فروپاشی تسلط روسیه بر کشورهای پیرامونی

به نوشته روزنامه نیویورک‌‌تایمز، مسکو تسلط و نظم ایجادکرده خود را از دست داده است؛ به‌‌گونه‌‌ای‌که ساتراپ‌‌های سابق شوروی سابق و همچنین چین در حال پر کردن خلأ روسیه هستند.
در استپ‌‌های دامنه کوه جنوب غربی قرقیزستان، در یک روستای دورافتاده ویران شده، تصویر این‌گونه است: خانه‌هایی که به آوار تبدیل شده است، مدرسه‌ای سوخته و بوی بدی که از لاشه پوسیده ۲۴هزار مرغ مرده به هوا برخاسته است. همه در ماه گذشته قربانی بدترین خشونت‌‌هایی شدند که از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال۱۹۹۱ در این منطقه رخ داد. یک درگیری مرزی کوتاه اما خونین بین قرقیزستان و تاجیکستان که هر دو عضو یک اتحاد نظامی به رهبری روسیه هستند که به حفظ صلح اختصاص دارد، اما روسیه برای توقف خشونت کاری انجام نداد. صدیر جپاروف، رئیس‌‌جمهور قرقیزستان در مصاحبه‌‌ای در بیشکک، پایتخت قرقیزستان ابراز تاسف کرد: «البته، اوکراین حواسشان را پرت کرده است.» روسیه، این ائتلاف صلح را در ماه ژانویه، نیروهایش را به قزاقستان فرستاد تا به دولت آنجا کمک کنند تا موجی از ناآرامی‌‌های خشونت‌آمیز داخلی را آرام کند. همچنین در سال۲۰۲۰، حدود ۲۰۰۰ «حافظ صلح» مسلح به قفقاز فرستاد تا آتش‌‌بس میان ارمنستان و آذربایجان را با میانجی‌گری مسکو اجرا کنند.
امروز جنگ در ارمنستان مجددا داغ شده است. نخست‌‌وزیر آن، نیکول پاشینیان که از متحدان نزدیک پوتین بوده است، ماه گذشته به‌‌شکلی بیهوده از مسکو درخواست کمک برای توقف حملات مجدد آذربایجان کرد. ارمنستان که از انفعال روسیه خشمگین است، اکنون تهدید می‌‌کند که اتحاد نظامی مسکو، سازمان پیمان امنیت جمعی را ترک خواهد کرد. دولت قزاقستان که پوتین در ژانویه به حمایت از آنها برخاست و به دولت کمک کرد، از خط کرملین درباره اوکراین دور شده و به دنبال کمک چین برای تامین امنیت سرزمین خود است. این در شرایطی رخ می‌‌دهد که ساکنان بخش‌هایی از سرزمین آنها عمدتا از نژاد روس هستند و خیلی ناسیونالیست هم به نظر می‌‌رسند.
اینجا در امتداد مرز کوهستانی بین قرقیزستان و تاجیکستان، نزاع‌‌های طولانی مدتی بین کشاورزان بر سر زمین، آب و کالای قاچاق برقرار است. در ماه گذشته این نزاع‌‌ها به یک درگیری تمام‌عیار ختم شد که در آن از تانک، هلی‌کوپتر و موشک استفاده شد و ارتش دو کشور به‌طور رسمی وارد جنگ با یکدیگر شدند. بن‌‌بست هنوز پابرجاست. به گفته مقامات قرقیزستان، این درگیری منجر به کشته شدن تعداد زیادی غیرنظامی و رانده شدن بیش از ۱۴۰ هزار نفر از خانه‌های خود شد. همچنین برای بسیاری از ساکنان محلی و مقامات در بیشکک، پایتخت قرقیزستان، این سوال برانگیخته شد که چرا مسکو - که مدت‌ها به‌عنوان نگهبان ثبات در مناطق شوری سابق بود - به این درگیری‌‌ها ورود نکرده و هیچ واکنشی نداشته است.
زین‌الدین دوبانایف، معلم ۷۵ساله روسی‌‌زبان در مدرسه سوخته‌شده در آک‌‌سای، روستای قرقیزستانی در مجاورت قطعه‌‌ای محصورشده از قلمرو تاجیکستان می‌‌پرسد: «روسیه می‌‌توانست همه اینها را در یک ثانیه متوقف کند. اما هیچ کاری نکرد. چرا اجازه داد این اتفاق بیفتد؟» ائتلاف امنیتی مسکو مدت‌هاست که توسط پوتین به‌عنوان واکنش روسیه به ناتو و تعادل‌‌بخش برای مقابله با کشورهای غربی مطرح بوده است. اما اکنون این بلوک به سختی سرپاست. پنج عضو از شش عضو آن - ارمنستان، بلاروس، روسیه، تاجیکستان و قرقیزستان - امسال درگیر جنگ بوده‌‌اند؛ درحالی‌که ششمین عضو، قزاقستان، شاهد درگیری‌‌های داخلی خشونت‌‌بار بوده است.

