تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۱۲/۲۰ ساعت ۱۰:۲۷
کد مطلب : ۳۹۱۸۰۴
کاهش روزافزون جمعیت روسیه در آینده نزدیک
گروه بین الملل: نشریه اکونومیست نوشت: کاهش جمعیت روزافزون روسیه مدتهای مدیدی است گریبان‌گیر روسیه بوده، بعد از آغاز جنگ اوکراین تشدید شده است.
نوعی تراژدی جمعیت‌شناختی در روسیه در حال وقوع است. در طول سه سال گذشته جمعیت این کشور در نتیجه رخدادهایی مانند جنگ، بیماری و مهاجرت حدود 2 میلیون نفر بیشتر از حد معمول کاهش یافته است. امید به زندگی مردان 15 سال به بالای روسیه تقریباً پنج سال کاهش یافته و به همان میزان امید به زندگی مردان هائیتی رسیده است. تعداد روس‌هایی که در آوریل 2022 به دنیا آمده‌اند تقریباً به همان حد زمان جنگ جهانی دوم رسیده- که روسیه توسط هیتلر اشغال شده بود. و از آن‌جایی که تعداد زیادی از مردان جوان روسی در جنگ مرده یا تبعید را انتخاب کرده‌اند، تعداد زنان در این کشور حداقل 10 میلیون نفر از مردان بیشتر شده است.
البته جنگ تنها دلیل- یا حتی دلیل اصلی- این مشکلات نیست، با این که همه چیز را بدتر کرده است. برآوردهای نهادها و رسانه‌های غربی حکایت از این می‌کند که حدود 175000 تا 200000 سرباز روسی در طول یک سال گذشته کشته یا زخمی شده‌اند- که البته ارقام خود روسیه کمتر از این مقدار است. چیزی در حدود 500000 تا 1 میلیون نفر از جوانان تحصیل‌کرده هم برای این که به قولی «گوشت دم توپ نشوند» به خارج از کشور فرار کرده‌اند. این یعنی حتی اگر روسیه هیچ مشکل جمعیتی خاصی هم نداشت، باز هم از دست دادن چنین جمعیتی در چنین مدت کوتاهی می‌توانست برایش بسیار دردناک باشد. اما چنین نبود و این کشور سال‌ها بود که با مشکلات جمعیتی دست و پنجه نرم می‌کرد، و طبیعی است که در چنین شرایطی خسارات جنگ بار بیشتری را بر دوش جمعیت در حال کاهش و بیمار این کشور خواهد انداخت و روسیه را احتمالاً وارد روند مستمر کاهش جمعیت خواهد کرد.
ریشه‌های بحران جمعیتی روسیه به حوالی 30 سال قبل باز می‌گردد. این کشور در سال 1994 با 149 میلیون نفر به اوج جمعیت خود رسید. از آن زمان به بعد جمعیت روسیه مدام در حال تجربه حرکتی زیگزاگی بوده است. این رقم بالاخره در سال 2021 به حدود 145 میلیون رسید که البته این رقم- به گزارش سازمان ملل- شامل آن 2.4 میلیون نفری نیست که روسیه بعد از اشغال شبه‌جزیره کریمه در سال 2014 به شمار مردم خود اضافه کرده است. طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل الگوهای حال حاضر جمعیتی روسیه در صورت تداوم باعث خواهد شد جمعیت این کشور تا پنجاه سال آینده تنها 120 نفر شده- و این کشور را که در سال ۱۹۹۵ ششمین کشور بزرگ پرجمعیت دنیا بود، به رتبه پانزدهم این فهرست برساند. به گفته الکسی راکشا- جمعیت‌شناس مستقلی که قبلاً برای خدمات آمار دولتی کار می‌کرد- اگر فقط سال‌های زمان صلح را در نظر بگیریم، تعداد تولدهای ثبت‌شده در آوریل 2022 کمترین میزان از قرن 18 به بعد بوده است. در واقع اگر چه آوریل ماه بسیار بی‌رحمانه‌ای از این نظر برای روس‌ها بود، اما در حقیقت آمارهای نگران‌کننده این ماه نشان‌دهنده یک مشکل مزمن بود که سال‌هاست روسیه را درگیر کرده است.
