بهار نیوز - بسیاری از گنبدهای تاریخی مشکل مرمتی دارند

گروه فرهنگی: اواخر اردیبشهت ماه سال جاری بود که مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان از اتمام عملیات مرمت ۱۱ساله گنبد عظیم مسجد تاریخ امام (ره) (جامع عباسی) اصفهان همزمان با هفته میراث‌فرهنگی خبر داد. به گزارش ایلنا، گنبد مسجد تاریخی امام (ره) اصفهان با کاربرد بیش از ۵۰۰هزار قطعه کاشی به‌عنوان بزرگ‌ترین گنبد کاشی‌کاری از مساجد تاریخی جهان شناخته می‌شود. در اواخر سال ۱۳۸۹ با نصب داربست روی گنبد مشاهده شد که در بخش جنوب شرق گنبد به دلیل اینکه بیش از سایر بخش‌های گنبد در معرض آفتاب و عوارض جوی است، لایه‌های زیرین و تزئینات کاشی‌کاری گنبد دچار آسیب جدی شده است.

روی همین اصل با توجه به اینکه این بخش از گنبد در عملیات دهه ۸۰ خورشیدی مرمت شده بود، عملیات مرمت با تجهیزات کارگاه و انتخاب پیمانکار متناسب با این گنبد آغاز شد. این گنبد عظیم از ۱۶ ترک تشکیل‌شده و ارتفاع بدنه اصلی گنبد از کمربند تابش فوقانی گنبد بیش از ۳۷ متر است، لذا با بررسی‌های به‌عمل‌آمده در حین عملیات مرمت، مشخص شد سایر ترک‌های گنبد نیز نیاز به مرمت دارد، لذا پس از اتمام عملیات ترک‌های آسیب‌دیده و مرمت کامل لایه‌های زیرین گنبد، کار مرمت سایر ترک‌ها نیز در دستور کار قرار گرفت. درنهایت با تأمین اعتبار لازم، تمامی ترک‌ها، لایه‌های زیرین و تزئینات کاشی‌کاری گنبد با بیش از ۵۰۰هزار قطعه کاشی به‌طور کامل مرمت شد و با پایان مرمت ترک شانزدهم، عملیات مرمت این گنبد روز پنجشنبه ۲۹ اردیبهشت‌ماه به‌صورت مجازی و با دستور وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و با حضور قائم‌مقام وزیر و معاونت میراث‌فرهنگی کشور رسماً به پایان رسید و عملیات جمع‌آوری داربست‌های گنبد پس از ۱۱ سال بعد از پاک‌سازی کامل گنبد آغاز شد.

دقیقا در همین نقطه بود که انتقادات از مرمت این گنبد تاریخی شدت گرفت چراکه چین خوردگی‌هایی در تعدادی از ترک‌های گنبد دیده شد. علاوه بر این اعجوجاج، تغییر رنگ و مات بودن بخش‌هایی از کاشی‌های جدید نسبت به سایر کاشی‌های گنبد و حتا تغییر رنگ و نقش گل‌های ختایی و طرح و نقش‌های روی کاشی‌های گنبد مسجد امام اصفهان نیز مورد انتقاد قرار گرفت. اما درنهایت علیرضا ایزدی (مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان) با اشاره به حواشی مرمت گنبد مسجد امام مطرح کرد: طی یک قرن اخیر بیش از ۳ بار آنهم در طی سال‌های ۱۳۱۶.۱۳۲۸ مرمت کلی و در دهه ۴۰ مرمت جزئی روی این گنبد انجام شده به‌ویژه در دهه ۸۰ خورشیدی به‌طور کامل مرمت شده است. با توجه به مرمت‌های اساسی متعدد روی گنبد در طی ۴۰۰ سال گذشته، باید گفت دیگر هیچ کاشی اصیل صفوی روی آن باقی نمانده. ضمن آنکه این روزها با انواع آلودگی‌های موجود در هوا عمر کاشی‌ها کاهش یافته، بر همین اساس و بر پایایه‌ی برآوردها گفته می‌شود عمر مفید کاشی‌ها حدود ۲۵ تا ۳۰ سال است.