در پاسخ، چین به تازگی خودی نشان داده است؛ درحالی‌که ایالات متحده نیز شاهد گشایش‌‌هایی در این زمینه بوده و واشنگتن قرقیزستان را برای امضای توافق‌نامه همکاری دوجانبه جدید تحت فشار قرار داده است. این پایگاه جایگزین پایگاهی خواهد شد که در سال ۲۰۱۴ پس از فشار روسیه به تعطیلی پایگاه هوایی آمریکا در خارج از بیشکک که برای سوخت‌‌رسانی به هواپیماهای جنگی بر فراز افغانستان ایجاد شده بود، از بین رفت.
آسل دولوت‌‌کل‌‌ویدا، مدرس ارشد آکادمی «OSCE» در بیشکک، مرکزی برای تحصیلات تکمیلی با تمرکز بر مسائل امنیتی می‌‌گوید: «تا زمانی که اوکراین، چین و روسیه علاقه‌‌ای به رقابت آزاد در آسیای مرکزی نداشتند، تقسیم کار ضمنی وجود داشت: امنیت برای روسیه، اقتصاد برای چین. اما روسیه دیگر کار خود را انجام نمی‌‌دهد. مسکو نشان داده است که نمی‌‌تواند یا نمی‌‌خواهد از منطقه محافظت کند.» روسیه همچنان در آسیای مرکزی دارای اهرم‌‌های فوق‌العاده‌‌ای است. بزرگ‌ترین پایگاه نظامی خارجی آن در تاجیکستان است و یک پایگاه هوایی کوچک در قرقیزستان دارد، کشوری فقیر و دورافتاده که همچنان به‌شدت به منابع انرژی روسیه و پول‌‌های ارسالی بیش از یک میلیون کارگر مهاجر قرقیز در روسیه وابسته است. جپاروف، رئیس‌جمهور قرقیزستان که از آسیب‌‌پذیری کشورش آگاه است، امضای توافق‌نامه جدید با ایالات متحده را متوقف کرده است. او گفت که انجام این کار در مسکو به‌عنوان یک «خنجر از پشت» تلقی می‌‌شود و حق با آنهاست.
پیتر لئونارد، سردبیر اوراسیانت، یک رسانه منطقه‌‌ای در آسیای میانه می‌‌گوید: «روسیه آشکارا در حال حاضر روی چیزهای دیگری متمرکز شده است، نه آسیای مرکزی. این امر زندگی را برای کارگران مهاجر در روسیه دشوار خواهد کرد.» اما جنگ مرزی اخیر بین قرقیزستان و تاجیکستان، فرضیات دیرینه درباره قدرت روسیه را نادیده می‌‌گیرد. درست زمانی که پوتین در همسایگی کشورش در ازبکستان برای نشست سران یک گروه منطقه‌‌ای تحت حمایت چین، موسوم به سازمان همکاری شانگهای حضور پیدا می‌‌کند، این مشکلات با حضور شی جین پینگ، رئیس‌‌جمهوری چین و همچنین رهبران هند، ترکیه، آذربایجان و چهار کشور فوران کرد.
پوتین که تحت‌الشعاع رهبر چین قرار گرفته بود، مجموعه‌‌ای از رفتارهای تحقیرآمیز پروتکلی را تحمل کرد که باعث شد تا رهبران دیگر از جمله جپاروف از قرقیزستان نیز با تاخیر زیاد به ملاقاتش بروند. جپاروف گفت: «البته این کار عمدی نبود. حتی یک ذره آن.» اما ویدئوهای پخش شده از پوتین نشان می‌‌داد که مشخصا ناراحت شده است. همچنین پوتین در این جلسه با توبیخ عمومی نخست‌‌وزیر هند روبه‌رو شد که اظهار کرد: «دوران امروز دوران جنگ نیست.» همچنین تصدیق رهبر روسیه مبنی بر اینکه چین درباره جنگ در اوکراین «سوالات و نگرانی‌‌هایی» دارد، حکایت از آن داشت که در خصوص اوکراین چین همراه خوبی نیست. اینها همگی تصویری از کاهش نفوذ و کاهش جذابیت روسیه را تقویت می‌‌کنند. امیل ژورایف، محققی در بیشکک در موسسه «کراس‌‌رودز» که یک گروه تحقیقاتی است، گفت: «پوتین دیگر رهبر شکست‌‌ناپذیر بزرگی نیست که همه بخواهند با او ملاقات کنند. او اعتبار خود را از دست داده است.»