مشکل کاهش جمعیت البته منحصر به روسیه نیست و می‌توان گفت که بیشتر کشورهای سابقا کمونیستی شاهد این رکود بوده‌اند- که البته معضل آنها به شدت روسیه و به این صورت نبوده است. در واقع کاهش جمعیت دیگر کشورهای سابقا کمونیستی آهسته و قابل کنترل بوده است. روسیه اما در دهه‌های اخیر شاهد رکود شدید جمعیتی و سپس نوعی بهبود نسبی بوده- که البته بسیاری این بهبود را ناشی از دوره پس از ۲۰۰۷ می‌دانند که مجوز مهاجرت‌های بیشتری به روسیه داده شد. با این که دوباره به دنبال آن یک رکود مجدد پیش آمد.
بر اساس گزارش‌های آژانس آمار دولتی؛ در سال‌های 2020 و 2021 جمعیت روسیه در مجموع 1.3 میلیون نفر کاهش یافت و تعداد مرگ و میرهای ثبت‌شده بیش از 1.7 میلیون نفر بیشتر از تولدها شد. این کاهش در میان اقلیت‌ها و قومیت‌های روس- که بر اساس سرشماری سال 2021، جمعیت آنها در سال‌های 2010 تا ۲۰۲۱ در حدود 5.4 میلیون نفر کاهش یافت- بیشترین میزان را داشت. در واقع در این دوره زمانی سهم آنها از جمعیت روسیه از 78 درصد به 72 درصد کاهش یافت، که تناقضی آشکار با سیاست‌های ولادیمیر پوتین بود که بارها گفته برای گسترش روسیه‌میر یا همان جهان روسی تلاش می‌کند.
همه این مسائل که قبل از جنگ شروع شده بودند، تحت تاثیر همه‌گیری وحشتناک کووید در روسیه بدتر هم شدند. تعداد رسمی مرگ و میر ناشی از این بیماری 388091 نفر بود که در قیاس با دیگر کشورهای اروپایی نسبتاً پایین قلمداد می‌شود. با این حال طبق تخمین اکونومیست؛ در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ شاهد حدود 1.2 تا 1.6 میلیون مرگ بیش از حد- در قیاس با سال‌های گذشته- در روسیه بوده‌ایم، که به این معناست که مرگ و میرهای کرونایی این کشور نزدیک به تعداد کشته‌شدگان چین و آمریکا بوده که جمعیت بسیار بیشتری در مقایسه با روسیه دارند. از این نظر روسیه احتمالأ بعد از هند بیشترین تلفات کووید را در جهان داشته و با میانگین 850 تا 1100 مرگ در هر 100000 بیمار مبتلا به کرونا، بالاترین میزان مرگ و میر این بیماری در بین همه کشورها نیز متعلق به روسیه بوده است.
اگر مرگ و میر ناشی از همه‌گیری کرونا را به تلفات جنگ و فرار از کشور- بابت بسیج عمومی مردم برای حضور در جنگ اوکراین- اضافه کنیم؛ می‌توان گفت که روسیه در سه سال بین ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ علاوه بر وخامت طبیعی وضعیت جمعیتی‌اش، بین 1.9 تا 2.8 میلیون نفر نیز از دست داده است. این یعنی اوضاع حتی بدتر از اوایل دهه 2000 نیز هست که در آن سال‌ها جمعیت روسیه تقریباً نیم میلیون نفر در سال کاهش می‌یافت.
