اضافه کار به قیمتِ از دست دادنِ جان

گروه اقتصادی: اواخر هفته‌ی گذشته یکی از کارگران خدمات شهری شهرداری اصفهان هنگامی که باند سبقت اتوبان فرودگاه اصفهان را تمیز می‌کرد، دچار حادثه شد و برای چند ساعتی به کما رفت. کارگر به اجبار اضافه کار ایستاده بود. چند هفته قبل از این حادثه تعدادی از کارگران خدمات شهری اصفهان  گفته بودند که پیمانکار از آن‌ها اضافه کار اجباری می‌خواهد و در ازای آن هیچ مزدی به کارگران پرداخت نمی‌کند. آن‌ها گفتند پیمانکار به جای اینکه متناسب با کار، کارگر استخدام کند، از کارگرانِ موجود بیش از اندازه کار می‌کشد و اگر آن‌ها حاضر به کار نشوند، غیبت می‌خورند و از حقوقشان کسر می‌شود. 

اوایل ماه گذشته در چهارم دیماه یکی از ماموران خدمات فنی راه‌آهن تهران در یکی از خطوط فرعی راه آهن دچار حادثه شد و در برخورد با قطار پای خود را از دست داد. در آن زمان در حالیکه مسئولان و گزارشگران از بی‌توجهیِ کارگر به اصول ایمنی و هشدارهای فنی می‌گفتند، تعدادی از کارگران در تماس با ایلنا «خستگی» را علت اصلیِ بروز این حادثه دانستند. به گفته‌ی این کارگران؛ درحالیکه طبق قانون کار، بعد از بیست و چهار ساعت کار، کارگر باید چهل و هشت ساعت استراحت کند اما در بسیاری از ایستگاه‌های راه آهن، این قانون برعکس شده و کارگران چهل و هشت ساعت کار می‌کنند و بیست و چهار ساعت استراحت دارند. 

اوایل آذرماه یک کارگر پیمانکاری تعمیرات در خط ۴ متروی تهران دچار حادثه شد و جان خود را از دست داد. همکاران این کارگر گفتند او تا پیش از حادثه، بیش از ۲۴ ساعت کار کرده و به همین دلیل خسته بوده و تمرکز لازم برای کار نداشته. سه ماهِ متوالی و سه حادثه‌ای که در آن، خستگیِ کارگران، از مهم‌ترین عللِ بروز حادثه عنوان شده است. نقشِ خستگیِ جسمیِ کارگران را نباید در بروز حوادث کار نادیده گرفت. حوادثی از این دست که تعداد آن‌ها کم نیست، نشان می‌دهد که ساعات کارِ طولانی مدت و خستگی حاصل از آن، جانِ کارگران را به خطر می‌اندازد. این اضافه کاری چه از سرِ اجبارِ کافرما باشد و چه جبرِ زندگی برای برآمدنِ از پسِ هزینه‌ها، در هر حالِ ضربه‌ی سنگینی به جان و روح کارگران وارد می‌کند. 

قانون در مورد ساعات کار چه می‌گوید؟ 
قانون در مورد ساعات کار چه می‌گوید؟ ماده ۵۱ قانون کار با تعریف ساعت کار به عنوان «مدت زمانی که کارگر نیرو یا وقت خود را به منظور انجام کار در اختیار کارفرما قرار می‌دهد، مقرر می‌کند که «ساعات کار کارگران در شبانه روز نباید از ۸ ساعت تجاوز نماید.» همچنین در تبصره‌ی یک این ماده آورده شده که «کارفرما با توافق کارگران، نماینده یا نمایندگان قانونی آنان می‌تواند ساعات کار را در بعضی از روزهای هفته کمتر از میزان مقرر و در دیگر روزها اضافه بر این میزان تعیین کند به شرط آنکه مجموع ساعات کار هر هفته از ۴۴ ساعت تجاوز نکند.»

قانون در مورد اضافه کار چه می‌گوید؟ طبق ماده ۵۹ قانون کار «در شرایط عادی ارجاع کار اضافی به کارگر با شرایط ذیل مجاز است: الف - موافقت کارگر ب - پرداخت ۴۰٪ اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی.» همچنین تبصره‌ی این ماده می‌گوید: «ساعات کار اضافی ارجاعی به کارگران نباید از ۴ ساعت در روز تجاوز نماید (مگر در موارد استثنایی با توافق طرفین).»بنابراین طبق قانون، کارگران تنها موظفند ۸ساعت در روز کار کنند و بیش از آن اضافه کار به حساب می‌آید که باید حتما با رضایت کارگر و در ازای پرداخت مبلغی انجام شود. اما آیا قانون کار به درستی اجرا می‌شود؟ 

اجبار برای انجام کارِ اضافی
فرزاد نداف فرد (فعال کارگری در اصفهان) با اشاره به اینکه قانون کار صراحتا در خصوص ساعات کاری و شرایط اضافه کاری صحبت کرده، می‌گوید: متاسفانه کارفرماها لزومی نمی‌بینند قانون کار را اجرا کنند و ریشه‌ی این هم به دادنامه‌ی ۱۷۹ و رشد قراردادهای موقت در کارهای مستمر برمی‌گردد. 

به گفته‌ی این فعال کارگری؛ جنبه‌ی حمایتیِ قانون کار با این دادنامه از بین رفته است و امنیت شغلی کارگران متزلزل شده است. به طوریکه امروز کارفرما هر زمانی که اراده کند می‌تواند کارگران را اخراج کند. کارگران به راحتی استثمار می‌شوند و کسی هم نمی‌تواند جلوی این استثمار را بگیرد. 

