روح برجام شاد؟!

گروه بین الملل:  گری گراپو؛ سفیر سابق امریکا در عمان  در مقاله ای نوشت: بهترین چیزی که در مورد توافق هسته‌ای ایران یا برنامه جامع اقدام مشترک می‌توان گفت این است که مذاکرات برای تمدید توافق به حالت تعلیق درآمده است. بدترین چیزی که درباره برجام می‌توان گفت آن است که در تقلا برای بقاست. با این وجود، وضعیت فعلی ممکن است در واقع به نفع هر دو دولت ایران و امریکا باشد.
در گفتگو‌های غیر مستقیم مذاکره کنندگان ایرانی از ملاقات رو در رو با همتایان آمریکایی شان خودداری می‌ورزند و دو طرف مجبور شده اند از طریق واسطه‌های اروپایی شان کار کنند. پس از ۱۶ ماه نشست بی نتیجه جلسات مذاکره در ماه آگوست متوقف شد. ایران تمایل خود را برای بازگشت به میز مذاکره پس از اتخاذ مواضع "معقولانه" از سوی طرف امریکایی اعلام کرده است. ایالات متحده نیز اعلام کرده که ایران باید "رویکرد واقع بینانه"‌ای را اتخاذ کند.
با این وجود، دلایل ظاهری این وقفه بیش‌تر ریشه در چند موضوع مهم دارد که ممکن است هیچ مصالحه‌ای برای آن امکان پذیر نباشد. نخست آن که ایران به دنبال تعهد الزام آور از سوی طرف امریکایی است مبنی بر آن که ایالات متحده یک توافق جدید را مشابه دونالد ترامپ و کاری که در سال ۲۰۱۸ میلادی انجام داد یک طرفه لغو نکند. مذاکره کنندگان آمریکایی به وضوح و بدون ابهام پاسخ داده اند که هیچ تضمینی نمی‌تواند فراتر از دولت فعلی امریکا تمدید شود. اینجا پیشنهادی مطرح شده مبنی بر آن که بایدن می‌تواند برای دستیابی ایران به خواسته اش یک برجام تازه را برای تصویب به سنای ایالات متحده ارائه کند. با این وجود، دولت بایدن چنین قصدی ندارد و به دلایل موجه دقیقا هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که دو سوم اکثریت لازم را برای تصویب کسب کند. حتی سناتور‌های حزب دموکرات نیز ممکن است به آن رای منفی دهند. تصویب برجام در سنای امریکا رخ نخواهد داد و حتی تصور ارائه آن از سوی دولت امریکا به سنا احمقانه است.
موضوع دوم که تمدید توافق هسته‌ای را متوقف می‌سازد موضوع تحقیقات پادمان‌های آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) درباره فعالیت‌های هسته‌ای گذشته ایران است. این تحقیقات به ادعای مطرح شده مبنی بر آن باز می‌گردد که ایران در سال ۲۰۰۲ میلادی درصدد توسعه برنامه تسلیحات هسته‌ای بوده است. ایران به عنوان بخشی از شرایط تمدید برجام اصرار دارد که پرونده تحقیقات در این باره بسته شود. ایالات متحده، برخلاف توافق سال ۲۰۱۵ ادعا می‌کند که هیچ اختیاری ندارد که به آژانس دستور دهد تا تحقیقات را متوقف کند. در سال ۲۰۱۵ میلادی زمانی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رئیس دیگری داشت ایالات متحده و سایر طرفین برجام بر آژانس غلبه کردند تا پرونده تحقیقات را مختومه اعلام کند.
به دنبال خروج آمریکا از برجام و تغییر ریاست در آژانس بین المللی انرژی اتمی تحقیقات از سر گرفته شد و هنوز تکمیل نشده است. "رافائل گروسی" مدیرکل جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در دسامبر ۲۰۱۹ میلادی سمت خود را بر عهده گرفت به وضوح قصد خود را برای انجام ماموریت آن نهاد به منظور تکمیل تحقیقات و ارائه گزارش نهایی اعلام کرده است. به احتمال بسیار زیاد گزارش او به جزئیات تخلفات ایران در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی مبنی بر سرپوش گذاشتن بر برنامه توسعه تسلیحات هسته‌ای آن کشور اشاره می‌کند که نقض معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای بوده که ایران یکی از امضاکنندگان آن است.
بنابراین، این موارد شکاف‌های شناخته شده‌ای هستند که پیش از منعقد شدن هرگونه توافق جدید یا تمدید توافق باقی می‌مانند. با این وجود، نگرانی‌های سیاسی نیز در مورد تجدید توافق در طرف آمریکایی و ایرانی وجود دارد.
