بهار نیوز - مهم‌ترین مشکلات کشور در موضوع آب

گروه جامعه: سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب در مورد امکان وجود منابع آب ژرف در ایران گفت: در موضوعی مانند آب ژرف واقعا باید با احتیاط اظهار نظر کرد و با دقت و خیلی موشکافانه، سوالات را باید پاسخ داد. کسی که می‌خواهد در مورد آب ژرف در یک منطقه صحبت کند، باید به سوالات با دیتا و داده بتواند پاسخ دهد؛ نه با حدس و گمان و ارائه اطلاعات کلی و غیر دقیق!
دکتر اشکان فرخ‌نیا مشکل کمبود آب در کشور را ناشی از دو موضوع مهم دانست و گفت: کشور ما در چهل پنجاه سال گذشته هم به لحاظ جمعیتی و هم به لحاظ اقتصاد و صنعت توسعه پر شتابی داشته است و همچنین به واسطه این توسعه نیازهای مختلفی در کشور ایجاد شده است.
وی ادامه داد: از طرف دیگر کشور ما در یک منطقه خشک قرار گرفته است و به نسبت متوسط‌های جهانی منابع آب کم‌تری دارد. میزان نزولات جوی در سطح ایران در حدود یک سوم متوسط جهانی است و همین موضوعات باعث بروز مشکلات در حوزه آب شده است.
سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب در مورد دلایل پیچیده شدن مشکلات آب گفت: موضوع آب تنها یک موضوع فنی نیست و دارای ابعاد مختلفی است. آب محصولی است که بیشترین مصرف‌کننده را دارد و هر موجود زنده‌ای مصرف‌کننده آن محسوب می‌شود. بنابراین وقتی یک موضوعی طیف ذی‌نفعان بسیار گسترده‌ای را دارد و دامنه مکانی آن نیز به پهنای یک کشور است، بحث مدیریت آن چالش‌های زیادی به همراه خواهد داشت.
وی افزود: از این رو، حل چالش‌های مدیریت بهینه آب، مشارکت گروه‌های متنوع و کثیری از سازمان ها و افراد را می‌طلبدکه معمولا این مشارکت‌ها و هماهنگی اقدامات مشترک در کشور ما به سختی و کندی صورت می‌گیرد. به خصوص کارهایی که بین‌نهادی است و بین زیر مجموعه‌های مختلف دولت و بقیه دستگاه‌های حاکمیتی و بخش‌های اجتماعی و مردم، مشترک است. حوزه مدیریت منابع آب، مخلوطی از مسائل مختلف است و جنبه‌های بسیار ریز و ظریفی دارد که در صورت عدم توجه به آن‌ها، برنامه‌های مورد نظر قابلیت تحقق مناسب نخواهند داشت.
سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب در پاسخ به سوالی در ارتباط با مهم‌ترین مشکل حوزه آب که نیاز به اقدامات سریع‌تری دارد، به موضوع آب‌های زیرزمینی اشاره و تشریح کرد: مشکل ما در زمینه بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی این است که بیش از مقدار موجودی پایدارمان خرج می‌کنیم و سال‌هاست که این اتفاق می‌افتد. با این‌که در بخش حاکمیتی تلاش زیادی برای ساماندهی این موضوع شده است ولی تا زمانی که مشارکت جمعی در این زمینه نباشد، تحقق برنامه‌ها و اهداف مورد نظر امکان‌پذیر نیست.
وی افزود: ما در بیلان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی منفی هستیم و به هر صورت این وضعیت نمی‌تواند پایدار باشد و مشکلات خیلی جدی را به دنبال خواهد داشت. این معضل می‌تواند آینده سرزمینی بعضی مناطق کشور را دچار چالش‌های بزرگی کند. بنابراین موضوع آب‌های زیرزمینی خیلی اولویت‌دار است و باید در زمینه تعادل‌بخشی به آب‌های زیرزمینی کشور بتوانیم برنامه‌ریزی مشارکتی داشته باشیم، تا این مسئله با موفقیت بیشتری پیگیری شود.