وی با اشاره به اجبار کارگران برای انجام کار اضافی در بسیاری از کارگاه‌ها به خصوص در مورد کارگران پیمانکاری شهرداری می‌گوید: کارگران خدمات شهری ۱۲ ساعت کار می‌کنند و بسیاری اوقات پیمانکار از آن‌ها می‌خواهد بیش از ۱۲ ساعت پایِ کار بایستند. این موضوع البته در بخش‌های دیگر هم اتفاق می‌افتد اما در مورد کارگران خدمات شهری بسیار است. بدتر اینکه نه تنها بابت این اضافه کار معمولا پولی به کارگر پرداخت نمی‌شود بلکه اگر کارگر حاضر به انجام اضافه کار نشود، غیبت می‌خورد. در حالی که کارگران بخش تنظیف شهرداری به دلیل سخت و زیان‌آور بودنِ شغلشان تنها باید ۶ساعت در روز کار کنند و نه بیشتر. 

کارگرانِ قرارداد موقت یا مجبورند به خواسته‌ی کارفرما گوش دهند و یا اخراج شوند؛ آن‌ها راه دیگری ندارند. نداف می‌گوید: بارها پیش آمده که کارگران به دلیل وضعیتِ خود اعتراض کرده‌اند اما در عمل هیچ اتفاقی نیفتاده است. کارفرما به کارگر می‌گوید اگر اعتراض دارد به اداره کار شکایت کند. در واقع کارفرما به خوبی می‌داند که از این شکایت، چیزی نصیب کارگر نمی‌شود و او مجبور است تمام و کمال گوش به فرمانِ کارفرما باشد. 

به گفته‌ی نداف؛ کارگرانی که به طور دائم مجبور به انجام کار اضافی می‌شوند نه تمرکز لازم برای انجام کار دارند و نه آرامش. آن‌ها که بدون هیچ مزدی مجبورند ساعاتی بیشتر از روال معمول کار کنند به طور قطع دچار تشویش می‌شوند و به شدت به لحاظ روحی و جسمی آسیب می‌بینند. نداف می‌گوید: اضافه‌کارِ اجباری و خستگیِ بیش از اندازه در کنارِ نداشتنِ آرامش خاطر باعث می‌شود کارگر نتواند خیلی به مباحث ایمنی فکر کند و اصلا تمرکزی برای انجام کار ندارد. به همین دلیل اینکه می‌گوییم این وضعیت باعث افزایش حوادث کاری می‌شود بسیار قابل تامل است. 

اضافه کار برای رسیدن به خط فقر
اجبار برای انجام کارِ اضافی تننها به اراده‌ی کارفرما محدود نمی‌شود، بسیاری از اوقات کارگر خود تمایل به انجام اضافه کاری دارد. او می‌داند که با حقوق ۸ساعت کار در روز نمی‌تواند از پسِ هزینه‌های زندگی بربیاد. حداقل حقوق سال ۱۴۰۰ با افزایش ۳۹ درصدی و با احتساب تمام مزایای مزدی چیزی حدود ۴میلیون تومان است درحالیکه خط فقر حدود ده میلیون تومان است. همچنین کمیته‌ی دستمزد شورایعالی کار، سبد معیشت را برای سال جاری ۶ میلیون و ۸۹۵ هزار تومان محاسبه کرده بود. بنابراین اگر کارگران بخواهند دستمزد خود را اندکی به نرخ سبدمعیشت نزدیک کنند باید اضافه کار بایستند. 

به گفته‌ی نداف؛ وضعیتِ بدِ معیشتی، کارگران را وادار به اضافه کار می‌کند. کارگری که مستاجر است و فرزند دارد نمی‌تواند با حداقل حقوق وزارت کار خرجِ زندگی خود را پرداخت کند بنابراین مجبور است اضافه کاری کند. 
این فعال کارگری تاکید می‌کند: کارگری که ۱۲.۱۶ یا ۲۴ ساعتِ پیاپی کار می‌کند هم به لحاظ روحی و هم جسمی تحلیل می‌رود. ما بارها کارگرانی را دیده‌ایم که در زمان اضافه کاری و وقتی خیلی خسته هستند دچار سانحه‌ی کار می‌شوند و این سانحه گاهی منجر به آسیبهای جسمیِ شدید و متاسفانه گاهی منجر به فوت کارگر می‌شود. 

قرار بود زندگی فقط کار نباشد…
طبق بند ۳ از اصل ۴۳ قانون اساسی ایران، برنامه‌ی اقتصادی کشور باید به صورتی تنظیم شود که «شکل و محتوا و ساعت کار چنان باشد که هر فرد علاوه بر تلاش شغلی، فرصت و توان کافی برای خودسازی و مشارکت معنوی، سیاسی و اجتماعی و افزایش مهارت و ابتکار داشته باشد.» اما آیا این امکان‌پذیر است؟ قاطعانه می‌گوییم، خیر. همانطور که گفتیم نه موقعیتِ متزلزل کارگران این اجازه را به آن‌ها می‌دهد که به راحتی از فرمانِ کارفرما برای انجام کار اضافی سرپیچی کنند و نه شرایط اقتصادی به گونه‌ای است که کارگران بتوانند به همان ۸ ساعت کار اکتفا کنند. پس کارگران مجبور به انجام کارِ اضافی هستند؛ کاری که به گفته‌ی نداف؛ به قیمت از دست رفتنِ سلامت و جانِ کارگران است.