بهار نیوز - شگفت‌انگیزترین معماری‌های ایران /تصاوير

گروه فرهنگ وهنر: سوم اردیبهشت ماه روز معمار است. ایرانی‌ها هنر و خلاقیت خود را با معماری تلفیق کردند و در طول سالیان دراز، بناهایی را ساختند که امروز از آن‌ها به عنوان شگفتی‌های معماری دنیا یاد می‌شود.

امروزه معماری را یک هنر اجتماعی می‌دانند. در اصول معماری، اجتماعی بودن و سازش بنا با محیط و اجتماع اهمیت زیادی دارد. معماران ایرانی بناهایی را طراحی کردند که پس از گذشت صدها سال، همچنان شگفتی و زیبایی خود را حفظ کرده‌اند و طراوت و تازگی ابتدای ساخت خود را از دست نداده‌اند. شاید به همین دلیل است که دیدن چندباره یک بنای زیبا برای ما خسته‌کننده نیست. سابقه معماری ایران را مربوط به هزاره هفتم قبل از میلاد می‌دانند. از همان دوران معماران ایرانی ویژگی‌هایی را در طرح‌های خود به کار گرفتند که معماری ایران را شناسنامه‌دار کرد و ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فردی به آن بخشید. محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و بالاخره تزئینات گوناگون بودند که معماری ایران را باشکوه و زیبا کردند.

معماری در ایران سبک‌های مختلفی را تجربه کرد. پارسی، پیش پارسی، مادی، پارتی و معماری‌های خاص دوره‌های هخامنشیان، سلوکیان و ساسانیان از شیوه‌ها و سبک‌های متنوع معماری پیش از ظهور اسلام در ایران بودند. پس از اسلام نیز سبک‌های خراسانی، رازی، اصفهانی و آذری بخش مهمی از معماری را شامل می‌شدند.

مروری داریم بر ویژگی‌های معماری برخی از این بناهای شگفت‌انگیز.

معماری تخت جمشید از شگفتی‌های طراحی و ساخت بنا در دنیاست. در آن زمان ساخت این بنا هدفی جز بیان شکوه و عظمت امپراطوری و بالاخص شخص پادشاه نداشت. تخت جمشید پایتخت کوهستانی امپراطوری پارس بود که یونانیان آن را پرسپولیس (به معنای شهر شارسه) می‌نامیدند. در تخت جمشید وجود سنگ‌های خوب و مناسب محلی، زمینه را برای معماری کاخ های ستون‌دار با تزیینات حجاری و رنگ‌آمیزی شده و نیز استفاده از آجرهای لعاب‌دار در برخی قسمت‌ها را فراهم آورده بود.

ستون‌های این بنا با وجود گذشت سال‌های طولانی و پشت سر گذاشتن حوادث گوناگون هنوز سر پا مانده‌اند. این ستون‌ها برخلاف آن چه که به نظر می‌رسد یکپارچه نیستند و به صورت تکه تکه روی هم سوار شده‌اند. در محل اتصال این تکه‌ها سرب مذاب ریخته شده که سازه را در مقابل هر تکان و لرزه‌ای مقاوم نگه می‌دارد. نخستین بار در تخت جمشید بود که ستون‌ها تا آخرین حد ممکن از هم فاصله گرفتند.

استفاده از فلزهای گرانبها برای تزیین نقوش، ظرافت آن‌ها، رنگ‌آمیزی و تعدد پلکان از موارد جالب معماری تخت جمشید است. ساخت این بنا 25 قرن پیش در زمان حکومت داریوش آغاز و بعدها توسط جانشینانش کامل شد. گفته شده 120 سال طول کشید تا تخت جمشید توسط هنر معماران و هنرمندان ایرانی کامل و به عنوان نمایش عظمت و شکوه فرمانروایی پادشاهان هخامنشی به دنیا معرفی شود. یکی از هنرهای معماری در تخت جمشید این است که نسبت ارتفاع سر درها به عرض آن‌ها و همین طور نسبت ارتفاع ستون‌ها به فاصله بین دو ستون «نسبت طلایی» است. نسبت طلایی نسبت مهمی در هندسه است که در طبیعت وجود دارد. به کار بردن این نسبت در ساخت تخت جمشید از ویژگی‌های منحصربه‌فرد معماری ایران در قرن‌ها پیش بوده است.