فرخ‌نیا با اشاره به مشکلاتی که در مسیر تحقیقات منابع آب وجود دارد، ادامه داد: در حوزه پژوهش‌های آب و فاضلاب مانند بسیاری از حوزه‌های کاری در کشور، در حدی که لازم است به کار پژوهشی و یا حتی بعضاً به کار کارشناسی، بهای لازم داده نمی‌شود.
سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب در ادامه به مشکلات بودجه‌ای اشاره کرد و گفت: به نسبتی که به کارهای کارشناسی و پژوهشی بهای لازم را نمی‌دهیم، به همان نسبت بودجه‌های کمی نیز به این بخش تخصیص می‌یابد. واقعا بودجه‌های اجرایی ما تناسبی با بودجه‌های پژوهشی، مطالعاتی و کارشناسی‌مان ندارد. ما در واقع هزینه‌کردهایمان در بخش اجرایی را که چند ده و چند صد برابر کارهای پژوهشی و مطالعاتی هستند، به راحتی می‌پذیریم؛ ولی در حوزه پژوهش و مطالعات، خیلی دست به عصا حرکت می‌کنیم. این یک موضوع عمومی است که در بخش آب هم وجود دارد.
فرخ‌نیا راه‌حل این مشکل را تغییر نگاه مدیران دانست و گفت: باید نگاهی در بدنه مدیریتی کلان باشد که ارزش بیشتری برای کار کارشناسی و کار پژوهش قائل شود. به هر صورت ما الان به لحاظ سرمایه‌های انسانی فنی و پژوهشی جزو ۱۰ کشور اول دنیا هستیم. ما از لحاظ نیروی انسانی، دانشگاه‌ها و اساتید دانشگاه‌ها و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان وضعیت خوبی داریم؛ ولی این سرمایه و ظرفیت‌ها هنوز آن‌طور که باید به کار گرفته نشده است.
پژوهشگر موسسه تحقیقات آب، با اشاره به اهمیت بحث داده و اطلاعات در تصمیم‌گیری‌ها، اظهار کرد: بدون تحلیل شرایط، تشریح وضعیت و دلایل بروز یک مشکل و منشا و وضعیت آن در حال حاضر، نمی‌توان اقدامات مناسبی را برای رفع مشکل طراحی و اجرا کرد. همه این موارد نیازمند اطلاعات است و کار جمع‌آوری اطلاعات، تعطیلی ندارد و نمی‌توان آن را به دلیل کمبود بودجه متوقف کرد.
وی با ذکر مثالی تشریح کرد: می‌توان یک پروژه و کارگاه ساختمانی را به دلیل کمبود بودجه، مدتی تعطیل کرد و بعد دوباره ادامه داد؛ ولی کار داده‌برداری را اگر یک روز تعطیل کنید، داده آن روز از دست می‌رود و دیگر نمی‌توان آن را تولید کرد.
سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب با ذکر این موضوع که متاسفانه بحث آمار و اطلاعات، جاذبه‌های مدیریتی ندارند، تصریح کرد: بحث آمار و اطلاعات خیلی به چشم نمی‌آید، ولی نتیجه آن در ‌برنامه‌ریزی‌ها و کارهای اجرایی فوق‌العاده با اهمیت است. اگر اطلاعات مناسبی در مورد منابع آب قابل اتکا در محل سدی که می‌خواهیم بسازیم، نداشته باشیم، سد را یا کوچک و یا بزرگ می‌سازیم! این خطاها خسارات بسیار بزرگی به دنبال خواهد داشت.
سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب در پاسخ به سوالی در زمینه اخبار منتشر شده در خصوص منابع آب ژرف و منابع عظیم آب‌های زیرزمینی، گفت: این موضوعی است که چالش‌های زیادی به لحاظ فنی دارد و در واقع در مورد این موضوع برای ما اطلاعات متقنی وجود ندارد. اگر هم وجود داشته، در اختیار ما قرار نگرفته که بتوانیم آن‌ها را تحلیل کنیم و به پاسخ مطمئنی در خصوص اینکه آیا منابع آب ژرف قابل توجه و قابل بهره‌برداری، در سطح کشور وجود دارد یا خیر، برسیم.
