داده‌های پژوهشی برای انتشار است و نه احتکار

به گزارش ایسنا، پنجمین نشست کاشتن برای آینده با موضوع «همکاری و به اشتراک گذاشتن منابع در تحقیقات» با حضور دکتر شقایق حق‌جوی؛ مشاور امور سیاست‌گذاری تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، دکتر رضا اسدی‌فرد؛ رئیس شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و دکتر افشین استوار؛ رئیس پژوهشگاه غدد دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار شد.

دکتر حق‌جوی، مشاور امور سیاست‌گذاری تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت با اشاره به اهمیت به اشتراک گذاشتن انواع منابعی که در پژوهش وجود دارد، گفت: کار گروهی و ارزش افزوده‌ای که در کنار هم گذاشتن ظرفیت‌ها خلق می‌شود، می‌تواند شامل منابع انسانی، تجارب، زیرساخت‌ها و داده‌های پژوهشی باشد.
وی با بیان این‌که در تاریخ علم و پژوهش به این مسئله پرداخته شده است، گفت: استیون جانسون از نقش قهوه‌خانه‌ها در خلق ایده‌های جدید و ظرفیت کنار هم بودن افراد می‌گوید که نشان‌دهنده تاثیر همدلی است. حال باید دید در دنیا چه تجاربی از به اشتراک گذاشتن در سطح ملی و بین‌المللی وجود دارد؛ با چه چالش‌هایی مواجه هستیم و چه رویکردی برای رسیدن به بهترین نتایج باید اتخاذ شود. 

دکتر اسدی‌فرد، رئیس شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز در پاسخ به سوال برای با هم کار کردن با چه چالش‌هایی در کشور و جهان مواجه می‌شویم؟! به پژوهشگر برجسته ژاپنی، نوناکا اشاره کرد که مطالعات بسیاری روی کمپانی‌های بزرگ انجام داده است، گفت: نوناکا در مقاله‌اش ذکر کرده که دانش‌های جدید بیشتر از آن‌که ناشی از خلق دانش جدید باشند ناشی از ترکیب دانش‌های مختلف و به خصوص اشتراک دانش‌های بین رشته‌ای است. تجربه ما بیشتر بر به اشتراک‌گذاری شبکه‌های سازمانی است ولی در نهایت به افراد و فرآیند شناختی می‌رسیم. آیا افراد مفهوم به اشتراک‌گذاری را باور دارند یا مانع ذهنی برای آن متصور هستند. موانع ذهنی همکاری، سخت‌تر از موانع فیزیکی رفع می‌شوند.

همکاری یک مهارت آموختنی است
دکتر استوار، رئیس پژوهشگاه غدد دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز در ادامه با بیان اینکه تعریف همکاری مشخص است، گفت: بسیاری معتقدند که در ایران به دلایل فرهنگی، همکاری شکل نمی‌گیرد و اغلب افراد تک‌محور هستند. با این وجود همکاری بیش از اینکه یک خصوصیت فردی باشد، یک مهارت آموختنی است. وجود یک فرهنگ شفاهی در کشور باعث می‌شود افراد وارد کار گروهی شوند، ولی در ادامه به چالش کشیده می‌شوند و سیکل معیوبی ایجاد می‌شود و یک جوان ترجیح می‌دهد دیگر ادامه ندهد.

دکتر اسدی‌فرد نیز در ادامه از تجربه به اشتراک‌گذاری شبکه‌های آزمایشگاهی نانو گفت: سال ۸۲ ستاد توسعه فناوری نانو ایجاد شد. فناوری نانو بسیار پیچیده است و تجهیزات با فناوری بالایی لازم دارد. در آن زمان چندین پیشنهاد روی میز بود. اینکه تعدادی دانشگاه انتخاب و حمایت شوند یا مرکز ملی نانوتکنولوژی ایجاد شود و همه تجهیزات پیچیده را آنجا مستقر کنند و افراد در آن محل از امکانات استفاده کنند. پیشنهاد بعدی به اشتراک‌گذاری شبکه آزمایشگاه‌ها بود. ابتدا گفتند که در ایران شبکه شکل نمی‌گیرد؛ ولی شبکه را با آزمایشگاه‌های کوچکتر شروع کردیم و بقیه آزمایشگاه‌های بزرگ هم علاقه‌مند به همراهی شدند. حمایت اندکی هم برای هزینه‌های تعمیرات، تشویق پرسنل و غیره به طور مستقیم در نظر گرفتیم.

به گفته وی، اکنون در این شبکه ۱۳۰۰ دانشگاه، پژوهشکده، دانشگاه و شرکت حضور دارند، ۲۶ هزار تجهیزات به اشتراک گذاشته شده است و به ۸۰ هزار تقاضا هم پاسخ داده شده است.دکتر حق جوی در ادامه خطاب به دکتر استوار پرسید: در به اشتراک‌گذاری داده‌ها و تجهیزات چگونه بازی‌های برنده_ برنده طراحی شود؟

ایجاد دستورالعمل، وظیفه سیاست‌گذار است
دکتر استوار با بیان اینکه ایجاد دستورالعمل وظیفه سیاست‌گذار است، گفت: پیش‌نیاز کار تیمی مهارت همکاری است که از کودکی به ما آموخته نشده، با این حال در حوزه تحقیقات باید به پژوهشگران مهارت همکاری آموزش داده شود. دستورالعمل‌ها مسئله بعدی است. ایجاد این شبکه بدون یک پروتکل مدون و مکتوب برای شروع و ادامه امکان‌پذیر نیست. داشتن الگوهای همکاری، قوانین و مقررات که زمینه‌های همکاری را ایجاد کند نیز ضروری است.