این مسایل چه معنایی برای آینده روسیه می‌توانند داشته باشند؟ نباید این موضوع را از یاد برد که مسایل جمعیت‌شناسی همیشه به نوعی مانند سرنوشت محتوم عمل نمی‌کند- و خود روسیه توانسته در اواسط دهه 2010 روند کاهش جمعیت خود را معکوس کند. در واقع همان‌طور که بسیج نظامی اخیر روسیه نشان می‌دهد، تأثیر تغییرات جمعیتی در اغلب موارد بسیار پیچیده است. کاهش جمعیت اقلیت‌های قومی و مذهبی در روسیه به خصوص در بازه سنی موسوم به سن فراخوان (که از 18-27 سال به 21-30 سال افزایش یافته) ارتش این کشور را برای سربازگیری عادی بهاره خود- که همه‌ساله از آوریل آغاز می‌شود- با دشواری مواجه کرده است. این اتفاق بار بیشتری را بر دوش مردان جوان در مناطق غیرروسی از قبیل داغستان خواهد گذاشت- که البته این اتفاق هم روی داده و همین هم باعث آغاز اعتراضات در این مناطق شده است. هم‌چنین این احتمال وجود دارد که چنین مسائلی برنامه‌های ارتش و دیگر نیروهای مسلح برای افزایش 350000 نفری تعداد سربازان در سه سال آینده را مختل کند. از سوی دیگر، نشانه‌های اندکی وجود دارد که این امر باعث شود روسیه از مردان جوان آماده قربانی شدن در سرزمین‌های خونین درگیری خالی شود. در ماه اکتبر دولت روسیه ادعا کرد که به هدف خود برای افزایش 300000 سرباز برای تقویت موقعیت خود در مناطق اشغال‌شده دست یافته است.
با وجود چنین عوارض پیچیده‌ای، تأثیرات کلی کاهش جمعیت باعث تغییر عمیق روسیه و بدتر شدن وضعیت این کشور خواهد شد. بیشتر کشورهایی که دچار کاهش جمعیت شده‌اند، موفق شده‌اند جلوی وقوع تحولات اجتماعی بزرگ را بگیرند. البته این احتمال هم وجود دارد که مورد روسیه متفاوت از جاهای دیگر باشد. جمعیت این کشور به سرعت در حال کاهش است و حتی ممکن است تا اواسط قرن به 130 میلیون نفر برسد. این کاهش با افزایش بدبختی نیز همراه بوده است: امید به زندگی در بدو تولد در بین مردان روسی از 68.8 در سال 2019 به 64.2 در سال 2021 کاهش یافته، که بخشی از آن به دلیل کووید و بخشی هم به دلیل بیماری‌های مرتبط با سومصرف الکل بوده است. مردان روسی اکنون شش سال زودتر از مردان بنگلادشی و 18 سال زودتر از مردان ژاپنی می‌میرند.
و روسیه ممکن است به آن چیزی که کشورهای دیگر را ثروتمند و پیر می‌کند، نرسد- که آن هم چیزی نیست مگر سطح بالای تحصیلات. نیکلاس ابرشتات کارشناس جمعیت‌شناسی مؤسسه امریکن‌اینترپرایز می‌گوید که این کشور ترکیبی عجیب از میزان و سن مرگ و میر جهان سوم و سطح آموزش جهان اول را ارائه می‌دهد. این کشور بالاترین میزان پیشرفت تحصیلی در بین افراد بالای 25 سال را در سطح جهان دارد. با این حال مهاجرت خانواده‌های تحصیل‌کرده جوان این مزیت را از بین می‌برد. به گفته وزارت ارتباطات، 10 درصد از کارگران روسیه در سال 2022 این کشور را ترک کرده‌اند. بسیاری از آنها مردان جوان بودند که مهاجرت یا به عبارت دیگر فرار آنها تناسب جنسی نامتعادل روسیه را- که در سال 2021 به ازای هر 100 مرد بالای هجده سال 121 زن وجود داشت- بدتر خواهد کرد.
با تمام این اوصاف؛ کاهش جمعیتی روسیه از اشتیاق پوتین برای افزایش برتری این کشور نخواهد کاست. ولی روسیه را به کشوری کوچک‌تر، فقیرتر و البته وضعیت تحصیلی بدتر تبدیل خواهد کرد- که جوانانش از آن کشور فرار می‌کنند و مردانش در 60 سالگی می‌میرند. در حقیقت تهاجم روسیه به اوکراین تنها برای اوکراینی‌ها فاجعه‌آمیز نبوده است.