وی تشریح کرد: به هر صورت یافته‌هایی که ما به صورت کلی داریم، این است که امکان وجود منابع آب ژرف وجود دارد؛ ولی این موضوع چند جنبه دارد که باید قبل از هر گونه اقدام عملیاتی باید به آن توجه شود. اول؛ این‌که باید منشا هر نوع آبی مشخص باشد. یعنی اگر ما می‌گوییم منبع آبی وجود دارد، باید بگوییم که منشا آن چیست؟ آیا منشا آن پایدار هست؟ آیا این منشا قبلا به کسی تخصیص داده نشده؟
جزو حق‌آبه‌های کشور نیست؟ آیا اصلا به لحاظ کمیت و کیفیت به نحوی هست که بشود، روی آن حساب کرد؟ چراکه؛ ممکن است یک منبع آب ژرف حیلی کوچکی باشد که برویم و هزینه زیادی هم برای آن بکنیم و توسعه‌ای ناپایدار را در آن محل به وجود بیاریم، به واسطه آبی که ممکن است تنها دو سال یا پنج سال دوام داشته باشد و تجدیدپذیر هم نباشد. همین موضوع می‌تواند مشکلات زیادی را ایجاد کند.
فرخ‌نیا ادامه داد: در حوزه آب‌های ژرف خیلی باید با احتیاط رفتار شود، با دقت بررسی شود و اطلاعات جمع‌آوری شود. این همان مشکل، همان مسئله اطلاعات است که پیش از این به آن اشاره شد. ما برای بحث اطلاعات و مطالعه خیلی کم‌تر از اجرا وقت می‌گذاریم. در بسیاری از کشورهای دنیا ممکن است دهه‌ها یک موضوعی را مطالعه کنند که ببینند قابل اجرا هست یا نه. ولی ما همان ابتدا وارد یک کاری می‌شویم و هزار و یک مسئله به وجود می‌آوریم! در حوزه آب آزمون و خطا کردن، هزینه‌های زیادی دارد. هم به لحاظ مالی و هم به لحاظ اجتماعی و این موضوعی است که باید از آن دوری کرد.
وی مجددا تاکید کرد: در موضوعی مانند آب ژرف واقعا باید با احتیاط اظهار نظر کرد و با دقت و خیلی موشکافانه، سوالاتی که عرض کردم را باید جواب داد. کسی که می‌خواهد در مورد آب ژرف در یک منطقه صحبت کند، باید به این سوالات با دیتا و داده بتواند پاسخ دهد؛ نه با حدس و گمان و ارائه اطلاعات کلی و غیر دقیق.
سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب در مورد تحقیقات انجام‌شده در پژوهشکده در مورد منابع آب ژرف تصریح کرد: ما یک سری پروژه‌های پژوهشی در این حوزه به صورت خیلی کلان و با دید کلی انجام دادیم؛ اما در واقع یک مسئله‌ای که ما با آن مواجهیم این است که چون منابع داده‌ای مناسبی در حوزه اعماق زمین در اختیار ما نیست، این امکان برای ما وجود ندارد که بتوانیم بررسی‌های دقیق‌تری در این حوزه انجام دهیم.
وی بدون اشاره به این‌که کدام سازمان‌ها و نهادها این اطلاعات را در اختیار دارند، گفت: این داده‌ها در اختیار برخی سازمان‌ها است که ما هر چقدر پیگیری کردیم، حاضر نشدند آن ها را در اختیار ما قرار دهند.فرخ‌نیا افزود: به هر صورت، ما به دلایل مختلف تا کنون نتوانستیم به این اطلاعات دسترسی داشته باشیم؛ ولی کارهایی را انجام دادیم و یک سری پتانسیل‌های کلی را ارزیابی کردیم. چیزی که در حال حاضر می‌توانیم بگوییم، این است که آب ژرف وجود دارد ولی این‌که چه میزان است و منشا آن چیست را نمی‌دانیم و به همین دلیل در شرایط حاضر امکان اظهار نظر قطعی در این زمینه وجود ندارد.