وی افزود: بحث تعارض و مناقشه به مهارت حل تعارض نیازمند است. همینطور مدل‌های حل مناقشه در محیط های علمی وجود دارد که باید آموخته شود.دکتر اسدی نیز شبکه‌ها را در دو طیف بازار و سلسله مراتبی توصیف کرد و گفت: در سازمان‌ها بر اساس سلسله مراتب است، ولی در بازار مبنا عرضه و تقاضاست. به دلیل محدودیت و پیچیدگی امکان دسترسی به همه تخصص‌ها و تجهیزات وجود ندارد. در بازار هم به دلیل پیچیدگی‌هایش این دسترسی وجود ندارد، بنابراین مفهومی شکل گرفت به اسم شبکه سازی که باید مبتنی بر قواعد همکاری ایجاد شود.دکتر استوار نیز با بیان اینکه مالکیت معنوی موجب می‌شود افراد فعالیت‌های یکدیگر را به رسمیت بشناسند، گفت: افراد با تجربه در فرآیند بلوغ علمی خود به نویسنده مسئول تبدیل می‌شوند و باید جایگاه قبلی را به افراد تازه کار که جویای تجربه هستند، واگذار کنند.

موانع اشتراک‌گذاری داده‌های پژوهشی
رئیس پژوهشگاه غدد دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اینکه موانع فردی، فنی، انگیزشی، سازمانی، قانونی و حقوقی برای به اشتراک گذاشتن داده‌های پژوهشی وجود دارد، گفت: ماهیت داده‌های پژوهش برای انتشار است، برای احتکار نیست؛ ولی افراد می‌خواهند خودشان بیشترین نفع را ببرند.  دکتر اسدی‌فرد با اشاره به تجربیات شرکت‌های بزرگ بین‌المللی، گفت: وقتی فضای غیر رسمی ایجاد می‌کنید، اعتماد برقرار می‌شود و راحت‌تر و سریع‌تر اشتراک‌گذاری رخ می‌دهد. گرچه مدیریت شبکه باید قوانینی را به صورت رسمی ایجاد کند.

حق جوی در ادامه به مقاله‌ای اشاره کرد و گفت: تقریباً تمام گرنتینگ‌بادی‌های دنیا در به اشتراک‌گذاری داده‌ها یکسان هستند. داده‌های پژوهشی که ناشی از ارائه خدمت هستند، برای پاسخگویی به یک سوال مشخص جمع شده است، مسئولیت و مالکیت آنها با چه کسی است و نحوه انتفاع از آن‌ها چیست؟ وظیفه سیستم تحقیقات و فناوری برای ایجاد همکاری چیست؟

دکتر استوار نیز با بیان اینکه همکاری در ذات خود ابتدا مستلزم از دست دادن است. باید از نظر ذهنی برای آن آماده بود، گفت: راهنمای اخلاقی به اشتراک‌گذاری داده‌ها را می‌بینم. ما باید افراد را مجاب کنیم که وقتی از پول عمومی استفاده می‌کنند، باید داده، خروجی و دستورالعمل‌هایشان را هم به اشتراک بگذارند، ولی با رعایت مالکیت معنوی تولیدکننده. باید فضای آشنایی مانند رویدادها، گعده‌ها و فضای غیر رسمی ایجاد شود.

دکتر اسدی فرد نیز گفت: آینده جامعه به سوی اشتراک‌گذاری و شبکه‌ها در حرکت است، شیوع شبکه‌های اجتماعی نشان‌دهنده همین است. اگر پروتکل نداشته باشیم، اگر به صورت رسالت ملی مدیریت شبکه‌ها را انجام ندهیم، منافع بزرگی را از دست می‌دهیم. وظیفه حاکمیت است که به این مقوله وارد شود و گزینه‌های حمایتی در نظر بگیرد.

بنابر اعلام روابط عمومی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، دکتر اسدی‌فرد در ادامه از موانع و چالش‌هایی که طی مطالعه‌ای که بر روی چندین شبکه داخلی انجام داده بود، گزارشی ارائه کرد و گفت: جنبه کار، شبکه‌ای و به هم‌رسانی افراد ضعیف بود، نکته بعدی باز بودن شبکه است که بعد از مدتی تیمی یکسان کنار هم قرار می‌گیرند و امکان حضور افراد تازه نفس و ایده‌های جدید را نمی‌دهند، در شبکه‌ها باید جریان دائمی ورود و خروج افکار و افراد وجود داشته باشد. باید شبکه نظام ارزیابی داشته باشد تا افرادی که با نیت همکاری نیامدند، شناسایی شوند.