فقر؛ برنده جدال کرونا و آموزش

گروه جامعه: معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گزارشی با عنوان «تحصیل کودکان در خانوارهای کم‌بضاعت در شرایط دیجیتالی‌شدن آموزش ناشی از شیوع ویروس کرونا» ضمن بررسی وضعیت شکاف دیجیتالی در ایران‌، به تبعات مجازی‌شدن آموزش پرداخته که نشان می‌دهد شکاف دیجیتالی در استان‌های با نرخ بی‌سوادی روستایی بیشتر، وضعیت وخیم‌تری داشته است. بر اساس این گزارش، در مهر ماه سال گذشته و در زمان بازگشایی مدارس، حدود ۲۱‌ درصد خانوارها اعلام کرده‌اند که امکانات آموزش غیرحضوری مانند موبایل هوشمند یا تبلت و اینترنت را ندارند.
 
نقشه شکاف دیجیتالی در ایران
با گسترش استفاده کشورها از آموزش از راه دور در شرایط شیوع ویروس کرونا، بررسی شکاف دیجیتالی میان مناطق توسعه‌یافته و کمتر توسعه‌یافته و بین اقشار اجتماعی ثروتمند و فقیر به‌صورت ویژه مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس تحلیل پژوهشکده اقتصادی دانشگاه علامه طباطبایی، تا ۵۰‌ درصد تغییرات فقر چندبعدی در ایران با متغیر آموزش قابل تحلیل است . به تعبیر دیگر، دسترسی افراد جامعه به آموزش در دهه‌های اخیر تبدیل به عامل اصلی فقر یا خروج از آن شده است؛ ازاین‌رو هرگونه آسیب به وضعیت آموزشی اقشار آسیب‌پذیر به معنای تشدید فقر در سال‌های آتی خواهد بود. برای تبیین این موضوع، باید دید چه میزان شکاف دیجیتالی در دسترسی اقشار مختلف مردم به فناوری اطلاعات در کشور وجود دارد و این شکاف دیجیتالی تا چه اندازه با شکاف‌های اقتصادی و اجتماعی در کشور منطبق است. بر اساس داده‌های سال ‌۲۰۲۰، بیش از ۸۰‌ درصد از ایرانیان کاربر اینترنت هستند و ۲۰‌ درصد از جمعیت از اینترنت استفاده نمی‌کنند. ازنظر دسترسی به فناوری اطلاعات نیز آمارهای مرکز آمار ایران حاکی از این است که ۳۱‌ درصد مردم ایران فاقد تلفن همراه هوشمند هستند و ۵۱‌ درصد از مردم از رایانه شخصی استفاده نمی‌کنند. البته در این مورد، سهم خانوارهای روستایی فاقد دسترسی به رایانه شخصی ۶۵‌ درصد است.

ازنظر دسترسی به اینترنت نیز ۳۵‌ درصد خانوارهای کشور از اینترنت استفاده نمی‌کنند که این رقم برای روستاییان به ۵۷‌ درصد می‌رسد. همچنین ازنظر سواد استفاده از فناوری اطلاعات، حدود ۳۹‌ درصد از افراد، فاقد ابتدایی‌ترین مهارت رایانه‌ای (کپی‌ کردن اطلاعات) و ۱۸‌ درصد از آنان فاقد ابتدایی‌ترین توانایی استفاده از اینترنت (جست‌وجو و دانلود) هستند.

از سوی دیگر، در ایران، شکاف بین استان‌های ثروتمندتر و کمتر ثروتمند کشور ازنظر درصد کاربران اینترنت مشهود است به‌گونه‌ای که استان‌های ثروتمندتر اعم از بوشهر، تهران، سمنان و یزد، بیشترین کاربران اینترنت را دارند و استان‌های کمتر برخوردار اعم از سیستان‌وبلوچستان، کردستان و خراسان جنوبی، کمترین کاربران اینترنت را در کشور دارند. از نگاهی دیگر، شکاف روستا - شهر نیز عامل تعیین‌کننده در شکاف دیجیتالی محسوب می‌شود؛ به‌گونه‌ای که ۲۶‌ درصد خانوارهای روستایی در سال ‌۹۶ به تلفن همراه و ۶۵‌ درصد به رایانه دسترسی نداشته‌اند و ۵۶‌درصد از ایشان نیز فاقد دسترسی به اینترنت بوده‌اند. از این مهم‌تر، استان‌های با نرخ بی‌سوادی روستایی بیشتر، دسترسی کمتری به فناوری اطلاعات دارند و از این نظر، استان‌های اردبیل، آذربایجان غربی، کردستان و سیستان‌وبلوچستان وضعیت وخیم‌تری دارند.
  فشار کرونا به آموزش کودکان
آموزش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اهرم‌های توانمندسازی اقشار نیازمند، به‌صورت ویژه از شرایط شیوع کرونا تحت تأثیر قرار گرفته و باید تمهیدات ویژه‌ای برای جبران تبعات بسته‌شدن مدارس و دیجیتالی‌شدن آموزش‌ها بر تحصیل کودکان اندیشیده شود. طبق اعلام یونیسف، ۹۰‌ درصد کشورهای جهان در دوره کرونا وادار به استفاده از ظرفیت رسانه‌های عمومی و تکنولوژی‌های آنلاین برای آموزش از راه دور به کودکان شدند . ایران نیز روش آموزش از راه دور با استفاده از ترکیب رسانه‌های عمومی و آنلاین را اتخاذ کرد. از آنجا ‌که آموزش در دوران شیوع ویروس کرونا عمدتا متکی به ظرفیت فناوری اطلاعات و آموزش از راه دور بوده، نگرانی عمده در این خصوص، وضعیت شکاف دیجیتالی موجود میان خانوارهای برخوردار و خانوارهای کمتر برخوردار است که مانع دسترسی کودکان به آموزش‌های رسمی کشور می‌شود.