نوعی تراژدی جمعیت‌شناختی در روسیه در حال وقوع است. در طول سه سال گذشته جمعیت این کشور در نتیجه رخدادهایی مانند جنگ، بیماری و مهاجرت حدود 2 میلیون نفر بیشتر از حد معمول کاهش یافته است. امید به زندگی مردان 15 سال به بالای روسیه تقریباً پنج سال کاهش یافته و به همان میزان امید به زندگی مردان هائیتی رسیده است. تعداد روس‌هایی که در آوریل 2022 به دنیا آمده‌اند تقریباً به همان حد زمان جنگ جهانی دوم رسیده- که روسیه توسط هیتلر اشغال شده بود. و از آن‌جایی که تعداد زیادی از مردان جوان روسی در جنگ مرده یا تبعید را انتخاب کرده‌اند، تعداد زنان در این کشور حداقل 10 میلیون نفر از مردان بیشتر شده است.
البته جنگ تنها دلیل- یا حتی دلیل اصلی- این مشکلات نیست، با این که همه چیز را بدتر کرده است. برآوردهای نهادها و رسانه‌های غربی حکایت از این می‌کند که حدود 175000 تا 200000 سرباز روسی در طول یک سال گذشته کشته یا زخمی شده‌اند- که البته ارقام خود روسیه کمتر از این مقدار است. چیزی در حدود 500000 تا 1 میلیون نفر از جوانان تحصیل‌کرده هم برای این که به قولی «گوشت دم توپ نشوند» به خارج از کشور فرار کرده‌اند. این یعنی حتی اگر روسیه هیچ مشکل جمعیتی خاصی هم نداشت، باز هم از دست دادن چنین جمعیتی در چنین مدت کوتاهی می‌توانست برایش بسیار دردناک باشد. اما چنین نبود و این کشور سال‌ها بود که با مشکلات جمعیتی دست و پنجه نرم می‌کرد، و طبیعی است که در چنین شرایطی خسارات جنگ بار بیشتری را بر دوش جمعیت در حال کاهش و بیمار این کشور خواهد انداخت و روسیه را احتمالاً وارد روند مستمر کاهش جمعیت خواهد کرد.
ریشه‌های بحران جمعیتی روسیه به حوالی 30 سال قبل باز می‌گردد. این کشور در سال 1994 با 149 میلیون نفر به اوج جمعیت خود رسید. از آن زمان به بعد جمعیت روسیه مدام در حال تجربه حرکتی زیگزاگی بوده است. این رقم بالاخره در سال 2021 به حدود 145 میلیون رسید که البته این رقم- به گزارش سازمان ملل- شامل آن 2.4 میلیون نفری نیست که روسیه بعد از اشغال شبه‌جزیره کریمه در سال 2014 به شمار مردم خود اضافه کرده است. طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل الگوهای حال حاضر جمعیتی روسیه در صورت تداوم باعث خواهد شد جمعیت این کشور تا پنجاه سال آینده تنها 120 نفر شده- و این کشور را که در سال ۱۹۹۵ ششمین کشور بزرگ پرجمعیت دنیا بود، به رتبه پانزدهم این فهرست برساند. به گفته الکسی راکشا- جمعیت‌شناس مستقلی که قبلاً برای خدمات آمار دولتی کار می‌کرد- اگر فقط سال‌های زمان صلح را در نظر بگیریم، تعداد تولدهای ثبت‌شده در آوریل 2022 کمترین میزان از قرن 18 به بعد بوده است. در واقع اگر چه آوریل ماه بسیار بی‌رحمانه‌ای از این نظر برای روس‌ها بود، اما در حقیقت آمارهای نگران‌کننده این ماه نشان‌دهنده یک مشکل مزمن بود که سال‌هاست روسیه را درگیر کرده است.