او ادامه داد: از سال‌های ۷۹ تا حدود سال ۸۵ مرمت‌های اساسی بر روی گنبد مسجد امام درجریان بود که با معرفی و انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال ۱۳۸۵ این مرمت‌ها به دلیل برنامه‌های مختلفی که بنا بود برگزار شود، متوقف و داربست‌ها باز شدند. این گنبد بسیار عظیم است و ۱۶ ترک دارد. ۳ ترک آن در آن زمان مرمت نشده باقی ماند. در سال ۱۳۸۹ برآن شدند که ۳ ترک باقی مانده در ضلع جنوب غربی گنبد مسجد امام که از قضا در بخشی قرار دارد که باران خور و آفتاب خور آن زیاد است، را مرمت کنند. در آن سال مطرح شد که علاوه بر ضلع جنوب غربی، تعدادی از کاشی‌هایی که قبلا مرمت شده بود در ضلع شرقی گنبد دارای ایراداتی است.

از این رو تصمیم برآن شد تا تمام گنبد مرمت و ایرادات به طور کامل حذف شود. باتوجه به آنکه بیش از ۵۰۰ هزار قطعه کاشی روی این گنبد قرار دارد و بزرگ‌ترین گنبد کاشی‌کاری جهان است و از آنجایی که وضعیت مالی بخش میراث فرهنگی نیز خوب نیست، مرمت ۱۶ ترک آن بیش از ۱۱ سال طول کشید. ترک‌ها یک به یک تعویض، زیرساخت‌های گنبد اصلاح و کاشی‌ها در جای خود نصب شدند. درنهایت کاشی‌های قدیمی که قابل اصلاح و نگهداری بود نصب شد که حدود ۲۰ درصد کاشی‌ها را دربرمی‌گرفت. این درحالی است که مرمت گنبد مسجد امام در فاصله زمانی حدود ۴ تا ۵ سال از مرمت اصولی قبل از آن انجام گرفته و با این وجود بیش از ۸۰ درصد کاشی‌های آن تعویض شده است.

با این وجود نگرانی اصلی درخصوص ترک ۱۵ و ۱۶ است که در قسمت اتصال آن‌ها در راس گنبد شاهد ناهمواری و اعوجاج هستیم که به گفته مسئولان وجود داربست‌ها مانع دیده شدن این اعوجاج شده بود. انتقادات تا جایی پیش رفت که قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی کشور در مردادماه سال جاری ناچار به تشکیل کمیته ویژه‌ای برای نظارت بر مرمت گنبد مسجد شد. علی دارابی در احکامی جداگانه، اسکندر مختاری، سید مرتضی فرشته‌نژاد، مهرداد حجازی و علیرضا ایزدی را به‌عنوان اعضای شورای عالی نظارت حفظ و مرمت میراث‌فرهنگی منصوب کرد. وظیفه اصلی اعضای این شورا، بررسی وضعیت مرمت گنبد مسجد جامع عباسی (مسجدامام) و رسیدگی به قصور احتمالی درمرمت صورت گرفته، مطرح شد.

اکنون با وجود آنکه حدود شش ماه از طرح انتقادات و مشکلات مرمتی گنبد مسجد امام اصفهان می‌گذرد اما هنوز پاسخ مشخصی از سوی مسئولان درخصوص وضعیت مرمتی این گنبد میراث جهانی ارائه نشده است. علیرضا ایزدی (مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان) دراین باره گفت: معتقد هستم، شیوه‌های مرمتی که تاکنون انجام داده‌ایم خالی از اشکال نبوده و نیست. از این رو یکی از دغدغه‌های همیشگی من میدان نقش جهان و آن چیزی است که پیرامون آن اتفاق می‌افتد. بیش از ۱۳ سال است که مسجد امام با شکل و شمایل کنونی و با داربست‌های متعدد دیده می‌شود. اعتقاد من بر آن بود که تا چه زمانی می‌خواهیم این داربست‌ها را حفظ کنیم! تا زمانی که داربست‌ها پابرجاباشند، خطای دید نیز وجود خواهد داشت. از این رو با توجه به آنکه تصور می‌شد که کار مرمت گنبد مسجد امام تمام شده است، تصمیم برآن شد تا تکلیف آنرا مشخص کنیم.