طرف ایرانی مطمئنا می‌داند که دولت بایدن نمی‌تواند با توافقی برای همیشه که دولت‌های آینده ایالات متحده را مقید به رعایت مفاد آن کند موافقت نمایند. علاوه بر این، ایران می‌داند که دولت بایدن توافقی که در مورد مذاکرات اخیر صورت گیرد را به سنای امریکا ارسال نخواهد کرد چرا که در آنجا با شکست قطعی مواجه خواهد شد. چنین اقدامی نیز منافع ایران را تامین نخواهد کرد.
با این وجود، طرف ایرانی می‌خواهد اطمینان کسب کند که برجام جدید به اندازه‌ای دوام می‌آورد که منافع اقتصادی کلیدی حاصل از آن برای مثال لغو تحریم‌های مالی و از سرگیری صادرات نفت به اندازه‌ای به طول انجامد که بتواند به تهران کمک کند. احیای برجام احتمالا وضعیت رو به زوال فعلی اقتصاد ایران را بهبود خواهد بخشید و با تقویت وضعیت اقتصادی جایگاه دولت ایران در میان مردم آن کشور که از سال ۲۰۱۲ میلادی به طور پیوسته با کاهش کیفیت زندگی و سطح درآمدی مواجه بوده اند را تقویت خواهد کرد.
به سیاست امریکا بپردازیم. ایران به خوبی می‌داند که حزب دموکرات حزب بایدن در ماه آینده در انتخابات میان دوره‌ای آمریکا با آزمونی کلیدی روبرو است که نتیجه آن کنترل مجلس نمایندگان و سنای آمریکا را تعیین خواهد کرد. نظرسنجی‌های کنونی حاکی از برتری اندک جمهوری خواهان در انتخابات مجلس نمایندگان است. با این وجود، نظرسنجی‌های تازه نشان می‌دهند که وضعیت دموکرات‌ها در حال بهبود است.
بنابراین، استدلال ایران ممکن است این باشد که تداوم کنترل دموکرات بر کنگره می‌تواند نشانه‌ای البته به دور از قطعیت از شانس دموکرات‌ها در انتخابات ۲۰۲۴ میلادی باشد. چشم انداز حضور یک دموکرات در کاخ سفید در دوره بعدی ممکن است نشان دهنده زمان کافی برای متقاعد کردن طرف ایرانی باشد. بنابراین، انتظار کشیدن تا پس از انتخابات اوایل نوامبر ممکن است به نفع ایران باشد.
این تعلیق هم چنین منافع دولت آمریکا را تامین می‌کند. برای جو بایدن احمقانه خواهد بود که مسئله توافق هسته‌ای با ایران را که می‌تواند به بحث برانگیز‌ترین موضوع مرتبط با امنیت ملی تبدیل شود را وارد بحث‌های انتخابات کند. اگر او این کار را انجام می‌داد به نفع نامزد‌های جمهوری خواه بود و آنان می‌توانستند با استفاده از نارسایی‌های برجام تازه به راحتی مخالفان دموکرات شان را شکست دهند. بنابراین، فعلا مسکوت گذاشتن بحث‌ها درباره برجام و مذاکرات هسته‌ای با ایران تصمیمی کاملا ناشی از عقل سلیم سیاسی بایدن است؛ و پس از انتخابات کنگره آمریکا؟
پس از آن، مذاکرات به دنبال انتخابات ۸ نوامبر چه خواهد شد؟ تمایل بایدن برای پایان دادن به مذاکرات و دستیابی به توافق واقعی است. مواضع ایالات متحده در مورد تعهدات همیشگی و تحقیقات آژانس بین المللی انرژی اتمی تغییر نخواهد کرد. موضع امریکا هم چنان این خواهد بود که یا "آن را بگیر و بپذیر یا رها کن" یعنی لزوم پذیرش متن فعلی همان گونه که در ماه آگوست مطرح شد.
با این وجود، فشار‌ها بر ایران هر روز در حال افزایش است. اعتراضات در ایران متوقف نشده است. بسیاری از تظاهرکنندگان هم چنین به دنبال فرصت‌های اقتصادی بیش‌تر و بهبود استاندارد‌های زندگی هستند. تجدید برجام به طور بالقوه می‌تواند امید را برای بهبود وضعیت اقتصاد ایران و رفاه شهروندان آن کشور افزایش دهد. با این وجود، هیچ برجامی با هر پوششی که داشته باشد نظام سیاسی ایران را وادار به کاستن از کنترل سیاسی نخواهد کرد.
بنابراین، سیاست داخلی بدون شک نقش بزرگی در سرنوشت برجام ایفا می‌کند. در حال حاضر، این به نفع هر دو طرف است. با این وجود، پس از ۸ نوامبر برجام با آینده‌ای بسیار نامشخص مواجه است که حتی حمایت‌های صورت گرفته برای بقای آن نیز ممکن است نتواند باعث زنده ماندن اش شود.