مشکل کاهش جمعیت البته منحصر به روسیه نیست و می‌توان گفت که بیشتر کشورهای سابقا کمونیستی شاهد این رکود بوده‌اند- که البته معضل آنها به شدت روسیه و به این صورت نبوده است. در واقع کاهش جمعیت دیگر کشورهای سابقا کمونیستی آهسته و قابل کنترل بوده است. روسیه اما در دهه‌های اخیر شاهد رکود شدید جمعیتی و سپس نوعی بهبود نسبی بوده- که البته بسیاری این بهبود را ناشی از دوره پس از ۲۰۰۷ می‌دانند که مجوز مهاجرت‌های بیشتری به روسیه داده شد. با این که دوباره به دنبال آن یک رکود مجدد پیش آمد.
بر اساس گزارش‌های آژانس آمار دولتی؛ در سال‌های 2020 و 2021 جمعیت روسیه در مجموع 1.3 میلیون نفر کاهش یافت و تعداد مرگ و میرهای ثبت‌شده بیش از 1.7 میلیون نفر بیشتر از تولدها شد. این کاهش در میان اقلیت‌ها و قومیت‌های روس- که بر اساس سرشماری سال 2021، جمعیت آنها در سال‌های 2010 تا ۲۰۲۱ در حدود 5.4 میلیون نفر کاهش یافت- بیشترین میزان را داشت. در واقع در این دوره زمانی سهم آنها از جمعیت روسیه از 78 درصد به 72 درصد کاهش یافت، که تناقضی آشکار با سیاست‌های ولادیمیر پوتین بود که بارها گفته برای گسترش روسیه‌میر یا همان جهان روسی تلاش می‌کند.
همه این مسائل که قبل از جنگ شروع شده بودند، تحت تاثیر همه‌گیری وحشتناک کووید در روسیه بدتر هم شدند. تعداد رسمی مرگ و میر ناشی از این بیماری 388091 نفر بود که در قیاس با دیگر کشورهای اروپایی نسبتاً پایین قلمداد می‌شود. با این حال طبق تخمین اکونومیست؛ در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ شاهد حدود 1.2 تا 1.6 میلیون مرگ بیش از حد- در قیاس با سال‌های گذشته- در روسیه بوده‌ایم، که به این معناست که مرگ و میرهای کرونایی این کشور نزدیک به تعداد کشته‌شدگان چین و آمریکا بوده که جمعیت بسیار بیشتری در مقایسه با روسیه دارند. از این نظر روسیه احتمالأ بعد از هند بیشترین تلفات کووید را در جهان داشته و با میانگین 850 تا 1100 مرگ در هر 100000 بیمار مبتلا به کرونا، بالاترین میزان مرگ و میر این بیماری در بین همه کشورها نیز متعلق به روسیه بوده است.
اگر مرگ و میر ناشی از همه‌گیری کرونا را به تلفات جنگ و فرار از کشور- بابت بسیج عمومی مردم برای حضور در جنگ اوکراین- اضافه کنیم؛ می‌توان گفت که روسیه در سه سال بین ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ علاوه بر وخامت طبیعی وضعیت جمعیتی‌اش، بین 1.9 تا 2.8 میلیون نفر نیز از دست داده است. این یعنی اوضاع حتی بدتر از اوایل دهه 2000 نیز هست که در آن سال‌ها جمعیت روسیه تقریباً نیم میلیون نفر در سال کاهش می‌یافت.