در مقابل، شی قاطع‌‌تر شده است. او در سفر ماه گذشته خود به قزاقستان متعهد شد که قاطعانه از قزاقستان در دفاع از استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی خود حمایت کند؛ اظهاراتی که به‌طور گسترده به‌عنوان هشداری برای مسکو تعبیر شد. چند روز بعد، پس از پیشروی نیروهای تاجیک، چین تعهد مشابهی را در رابطه با قرقیزستان صادر کرد و به نقش دیرینه روسیه به‌عنوان نگهبان مرزهای آسیای مرکزی خلل وارد شد. چین همچنین در جریان نشست سران قرقیزستان و ازبکستان که مسیر پیشنهادی خط راه‌‌آهن را برای رساندن صادرات زمینی چین به اروپا بدون عبور از روسیه تعیین می‌‌کرد، توهین دیگری را انجام داد. این پروژه عظیم که انتظار می‌‌رود بیش از ۴میلیارد دلار هزینه داشته باشد و هنوز با موانع بسیار زیادی روبه‌رو است، مدت‌ها متوقف شده بود.
این پروژه عمدتا به این دلیل متوقف شده بود که چین قبلا می‌خواست از طریق قزاقستان و روسیه به اروپا برسد و قصد نداشت که مسکو را عصبانی کند. اما اکنون این خط‌‌آهن جدید جایگزینی است که می‌‌تواند نقش روسیه را در خطوط زمینی در منطقه اوراسیا کم و مسکو را مهار کند. جپاروف، یک سیاستمدار ناسیونالیست که بارها از نیاز به تقویت حاکمیت کشورش صحبت کرده است، گفت که برای ساخت خط راه‌‌آهن از روسیه اجازه نخواسته، هرچند به او گفته نشده است که این کار را نکنید.» وی افزود: «حتی اگر به من بگویند این کار را نکن، ان‌شاءالله باز هم آن را می‌‌سازیم.» جپاروف گله‌‌کنان می‌‌گوید: «وقتی جنگ مرزی با تاجیکستان شروع شد، ائتلاف نظامی روسیه هیچ کاری انجام نداد. او افزود که روس‌‌ها به تنهایی درگیر مشکلات زیادی هستند.
برخی از مقامات بیشکک در حیرتند که آیا روسیه به اقدام نظامی تاجیکستان چراغ سبز نشان داده است؛ کشوری دیکتاتوری وکاملا کنترل‌شده که از سال ۱۹۹۴ توسط امامعلی رحمان اداره می‌‌شود، حتی پیش از زمانی که پوتین بر کرملین کنترل داشته باشد. در مقابل، قرقیزستان تنها کشور آسیای مرکزی با اندکی دموکراسی واقعی و مطبوعات نسبتا آزاد در این منطقه است. دیدگاه پوتین درباره تاجیکستان زمانی بیشتر برجسته شد که پوتین هفته گذشته اعلام کرد که قصد دارد به این سیاستمدار قدیمی و متحدش یک جایزه ملی اهدا کند. او این جایزه را تحت عنوان کمک به ثبات منطقه به رحمان خواهد داد. وزارت خارجه قرقیزستان اعلام کرد که این جایزه که توسط مسکو اعلام شده است «در حالی که خون قربانیان بی‌‌گناه هنوز در خاک قرقیزستان سرد نشده است»، باعث تنش بیشتر می‌‌شود.
در باتکن، منطقه جنوب غربی قرقیزستان؛ جایی که درگیری‌های مرزی آغاز شد، استپ‌های غلتان، مملو از صخره‌های بزرگ و کوچک، مجموعه‌ای از گروه‌های قومی رقیب زندگی می‌‌کنند که کارشان کشاورزی و گله‌‌داری است برای مباحث کشاورزی برای سال‌های متمادی است که با همدیگر درگیر هستند. اما ماه گذشته این درگیری به سرعت به یک جنگ واقعی تبدیل شد و گلوله‌ها حتی در مرکز منطقه، شهر باتکن، در ده‌ها مایل دورتر از مرز مورد مناقشه فرود آمدند. تصاویر به‌‌قدری در این منطقه ترسناک هستند که کسی را یارای دیدن آن نیست، به‌ویژه صحنه وحشتناکی در روستای آک‌‌سای که قفس‌‌های یک مزرعه بزرگ اکنون پر از هزاران مرغ مرده است که ظاهرا بر اثر آتش گرفتن قفسه و خفگی تلف شده‌‌اند.
به گفته مقامات محلی، صاحب قرقیز این تجارت که برای محافظت از جوجه‌هایش آنجا مانده بود، در دفترش توسط تاجیک‌‌های غارتگر هدف گلوله قرار گرفت. پرها و گلوله‌ها و خون‌‌های ریخته‌شده، دفتر زمین را پوشانده است. لئونارد، سردبیر اوراسیانت می‌‌گوید: «جنبه انحرافی این است که هر دو طرف اعضای یک اتحاد نظامی هستند که روسیه مسوول آن است. روزهایی که روسیه وضعیت نظامی این کشورها را دیکته می‌‌کرد، آشکارا دیگر خبری از آن نیست.» رئیس اداره منطقه، جوروبایف امامالیویچ، می‌‌گوید که او ناامید شده است. او تصریح می‌‌کند: «روسیه ساکت است. او درگیر اوکراین است و دیگر توجهی به اینجا ندارد.»