چالش‌ ساخت سد چم‌شیر روی سازند گچساران

گروه اقتصادی: معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد که با توجه به ابهاماتی که درباره احتمال وجود گنبد‌های نمکی نهفته در «سد چم‌شیر» وجود دارد، از وزارت نیرو خواسته‌ایم که مجددا نمونه‌برداری کند و مجوز آبگیری سد را تا زمان نمونه‌برداری مجدد صادر نمی‌کنیم.

به گزارش اعتماد، در مورد سد چم‌شیر، معاون اجرایی سد ادعا‌هایی مبنی بر ضرر‌های محیط زیستی ساخت و آبگیری این سد را شامل این موارد دانسته است: «وجود گنبد‌های نمکی، برونزد‌های نمکی مشابه سد گتوند، فرسایش‌پذیری سازند گچساران، وجود چشمه نمکی در فاصله ۵۰۰ متری پشت سد و قرار داشتن تکیه‌گاه سمت راست بدنه سد روی نمک قرار دارد که در صورت آبگیری سد، کیفیت آب پایین می‌آید.» البته ایشان هفته گذشته اعلام کرد که «هیچ گنبد نمکی و برونزد نمکی مشابه سد گتوند در این منطقه نداریم و اینکه سازند گچساران فرسایش‌پذیر و قابلیت انحلال بالایی دارد، اصلا پذیرفته نیست. مشابهتی که این سازند با سد کوثر و مارون دارد و فاصله کمی که میان این سد‌ها وجود دارد، نشان می‌دهد که پس از این همه آبدهی چنین اتفاقی متوجه دو سد مذکور نشده است. در فاصله ۵۰۰ متری پشت سد مطلقا چشمه نمکی وجود ندارد، اما در پایین‌دست سد وجود دارد که از همان سال ۱۳۷۳ این مهم مشاهده شد و در گزارش‌ها آمده و راهکار‌های علاج بخشی‌اش دیده شده است.» 

صنعت ساختمان و به ویژه سدسازی به دلیل استفاده از منابع و انرژی قابل توجهی بر محیط‌زیست اثر می‌گذارد. مدیریت اثر‌های محیط‌زیستی سد‌ها برای مخازن آب در کشاورزی اهمیت ویژه‌ای دارد. تولید مواد، استفاده از تجهیزات و حمل و نقل به عنوان عوامل انتشار دی‌اکسیدکربن در سد‌ها در نظر گرفته می‌شوند.

چرخه عمر موثر یک سد ۱۰۰ سال و میزان کل انتشار دی‌اکسیدکربن برای هر سد با توجه به خصوصیات آن‌ها متفاوت است و انتشار دی‌اکسیدکربن با افزایش دوره استفاده افزایش می‌یابد. افزایش سریع انتشار در فاصله ۴۰ تا ۵۰ ساله دوره‌های استفاده از سد‌ها معمول است، زیرا فعالیت‌های تعمیر در آن سال‌ها متمرکز است.
مصالح بیشترین سهم را در میزان انتشار کل دی‌اکسیدکربن دارند. گچ سنگ تبخیری رایج است، اما نمک‌های بین لایه‌ای محلول‌تر هستند و حذف آن‌ها مسیر‌های بیشتری را برای انحلال باز می‌کند. معمولا در مدل‌سازی در این زمینه افزایش تخلخل ناشی از انحلال گچ را در‌نظر می‌گیرند، اما نمک‌های محلول دیگر را در‌نظر نمی‌گیرند. روند انحلال سریع با مشکلات نشت قابل‌توجهی نیز می‌تواند مواجه شود.

ساخت سد روی سازند گچساران حاوی مقادیر انیدریت و هالیت به انحلال این مواد معدنی با آب دچار دگرگونی‌های پیچیده می‌شود. نمک‌های موجود در آب، اشباع غلیظ گچ را افزایش می‌دهند، به همین دلیل است که آب زیرزمینی به‌طور همزمان ظرفیت خود را برای انحلال گچ حفظ کرده و انحلال را تسریع می‌کند. هنگامی که گچ اشباع ایجاد شد، انحلال در طول زمان تغییر می‌کند و ترکیب کانی‌شناسی اولیه لایه‌ها را تغییر می‌دهد.
انحلال سنگ‌های تبخیری که کف مخزن سد‌ها را تشکیل می‌دهند، مشکلات زیادی را در نقاط مختلف جهان ایجاد کرده است. انحلال باعث خرابی‌های متعددی در زیرساخت‌های مهندسی عمران مانند نشت از سدها، کانال‌ها و تونل‌ها و همچنین فرونشست در کار‌های خطی ازجمله جاده‌ها و راه‌آهن شده است.

هنگامی که یک مخزن پر و یک گرادیان هیدرولیکی خاص ایجاد شد، تراوش آب از کف مخزن افزایش می‌یابد. فرض بر این است که آب‌های زیرزمینی موجود در لایه‌های گچی قبلا با نمک اشباع شده است، بنابراین نفوذ جدید آب شیرین از مخزن، آب اشباع اولیه را به سمت خروجی جابه‌جا می‌کند. دانستن نقطه‌ای که این جابه‌جایی در آن به پایان می‌رسد مهم است، زیرا این نقطه‌ای را نشان می‌دهد که فرآیند انحلال با آب زیر اشباع نیز به پایان می‌رسد. فراتر از این نقطه، آبی که به بیرون می‌ریزد ممکن است با نمک اشباع شود.  

مهم‌ترین سازند از نظر اثر بر کیفیت منابع آب در منطقه غرب زاگرس سازند گچساران است. این سازند بر کیفیت شیمیایی رواناب حاصل از بارش اثر می‌گذارد. همچنین از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر کیفیت منابع آب، چشمه‌های شوری هستند که از این سازند سرچشمه می‌گیرند.بیشترین رخنمون این سازند در استان کهگیلویه و بویراحمد در حوضه آبریز رودخانه زهره است که سد چم‌شیر روی آن احداث شده است. شوری آب رودخانه زهره در فصل خشک با کاهش دبی رودخانه و جریان چشمه‌های شور ناشی از سازند گچساران افزایش می‌یابد. اثر‌های کیفی این چشمه‌ها با کاهش دبی رودخانه نمایان‌تر می‌شود.