داده‌های گزارش معاونت رفاه اجتماعی وزارت کار نشان می‌دهد در ایران شکاف قابل‌توجهی بین استان‌ها از نظر تعداد کاربران اینترنت وجود دارد و نکته قابل‌توجه در این خصوص این است که استان‌های با تعداد کاربر اینترنت کمتر، دارای جمعیت بی‌سواد بیشتری نیز هستند و این امر، در شرایطی که نیاز به آموزش از راه دور برای کاهش نرخ بی‌سوادی وجود دارد، حائز اهمیت است. این وضعیت، در مورد جمعیت روستایی به‌صورت ویژه نگران‌کننده است و شکاف قابل‌توجهی بین جمعیت روستایی و شهری در نرخ باسوادی و نرخ نفوذ اینترنت وجود دارد. با عنایت به اینکه دسترسی‌نداشتن به آموزش به افزایش احتمال گرفتارشدن در تله فقر و محرومیت و افزایش ورودی حجم دستگاه‌های حمایتی منجر می‌شود و این شکاف دیجیتالی بر تعداد کودکان بازمانده از تحصیل خواهد افزود، لازم است وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به‌عنوان سیاستگذار رفاهی کشور در این خصوص اقدامات مقتضی را به عمل آورد. درواقع، هزینه‌های برطرف‌کردن مشکل دسترسی خانوارهای کم‌بضاعت به آموزش از راه دور به‌مراتب کمتر از هزینه‌های سنگین ناشی از ترک تحصیل و بی‌سوادی اقشار آینده کشور است. برآوردها نشان می‌دهد که هر دلار سرمایه‌گذاری برای افزایش ثبت‌نام در مقطع پیش‌دبستانی ۹‌ دلار به جامعه از نظر کاهش هزینه‌های ترک تحصیل یا تکرار پایه تحصیلی در صورت عدم قبولی سود می‌رساند. تجربه یونیسف در شرایط شیوع کرونا در این زمینه در کشورهای کمتربرخوردار مشتمل بر تأکید مضاعف بر آموزش کودکان از طریق رادیو و تلویزیون، رایگان‌کردن هزینه‌های اینترنت، آموزش و توزیع لپ‌تاپ و گوشی بین اقشار کم‌بضاعت است.
 
شکاف دیجیتالی برحسب وضعیت تحصیلی
یکی از موارد قابل‌تأمل در مورد شکاف دیجیتالی، وضعیت این شاخص برحسب تحصیلات میان اقشار مختلف اجتماعی است. آمارهای مرکز آمار از وضعیت دسترسی ایرانیان به اینترنت، رایانه و تلفن همراه در سال ‌۹۶ و دوره قبل از شیوع کرونا نشان می‌دهد از بین جامعه نیازمند آموزش، بدترین وضعیت به دانش‌آموزان پایه ابتدایی اختصاص داشته که ۳۹‌ درصد به تلفن همراه، ۶۴‌ درصد به رایانه و ۵۹‌ درصد به اینترنت دسترسی نداشته‌اند. البته از سال ‌۹۶ تا اواخر سال ‌۹۸ که رسما شیوع کرونا در ایران تایید و مدارس وارد فاز آموزش مجازی شدند، قطعا ضریب نفوذ تلفن‌ همراه، رایانه و اینترنت در این پایه نیز افزایش داشته و در طول دوره کرونا نیز رشد آن ادامه پیدا کرده است؛ اما شکاف میان این آمارها با وضعیتی که بهره‌مندی دانش‌آموز از آموزش مجازی را تضمین کند به حدی است که می‌توان گفت بخش قابل‌تأملی از دانش‌آموزان به‌خصوص از اقشار کم‌درآمد و محروم در این دوره با کسری آموزش مواجه بوده‌اند و به همین نسبت احتمال افزایش فقر چندبعدی برای آنها وجود دارد. بر اساس این آمارها، در جامعه دانشگاهی ۹۹‌ درصد افراد به تلفن همراه، ۹۳‌ درصد به رایانه و ۹۷‌ درصد به اینترنت دسترسی داشته‌اند و بهترین وضعیت را در بهره‌مندی از آموزش مجازی تجربه کرده‌اند اما در دوره دوم متوسطه و پیش‌دانشگاهی وضعیت کمی نامساعدتر بوده و در دوره راهنمایی و اول متوسطه خلأ جدی‌تری برای بهره‌مندی از آموزش مجازی وجود داشته است.