او ادامه داد: همانطور که در تصورات اولیه من وجود داشت، این احتمال را می‌دادم که ممکن است چین خوردگی‌هایی در گنبد وجود داشته باشد چراکه از سال‌های ۱۳۲۰ تاکنون، فصل‌های مختلفی مرمت روی این گنبد اتفاق افتاده است. بخشی از این مرمت‌ها فنی و دقیق نبود. واقعیت آن است که نمی‌دانیم دقیقا در چه دوره‌ای اشتباهات مرمتی که اکنون شاهد هستیم، اتفاق افتاده و به دنبال آن هم نیستیم. مهم آن بود که مشکلات این مجموعه میراث جهانی به شکل مطلوب و درستی رفع شود. به این نتیجه رسیدیم که گروهی با تعدادی اندک از متخصصین میراثی و مرمتی کشور به منظور بررسی وضعیت مسجد امام اصفهان تشکیل دهیم.

کمیته ویژه نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام
ایزدی با اشاره به اعضای کمیته ویژه نظارت بر مرمت گنبد مسجد امام، گفت: اسکندر مختاری نیز از اساتید به نام حوزه مرمت است، سید مرتضی فرشته‌نژاد از پیشکسوتان میراث استان اصفهان است و سال‌ها به عنوان مدیرکل میراث استان فعال بود، مهرداد حجازی نیز از اساتید مطرح در حوزه سازه است که یکی از نگرانی‌های ما درخصوص وضعیت گنبد امام است؛ چراکه برخی از منتقدین بر این باور هستند که سازه دچار مشکل است. این درحالی است که نباید از تاثیر خشکسالی اصفهان که در مرکز شهر تاثیرهای فراوان گذاشته، غافل شد. فرونشست در بسیاری از نقاط شهری اصفهان مشهود است و حتا در ساختمان‌های جدید الاحداث نیز مشهود است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان یادآور شد: نشست‌های تخصصی با اساتید امر به صورت مجزا برگزار شد. قصد ما آن است که حرف همه را بشنویم و خارج از حب و بغض به بررسی این مهم بپردازیم. چراکه در بسیاری از مواقع با شانتاژهای عجیب و غریب با وضعیتی روبه رو می‌شویم که از هدفمان دور می‌شویم. همچنین به دنبال آن هستیم که این تهدید را که صرفا متوجه مسجد امام نیست بلکه بسیاری از گنبدهای تاریخی را دربرمی‌گیرد، به فرصت تبدیل کنیم و نسخه مناسبی برای مرمت گنبدها تعریف و تالیف کنیم. نباید فراموش کرد که بسیاری از گنبدهای تاریخی کشور به لحاظ مرمتی دچار مشکل هستند. در گنبد سلطانیه و بسیاری از بقاع با مشکل کاشی، ریزش کاشی و نقوش آن‌ها مواجه هستیم.

او در پاسخ به این سوال که چگونه است که مرمت گنبد مسجد امام اصفهان ۱۱ سال به طول می‌انجامد و اکنون با وجود مشکلات متعددی که با آن روبه رو شده‌ایم کسی پاسخگو نیست، این درحالی است که باید هیات نظارتی بر مرمت وجود داشته باشد که در نهایت پاسخگوی مشکلات پیش آمده باشد، گفت: پیمانکار کسی است که در پروسه مناقصه شرکت می‌کند و برنده می‌شود و پروژه را در دست می‌گیرد. عموما وقتی پیمانکاری، مرمت یک بنا را شروع می‌کند سایر پیمانکاران برای ادامه کارهای او کاندیدا نمی‌شوند. اما سعی کردیم از متخصصین برای این مهم دعوت کنیم. مشکل فنی در این خصوص نداریم بلکه متد و روش جدیدی که باید درخصوص مرمت این بناها به کار ببندیم نداریم. ضمن آنکه چین خوردگی‌های موجود حتا در دهه‌های گذشته نیز وجود داشت اما به مرور، بیشتر شد. از این رو یکی از مباحثی که اکنون مورد توجه است، پایش سازه است که توسط حجازی مورد بررسی قرار گرفته. بخش نقوش توسط مختاری و بخش مرمتی نیز فرشته نژاد بررسی خواهد شد تا بتوانیم نسخه‌ای بپیچیم که این ماجراها تمام شود. البته بخشی از نگرانی‌هایمان بابت سازه مرتفع شده.

