این‌که تا سال ۱۸۸۳ میلادی، بالغ بر ۲۷ محصول پتنت شده در بازار وجود داشت که اغلب آن‌ها، فاقد ارزش غذایی، اعم از پروتئین‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی لازم بوده و تنها چاق‌کننده به حساب می‌آمدند.اولین رقیب جدی ون لیبیگ، غذای کودک نستله (Nestle's Infant Food) بود که در دهه ۱۸۷۰ میلادی ساخته و به بازار عرضه شد. این محصول که مبتنی بر مالت، شیر گاو، شکر و آرد گندم بود، یک تفاوت بزرگ با محصول قبلی داشت و آن، عدم نیاز به شیر گرم شده گاو در حین آماده‌سازی نهایی بود. به عبارت دیگر، کافی بود پودر آماده را با آب ترکیب کرده و استفاده کرد. از این منظر، غذای کودک نستله را می‌توان اولین فرمول مصنوعی و کامل برای تغذیه نوزادان دانست. این محصول، در بطری‌های ۵۰ دلاری به بازار آمریکا عرضه می شد.

طی دو دهه بعدی، چندین فرمول جدید اصلاح‌کننده شیر گاو هم به بازار عرضه شد؛ اما در قرن نوزدهم، علی‌رغم تنوع موجود، این محصولات با فروش ناچیزی همراه شدند (نسبت به تقاضای بالا و بازار بسیار بزرگ). از یک طرف، این محصولات نسبت به شیر گاو گران‌تر بوده و از طرف دیگر، باور عمومی این بود که به دلیل نقص فرمول‌های مورد استفاده از نظر ارزش غذایی، نظارت پزشکان نیز الزامی است. در این سال‌ها، نظریه‌های پزشکی زیادی ارائه شد.
به عنوان مثال، توماس مورگان روچ (Thomas Morgan Rotch) که از پزشکان دانشگاه هاروارد بود، روشی تحت عنوان «روش درصد» ابداع کرد که در سال‌های ۱۸۹۰ تا ۱۹۱۵، به شدت توسط پزشکان تبلیغ می‌شد. در این روش، شیر گاو را رقیق کرده تا کازئین (Casein) آن کاهش پیدا کند و در عوض، برای جبران میزان قند و چربی کاهش یافته، خامه و شکر به آن اضافه می‌شد. تولید این ترکیب که در آزمایشگاه‌ها و یا به صورت خانگی انجام می‌شد، زمان‌بر و بسیار پیچیده بود و از همین رو، در دهه ۱۹۲۰ میلادی، این روش هم منسوخ شد.

به موازات اختراع ون لیبیگ و تقریباً در همان دوران، اختراع ارزشمند دیگری هم توسط گیل بوردن (Gail Borden) صورت گرفت. شاید در کنار فرآیند پاستوریزاسیون که در سال‌های پایانی قرن نوزدهم در صنایع لبنی بکار گرفته شد، بزرگ‌ترین پیشرفت در صنایع شیر، تولید شیر تبخیر شده (Evaporated Milk) باشد. گیل بوردن، فرآیندی برای گرم کردن شیر در دمای بالا و در نوعی کتری‌های در بسته یافت که تقریباً نیمی از آب شیر را از بین برده و با افزودن شکر به‌عنوان ماده نگه‌دارنده، نوعی شیر تغلیظ شده و شیرین به دست می‌آمد.این محصول، ماندگاری بالایی داشت و بدون ترس و نگرانی از فاسد شدن، به راحتی قابل‌حمل بود. این شیر غلیظ یا «Condensed Milk»، در ابتدا برای سربازان و به‌عنوان یک جیره غذایی ارزشمند مورد استفاده قرار گرفت و در ادامه، به‌عنوان غذای مخصوص کودکان به بازار معرفی شد. البته به دلیل قند فراوان این محصول، بسیاری از پزشکان، استفاده مداوم از آن به‌عنوان شیر خشک و تغذیه کودک را توصیه نمی‌کردند. گفتنی است که گیل بوردن، در سال ۱۸۵۶ میلادی، اقدام به ثبت اختراع خود در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا کرد که در نهایت، گواهی ثبت اختراعی به شماره «US 15553» را برایش به ارمغان آورد.در هر صورت، از سال‌های میانی قرن بیستم، فرمول‌های تجاری شیر خشک، آرام آرام از سوی خانواده‌ها مورد پذیرش قرار گرفت و عملاً شیر گاو به‌عنوان جایگزین شیر مادر کنار رفت. امروزه برندهای متنوعی در بازار شیر خشک به فعالیت مشغولند و به دلیل رقابت زیاد بازیگران، هر روزه نوآوری جدیدی در این حوزه صورت می‌گیرد.