تخت جمشید مدت حدود ۵۰ سال، مرکزی برای برگزاری مراسم آیینی و جشن‌ها به ویژه نوروز بوده ‌است. این بنای باشکوه 330 سال پیش از میلاد مسیح با حمله اسکندر مقدونی سردار یونانی به آتش کشیده شده و بخش عظیمی از کتاب‌ها، فرهنگ و هنر دوره هخامنشی نابود شد. با این حال هنوز ویرانه‌های تخت جمشید از پرطرفدارترین مکان‌هایی است که ایرانی‌ها و گردشگران خارجی را به شیراز می‌کشاند.

طاق کسری یا ایوان مداین با بزرگترین طاق خشتی جهان، از معماری‌های دوره ساسانیان است. این سازه را مهم‌ترین معماری این دوره می‌دانند. گفته شده پادشاهان ساسانی برای ساخت طاق کسری، معروف‌ترین معماران را از نقاط مختلف فراخواندند و سه هزار کارگر برای ساخت آن به کار گمارده شدند. به گفته مورخین ساخت این بنا 20 سال طول کشید. مهم‌ترین قسمت این کاخ٬ مدخل اصلی آن است که به شکل ایوانی عریض و مرتفع٬ رو به خارج ساخته شده و تالار مستطیل شکلی در پشت آن قرار داشته است. طاق بزرگ این سازه بر روی دیواره‌ها و بدون ستون بنا شده و در طرفین آن راهروها٬ اتاقها و تالارها با پوشش گنبدی و گهواره‌ای قرار گرفته‌اند. قسمت جلویی هلال بزرگ و بخشی از نمای اصلی کاخ هنوز پا برجا است.

نمای خارجی این کاخ با آجر ساخته شده و ستون‌ها و کنگره‌های آن با ورق‌های مس مزین به طلا و نقره پوشانده شده بود. ایوان مداین در طول سال‌ها از قلمرو ایران خارج شد و هم‌اکنون خرابه‌های آن در ۳۷ کیلومتری جنوب شهر بغداد در ساحل خاوری رود دجله قرار دارد.

مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان که در ضلع شرقی میدان نقش جهان واقع است، از معروف‌ترین مساجد دنیا از نظر معماری به شمار می‌رود. این مسجد بین سال‌های 1602 تا 1619 و به دستور شاه عباس صفوی بنا شد. معمار این بنای ارزشمند استاد محمدرضا اصفهانی است. این مسجد به نام شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی، عالم بزرگ عصر صفوی است که به دعوت شاه عباس از لبنان به ایران آمد و به تدریس فقه و اصول پرداخت. مسجد شیخ لطف‌الله مجموعه‌ای از هنرهای متنوع تجسمی است. سبک معماری آن به شیوه اصفهانی بوده و در کاشی‌کاری‌های معرق داخل و بیرون گنبد از خط ثلث به قلم علیرضا تبریزی عباسی استفاده شده است. محراب این مسجد به دلیل کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس‌های ظریف آن از شاهکارهای بی‌نظیر معماری به شمار می‌رود.

پروفسور آرتور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران درباره این مسجد نوشته‌ است: «به سختی می‌توان این اثر را محصول دست بشر دانست. کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود، اندازه‌ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.

معماران ایرانی بلندترین گنبد آجری و نخستین گنبد دوجداره جهان را با ساخت گنبد سلطانیه زنجان به نام خود ثبت کردند. ارتفاع آن 50/48 متر و قطر دهانه‌اش 40/24 است. این بنا در زمان ساخت خود به عنوان تحول عظیمی در معماری اسلامی ایرانی به حساب می‌آمد. از این گنبد به عنوان یکی از شاهکارهای معماری اسلامی نام برده می‌شود. گنبد سلطانیه بین سال‌های 704 تا 712 قمری و به دستور الجایتو پادشاه مغول - معروف به سلطان محمد خدابنده - ساخته شد. گنبد سلطانیه را از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی، مقاومت بنا، زیبایی‌شناسی و تزیینات نمونه‌ای خاص در معماری می‌دانند. دو جداره بودن گنبد باعث آسیب‌ناپذیر بودن آن در برابر زلزله شده است.

این بنا که به شیوه معماری آذری ساخته شده، در ابتدا با هدف انتقال پیکر امام علی (ع) از نجف به سلطانیه ساخته شد، اما با منتفی شدن این موضوع، به آرامگاه الجایتو تبدیل شد. برای ساخت این بنا 10 سال زمان صرف شد و بیش از سه هزار کارگر روی آن کار کردند. بنای اصلی هشت در و هشت مناره دارد و دارای سه بخش اصلی شامل ورودی، تربت‌خانه و سردابه‌ است. برای تزئین گنبد از کاشی‌هایی به رنگ آبی فیروزه‌ای استفاده شده است.