فرخ‌نیا با اشاره به این موضوع که هر اقدامی در زمینه حل مشکلات آب باید با اجماع و پذیرش طرف‌های ذی‌نفع باشد، ادامه داد: ما به همین دلیل اقداماتی را در حوزه مسائل اجتماعی مدیریت آب انجام دادیم و در سال‌های اخیر پروژه های تحقیقاتی متنوعی را عملی کردیم. تهیه نقشه راه مسائل اجتماعی آبی کشور، یکی از این اقدامات بود که امیدواریم از طرف بخش‌های مدیریتی و بخش‌هایی که مسئولیت بیشتری در حوزه مسائل اجتماعی آب دارند، مورد استفاده قرار گیرد. این نقشه راه می‌تواند برای حل‌وفصل مناقشات آبی که ممکن است وجود داشته باشند و یا در آینده ممکن است به وجود بیایند، موثر باشد.
وی ادامه داد: همچنین در بحث مدیریت سیلاب، کاهش خسارات سیلاب اقداماتی انجام شده است. در موضوع آمادگی و پیش هشدار مقابله با سیلاب نیز در حال حاضر سامانه‌های اطلاعاتی آنلاینی را ایجاد کردیم که متولیان سیلاب در وزات نیرو به طور روزمره برای پایش سیلاب از آن‌ها استفاده می‌کنند.
سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب با اشاره به تحقیقات بین رشته‌ای انجام شده در بحث مدیریت آب کشور ادامه داد: ما در دو سه سال اخیر با توجه به نیازی که در بحث مدیریت آب کشور وجود دارد، سعی کردیم با مراکز پژوهشی و بخش‌های مختلفی که به نوعی مرتبط با حوزه آب هستند، از جمله مراکز تحقیقاتی جهاد کشاورزی، موسسات تحقیقاتی مرتبط با سازمان هواشناسی یا وزارت راه‌ و شهرسازی و ... تفاهم‌نامه‌های همکاری ببندیم، سعی کنیم که اقدامات مشترک انجام دهیم و حداقل از تجربه‌های یکدیگر در موضوعات مختلف خبر داشته باشیم و استفاده کنیم.
وی به نمونه‌هایی از این همکاری‌ها اشاره کرد و گفت: بحث مسائل اجتماعی آب و نقشه راه مسائل اجتماعی مرتبط با آب یکی از این اقدامات بود که امیدواریم به کار گرفته شود. در حوزه مسائل حقوقی آب به همین ترتیب عمل کردیم؛ چون به هر صورت، بحث قانون‌گذاری در مسائل آب، رکن مهمی است. در حال حاضر قوانین آب ما قدیمی است و نیاز به به‌روز رسانی و بازنگری جدی دارد که در دست انجام است.
فرخ‌نیا ادامه داد: بحث دیگر؛ اطلاعات پایه مورد نیاز در موضوع آب بود. ما یک پروژه جامع انجام دادیم که کل نقشه راهی که باید برای بهبود وضعیت اطلاعات پایه کشور در حوزه آب، طی شود، اقدامات و ساختارها و بودجه‌هایی که نیاز است برای این‌که بحث اطلاعات پایه منابع و مصارف آب کشور، مورد بررسی قرار گرفته و به مراجع مورد نظر اعلام شده است و امیدواریم که اقدامات مناسب در مورد آن‌ها انجام شود.وی افزود: ما در بحث سامانه‌های اطلاعاتی نیز وارد شدیم، برای این‌که بتوانیم پژوهش‌ها را به صورت محصولات کاربردی نه به صورت یک گزارش تنها، بلکه در قالب سیستم‌های قابل بهره‌برداری به بخش مدیریتی و اجرایی ارائه دهیم. یعنی خروجی کارهایمان به صورت اطلاعات قابل بهره‌برداری و قابل دسترس، در بسترهای اینترنتی قابل دسترسی و استفاده باشد. در حال حاضر شش سامانه اطلاعاتی برخط داریم که اطلاعاتشان قابل دسترسی است.
پژوهشگر موسسه تحقیقات آب در پایان به بیمه سیلاب نیز اشاره کرد و گفت: امسال در حال کار روی بحث بیمه سیلاب هستیم. چون به هر حال بحث بیمه سیلاب یک موضوع کاملا بین بخشی در حوزه‌های اقتصادی و فنی آب است. همچنین بحث حسابداری آب را کار می‌کنیم که در واقع ترکیبی از جنبه‌های مدیریت منابع آبی، کشاورزی و صنعت و اقتصاد است.