باید جلوی نابودی نغمات اصیل را بگیریم

تازه‌ترین آلبوم او که برگرفته از نغمات قدیمی و پرشور عاشورایی و ماحصل سال‌ها تلاش او برای جمع‌آوری تاریخ سحرانگیز موسیقی کهن این مرز و بوم است، اخیرا به همت سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران رونمایی شد. آلبوم موسیقی «نواحی اشک» شامل ۱۰ قطعه نوحه‌خوانی درباره واقعه کربلاست با خوانندگی متین رضوانی‌پور، تنظیم سعید عظیمی و هم‌آوایی سید‌محسن حسینی که در استودیو آفتاب تولید شده است. استفاده از موسیقی و ملودی‌های مناطق مختلف ایران و ردیف آوازی موسیقی دستگاهی ایران از ویژگی‌های قطعات این آلبوم است.

رضوانی‌پور در ابتدا به انگیزه‌اش از جمع‌آوری نوحه‌ها و نغمات قدیمی اشاره‌ می‌کند و می‌گوید:‌ «واقعیت این است که نوحه‌های اصیل که بر اساس ردیف دستگاهی موسیقی ایرانی ساخته شده‌اند همیشه برایم جذاب بودند و به‌ طور جدی سعی داشتم جلوی نابودی‌شان را بگیرم. تحقیقات این پروژه از سال ۱۳۸۳ آغاز شد؛ درست زمانی که موسیقی‌های مذهبی به سمت پاپ گرایش پیدا کرده بودند.

در همان دوران یک‌ شب در هیأتی بودم که مداح پیری با صدایی رسا مرثیه‌ای اصیل می‌خواند که دلمان را می‌لرزاند، تحریرهایش از بطن موسیقی سنتی بیرون می‌آمد و این ملودی به‌ قدری برایم جذاب بود که انگیزه‌ای برای ورودم به این عرصه شد تا بتوانم نوحه‌های سنتی را گردآوری کنم.»

وی در ادامه می‌افزاید: «با توجه به این‌که مداحانی که نوحه‌های اصیل و قدیمی را می‎خوانند، مسن هستند و بسیاری از آنها از دنیا رفته و این گنجینه‌ها را هم با خودشان به خاک برده‌اند، برایم مهم بود که بتوانم پیش از بین رفتن‌شان آنها را در یک مجموعه گردآوری کنم. از آن زمان تاکنون بیش از ۵۰۰۰ نوحه سنتی جمع‌آوری کردم که از آن نوحه‌ها ۳۲ عنوان کتاب منتشر شده و در این مسیر نیز با تلاوت‌های قرآن اصیل، اذان‌های مختلف، لالایی و مناجات‌های بسیاری مواجه شدم.»

وی با بیان این‌که آلبوم «نواحی اشک» نتیجه همین پژوهش چند ساله است و روی نوحه‌های قدیمی و اصیل و بر اساس ردیف دستگاهی موسیقیایی انجام شده، می‌گوید: «این آلبوم شامل ۱۰ قطعه از نوحه‌های عزاداری نواحی مختلف ایران درباره واقعه کربلا و حُر، حضرت رقیه(س)، حضرت قاسم(ع)، حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت امام حسین‌(ع) و‌ ... است که هر‌یک از این قطعات به‌مناسبت یکی از روزهای دهه اول ماه محرم منتشر شد و به‌ تازگی آلبوم آن رونمایی ‌شده و در دسترس عموم قرار گرفته است.»

توجه نوحه‌خوان‌ها به خوانندگان پاپ
رضوانی‌پور درباره ریشه نوحه‌های سنتی و دلایل کمرنگ شدن آنها، می‎گوید: «ریشه این نوحه‌ها به گذشتگان ما باز‌می‌گردد و به دلیل این‌که این نغمات متعلق به تاریخ شفاهی است، نمی‌توان به‌ طور دقیق زمان پیدايش آنها را مشخص کرد و در واقع اینها سینه به سینه و از اجداد نوحه‌خوانان نقل شده و به نسل‌های بعد انتقال داده شده است. معیار ما در شناسایی این نوحه‌ها فقط اصالت آنهاست. به عنوان نمونه ما در شوشتر نوحه‌ای را ضبط کردیم که محلی‌ها می‌گفتند متعلق به دوران سلجوقیان و یکی از شاعران زمان امام محمد غزالی است که طبیعتا تاریخ مستندی برای آنها وجود ندارد اما تمام نوحه‌های به‌جا مانده از اقلیم‌های مختلف غنی هستند.»

این پژوهشگر با توضیح این‌که دو مؤلفه زمان پیدایش نوحه‌ها و جغرافیای مبدأ به‌ راحتی قابل شناسایی نیست، ادامه می‌دهد: «شهرهای اندکی هستند که نوحه‌هایی مختص به خودشان را دارند و بوشهر و شوشتر جزو شهرهایی است که نوحه‌هایشان کاملا با ویژگی‌‌های آن مناطق مطابقت دارد اما در اغلب مناطق نغماتی خوانده می‌شود که در همه‌جا عمومیت و کاربرد دارد. مثلا نوحه اصیلی که در مازندران خوانده می‌شود را در کرمان هم می‌شنویم، به‌دلیل این‌که تعزیه‌خوانانی که در سطح کشور جابه‌جا می‌شدند این نغمات را هم با خودشان می‌بردند و نوحه‌های جدیدی را از شهرهای دیگر می‌گرفتند.»