نورگیر‌های خارق‌العاده گنبد سلطانیه هر بیننده‌ای را مبهوت می‌کند. این نورگیرها مانند یک ساعت آفتابی عمل می‌کنند. اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد ساعت را نشان می‌دهد و نور پنجره‌های کوچک، حدود دقیقه را به نمایش می‌گذارد. آرتور پوپ پژوهشگر آمریکایی آثار تاریخی و هنری ایران درباره این بنا گفته است: «گنبد سلطانیه به رغم حجم بزرگش، سبک و با روح به نظر می‌رسد و مانند طاق آسمان مستحکم است. بارها و فشارها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمرکز یافته‌اند و هیچ مانعی برای آن‌که حرکت هماهنگ و رو به عروج بنا را مخدوش کند وجود ندارد؛ از این رو بنا از لحاظ ساختار یک شاهکار است.»

دوره حکومت صفویان، دوران شکوفایی هنر معماری ایران بود. در این دوران به دلیل علاقه شاه به معماری و ساخت بناهای باشکوه، شهر اصفهان میزبان بهترین معماران ایران بود و بناهایی که در این دوره ساخته شدند، امروز به پربازدیدترین مکان‌های کشور تبدیل شده‌اند. عمارت چهلستون، پل خواجو، باغ طاووس خانه، باغ شبکه، باغ قوشخانه و باغ سعادت آباد از مهم‌ترین بناهای ساخته شده در این دوره هستند. در این بین عمارت چهلستون به دلیل معماری خاص و نام رازآلود خود از اهمیت خاصی برخوردار است.

در دوره شاه عباس اول هسته اصلی عمارت به صورت کوشک ساخته شد و در زمان شاه عباس دوم توسعه یافت و چهلستون نام گرفت. تالار آینه، تالار ۱۸ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان‌های طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار از اجزای این بنا هستند. معماری این کاخ را ترکیبی از هنر معماری چینی و ایرانی و فرنگی می‌دانند. ستون‌های این عمارت که نام کاخ از آن‌ها گرفته شده از جنس چوب چنار و کاج است. انعکاس تصویر 20 ستون در آب حوض جلوی استخر باعث شده نام این عمارت را چهلستون بگذارند. البته عدد 40 در آن زمان نماد تعداد زیاد بوده و برخی معتقدند نام عمارت بر این اساس تعداد زیاد ستون‌ها انتخاب شده است.

مسجد گوهرشاد مشهد نیز از زیباترین مساجد ایران و حاصل هنر بی‌نظیر معماران این سرزمین است. این مسجد به دستور گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ تیموری، در کنار حرم امام رضا (ع) ساخته شد. این مسجد که به شیوه معماری تیموری است، به دست قوام‌الدین شیرازی بنا شده است. مسجد گوهرشاد شامل چهار ایوان است که در فواصل آن‌ها هفت شبستان قرار گرفته است. این مسجد یکی از بناهایی است که گویای ویژگی‌های معماری اصیل و سنتی ایران است. از ویژگی‌های منحصر به فرد این مسجد استفاده از رنگ‌های شاد در آن است. رنگ‌های آبی کبالتی و فیروزه ای، سفید، سبز روشن، زرد، زعفرانی، ارغوانی و سیاه براق با انعکاس در بنا و تلفیق با سایه‌های مختلف جلوه خاصی را به مسجد داده است که بر زیبایی آن می‌افزاید.

عمارت باغ ارم شیراز از زیباترین معماری‌های ایرانی است. بنای اولیه عمارت باغ ارم در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، توسط یکی از معماران معروف آن دوره ساخته شد.عمارت اصلی در زمان سلطنت ناصر الدین شاه قاجار توسط حسین‌علی‌خان نصیرالملک پی‌ریزی شد که با مرگ وی، خواهرزاده او ابوالقاسم‌خان نصیرالملک امور باغ ارم را به دست گرفت و عمارت نیمه‌کاره را تکمیل کرد. این عمارت به سبک زمان قاجاریه و به تقلید از سبک معماری زندیه ساخته شده است. طراحی و ساخت این بنای سه طبقه به گونه‌ای است که طبق زیرین آن که هوای خنکی دارد، برای استراحت در روزهای تابستان ساخته شده و در قسمت جلویی ستون‌های طبقه دوم و سوم نیز کاشی‌های هفت رنگ به کار رفته است. نقاشی، حجاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های به کار رفته در این عمارت از شاهکارهای معماری و هنر دوره قاجار است. در مقابل عمارت استخر بزرگی ساخته شده که تصویر عمارت در آن نمایان می‌شود.