این مسایل چه معنایی برای آینده روسیه می‌توانند داشته باشند؟ نباید این موضوع را از یاد برد که مسایل جمعیت‌شناسی همیشه به نوعی مانند سرنوشت محتوم عمل نمی‌کند- و خود روسیه توانسته در اواسط دهه 2010 روند کاهش جمعیت خود را معکوس کند. در واقع همان‌طور که بسیج نظامی اخیر روسیه نشان می‌دهد، تأثیر تغییرات جمعیتی در اغلب موارد بسیار پیچیده است. کاهش جمعیت اقلیت‌های قومی و مذهبی در روسیه به خصوص در بازه سنی موسوم به سن فراخوان (که از 18-27 سال به 21-30 سال افزایش یافته) ارتش این کشور را برای سربازگیری عادی بهاره خود- که همه‌ساله از آوریل آغاز می‌شود- با دشواری مواجه کرده است. این اتفاق بار بیشتری را بر دوش مردان جوان در مناطق غیرروسی از قبیل داغستان خواهد گذاشت- که البته این اتفاق هم روی داده و همین هم باعث آغاز اعتراضات در این مناطق شده است. هم‌چنین این احتمال وجود دارد که چنین مسائلی برنامه‌های ارتش و دیگر نیروهای مسلح برای افزایش 350000 نفری تعداد سربازان در سه سال آینده را مختل کند. از سوی دیگر، نشانه‌های اندکی وجود دارد که این امر باعث شود روسیه از مردان جوان آماده قربانی شدن در سرزمین‌های خونین درگیری خالی شود. در ماه اکتبر دولت روسیه ادعا کرد که به هدف خود برای افزایش 300000 سرباز برای تقویت موقعیت خود در مناطق اشغال‌شده دست یافته است.
با وجود چنین عوارض پیچیده‌ای، تأثیرات کلی کاهش جمعیت باعث تغییر عمیق روسیه و بدتر شدن وضعیت این کشور خواهد شد. بیشتر کشورهایی که دچار کاهش جمعیت شده‌اند، موفق شده‌اند جلوی وقوع تحولات اجتماعی بزرگ را بگیرند. البته این احتمال هم وجود دارد که مورد روسیه متفاوت از جاهای دیگر باشد. جمعیت این کشور به سرعت در حال کاهش است و حتی ممکن است تا اواسط قرن به 130 میلیون نفر برسد. این کاهش با افزایش بدبختی نیز همراه بوده است: امید به زندگی در بدو تولد در بین مردان روسی از 68.8 در سال 2019 به 64.2 در سال 2021 کاهش یافته، که بخشی از آن به دلیل کووید و بخشی هم به دلیل بیماری‌های مرتبط با سومصرف الکل بوده است. مردان روسی اکنون شش سال زودتر از مردان بنگلادشی و 18 سال زودتر از مردان ژاپنی می‌میرند.
و روسیه ممکن است به آن چیزی که کشورهای دیگر را ثروتمند و پیر می‌کند، نرسد- که آن هم چیزی نیست مگر سطح بالای تحصیلات. نیکلاس ابرشتات کارشناس جمعیت‌شناسی مؤسسه امریکن‌اینترپرایز می‌گوید که این کشور ترکیبی عجیب از میزان و سن مرگ و میر جهان سوم و سطح آموزش جهان اول را ارائه می‌دهد. این کشور بالاترین میزان پیشرفت تحصیلی در بین افراد بالای 25 سال را در سطح جهان دارد. با این حال مهاجرت خانواده‌های تحصیل‌کرده جوان این مزیت را از بین می‌برد. به گفته وزارت ارتباطات، 10 درصد از کارگران روسیه در سال 2022 این کشور را ترک کرده‌اند. بسیاری از آنها مردان جوان بودند که مهاجرت یا به عبارت دیگر فرار آنها تناسب جنسی نامتعادل روسیه را- که در سال 2021 به ازای هر 100 مرد بالای هجده سال 121 زن وجود داشت- بدتر خواهد کرد.
با تمام این اوصاف؛ کاهش جمعیتی روسیه از اشتیاق پوتین برای افزایش برتری این کشور نخواهد کاست. ولی روسیه را به کشوری کوچک‌تر، فقیرتر و البته وضعیت تحصیلی بدتر تبدیل خواهد کرد- که جوانانش از آن کشور فرار می‌کنند و مردانش در 60 سالگی می‌میرند. در حقیقت تهاجم روسیه به اوکراین تنها برای اوکراینی‌ها فاجعه‌آمیز نبوده است.
پربينندهترين مطالب و خبرها