ایزدی با تاکید برآنکه درحال حاضر بخش عمده‌ای از گنبد دچار مشکل نیست بلکه بخشی از ترک‌های ۱۵ و ۱۶ و بخشی از ترک‌های ۱ و ۲ دچار مشکل است، گفت: به زودی این مشکلات رفع خواهد شد. البته برخی می‌گویند که ملات را خراب کار کرده‌اند. تمام این نظرات باید تجمیع شوند چراکه درحال حاضر بخشی از کار مرمت، سلیقه‌ایست و نیاز است تا ساز و کار صحیحی دراین خصوص تبیین و مشخص شود. ملاتی که از گذشته تاکنون استفاده می‌کنیم تفاوت کرده است و باید بتوانیم ملات بهتری را برای مرمت آثار تاریخی و گنبدها پیدا کنیم. ما چالش را به جان خریده‌ایم و آماده پاسخگویی هستیم اما به دنبال نسخه‌ای هستیم که بتوانیم آنرا تعمیم دهیم. در این میان از بهره‌گیری از ملات جدید نیز استقبال خواهیم کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان در پاسخ به این سوال که آیا میراث جهانی جای آزمون و خطاست که بتوانیم متد جدید از این طریق تعریف کنیم، گفت: ما که نمی‌آییم در مسجد امام این آزمون و خطا را انجام دهیم، اما در ۲۰ سال گذشته چه اتفاقاتی افتاده است؟ بر حسب تجربه کسب شده و استفاده از دانش اساتید بر آن هستیم تا نقدهای مطرح شده درخصوص چین خوردگی‌ها، ملات و نقوش را مد نظر قرار دهیم و مرتفع کنیم. ضمن آنکه معتقد هستیم که باید بازه زمانی مرمت را طولانی‌تر کرد تا انزجاجات چه در پوسته درونی و چه در پوسته بیرونی رفع شود. به دنبال آن هستیم که بدانیم طی نیم قرن اخیر چه اتفاقاتی برای پوسته‌های مختلف گنبد مسجد امام رخ داده. وقتی وارد پوسته می‌شویم شاهد تخریب‌هایی از گذشته هستیم که باید استحکام بخشی آن‌ها انجام شود.

او در پاسخ به این سئوال که آیا طی ۱۱ سال اخیر که شاهد مرمت گنبد مسجد امام اصفهان بودیم، این مرمت‌ها انجام نشده، گفت: خیر بخشی از این مرمت‌ها صورت نگرفته. چراکه گنبد مسجد امام دارای سه پوسته داخلی، میانی و بیرونی است و تاکنون مرمت‌های صورت گرفته بر روی پوسته بیرونی بوده است. همچنین در سال ۱۳۲۲ کارهایی بر روی این گنبد انجام شده که نیازمند بررسی است و باید بدانیم که اکنون باید انزجاج پوسته داخلی را رفع کرد یا به دنبال رفع انزجاج‌های چند نقطه اخیر بود.

ایزدی درخصوص صحبت‌های مرمتگر مسجد امام و پذیرفتن اشتباهات موجود، گفت: بخشی از این مشکلات پذیرفته شده. ضمن آنکه چین خوردگی موجود به سادگی مشهود نیست و تنها در چند نقطه اتفاق افتاده است. نباید فراموش کرد که وقتی پروژه‌ای به پیمانکار تحویل داده می‌شود یک تحویل موقت دارد یک تحویل قطعی دارد. این مهم حتا به تحویل موقت هم نرسیده و پروژه به اتمام رسیده‌ای نیست. قاعده بر آن است که مهندس ناظر یا اداره کل میراث استان، در مرحله نخست پروژه را تحویل موقت کند و سپس تحویل دائمی. از آنجایی که پیمانکار موظف است آنچه بر اساس دستورالعمل شورای نظارت را به انجام برساند، هنوز تحویل موقت نیز صورت نگرفته. داربست‌ها همچنان باقی خواهند ماند.

او همچنین درخصوص مسائلی که برخی کارشناسان درخصوص بازسازی گنبد مسجد امام مطرح کرده‌اند و معتقد هستند به جای مرمت بازسازی صورت گرفته، گفت: خیر اینگونه نیست. در زمان پهلوی تمام کاشی‌های دوره صفوی تعویض شدند و آنچه اکنون دیده می‌شود، کاشی دوره صفوی نیست. حتا اکنون هم ممکن است مارا به قبل و بعد از انقلاب کردن محکوم کنند اما مشکل اصلی به دوره پهلوی بازمی‌گردد. هیچ منطقی قبول نمی‌کند که کاشی‌های سالم را دور بیاندازیم. درحال حاضر کمتر از ۳۰ درصد کاشی‌های این گنبد تعویض شده‌اند.