رضوانی‌پور با اشاره به ارتباط نوحه‌ها با ردیف‌های دستگاهی موسیقی و ‌نامأنوس بودن آنها در مداحی‌های امروزی می‌گوید: «نوحه‌های سنتی کاملا براساس ردیف دستگاهی شور، ابوعطا، سه‌گاه، همایون و... تعریف می‌شود و تنها یک نوع موسیقی در سطح کشور وجود داشت که بر اساس ردیف دستگاهی خوانده می‌شد و آن‌هم موسیقی اصیل و مذهبی بود. با پیشرفت فناوری و فراگیر شدن موسیقی جدید، سلیقه مخاطب هم به سمت آثار مدرن و متفاوت سوق پیدا کرد و نوحه‌خوانان نیز به‌دلیل این‌که همچنان در کانون توجه باشند و آثارشان مورد استقبال و توجه قرار بگیرد از نوحه‌های جدید استفاده می‌کنند.»

این پژوهشگر تصریح می‌کند: «اگر خاطرتان باشد اوایل دهه ۷۰ علیرضا افتخاری بسیار مورد توجه بود و نوحه‌خوانان ترانه‌هایی را که ایشان می‌خواند تبدیل به نوحه کرده و برای اهل بیت(ع) می‌خواندند؛ مانند «ای ساقی ما سرمستان، جامی بده جانم بستان» یا « صحرا صحرا دویده‌ام سرگردان از پی تو‌« که برای حضرت ابوالفضل (ع) تبدیل به نوحه شده بود.

پس از آن یک دوره‌ای محمد اصفهانی روی بورس بود و کم‌کم نوبت به همایون شجریان، علیرضا قربانی و سالار عقیلی رسید و شعرهایشان نوحه شد تا این‌که در اواسط دهه ۸۰ مداحان به سمت پاپیولار (مردمی) شدن پیش رفتند و حتی از آثار خوانندگانی مانند بنیامین استفاده می‌کردند و روی آن نوحه می‌ساختند و در حال حاضر هم که می‌بینیم رپ می‌خوانند!»

مداحان می‌خواهند روی بورس باشند
وی در پاسخ به این پرسش که آیا مداحان تحت‌تأثیر خواسته مخاطب دست به تولید می‌زنند یا آنها هستند که برای مخاطبان‌شان ذائقه‌سازی می‌کنند، می‌گوید: «به‌ نظرم کسانی که قدرت رسانه‌ای را در دست دارند این کار را انجام می‌دهند و از همه بهتر هم رادیو و تلویزیون می‌تواند مؤثر باشد. اتفاقا نکته مهم‌تر این است که بعضی از مداحان و نوحه‌خوانان هم علاقه‌ای ندارند سنتی بخوانند زیرا می‌خواهند روی بورس باشند و فکر می‌کنند اگر سنتی بخوانند از دور خارج خواهند شد.»

به گفته رضوانی‌پور، تفکری در سطح موسیقی پاپ و نوحه‌خوانی پاپ به‌وجود آمده که اگر می‌خواهید همیشه در صدر باشید و دیده شوید باید کار نو انجام دهید و نوحه‌ای بخوانید که تابه‌حال خوانده نشده و برای مردم جذابیت داشته باشد. این تفکری است که بین تاجران موسیقی به‌وجود آمده و مدیر برنامه‌ها و سرمایه‌گذارانی که در زمینه موسیقی فعالیت می‌کنند دنبال چنین افرادی هستند که موسیقی و کلام نو داشته باشند و حتی سبک ظاهری و پوشش آنها هم منحصر به خودشان باشد. در حال حاضر هم نوحه‌خوانی جدید به این سمت کشیده شده که بیشتر شوی تبلیغاتی برای دیده شدن است.

ضربه سیاستگذاری غیراصولی به موسیقی آیینی
وی در واکنش به این‌که «نواحی اشک» خلاف جریان غالب موسیقی مذهبی و مداحی حرکت می‌کند، ادامه می‌دهد: «بله دقیقا و تفکر من براساس احیای اصالت‌هاست. حتی اگر فقط ۱۰۰ نفر این آلبوم را بشنوند و از نوحه‌هایش استفاده کنند برای من کافی است و همین که بتوانیم جلوی نابودی این الحان و نغمات را بگیریم بسیار ارزشمند است اما اگر رسانه قدرتمندی روی همین آلبوم سرمایه‌گذاری می‌کرد قطعا در بیشتر دیده شدن آن هم موثر بود.»

این خواننده درباره جدی‌ترین آسیبی که موسیقی نواحی و مداحی با آن روبه‌روست، می‌گوید: «به‌ نظرم این جنس از موسیقی با آسیب‌های بسیاری از شعر، ملودی و آهنگسازی گرفته تا نوع فیزیک و شیوه نمایش مواجه است اما مشکل اصلی این است که گوش شنوایی برای پیگیری این معضلات وجود ندارد. اتفاقا ما در مداحی هم مافیای موسیقی داریم و همین باعث می‌شود موسیقی اصیل و سنتی فرصت دیده شدن پیدا نکند. به‌رغم این‌که مقام معظم رهبری چندی پیش در دیدار با مداحان تأکید کردند از نغمات اصیل و قدیمی استفاده شود اما به‌ نظرم نبود سیاستگذاری درست به موسیقی آیینی لطمه زده‌ است.»