توافقی در کار نیست؟

گروه بین الملل: روزنامه هم‌میهن نوشت: دو سال بعد از تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری سیدابراهیم رئیسی، می‌توان گفت اختلاف‌نظر در مورد کارنامه دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی بیش از هر موضوع دیگری در مورد این دولت قطبی شده‌است. هواداران این دولت دستاورد‌های او را در سیاست خارجی بی‌شمار توصیف می‌کنند و آن را نسبت به دولت قبل به مراتب بهتر می‌دانند و منتقدان دولت معتقدند که دولت رئیسی هیچ دستاوردی در سیاست خارجی نداشته‌است.
طرفداران دولت رئیسی فهرستی از اقدامات دولت او را از جمله توافق پکن برای عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی، پذیرش عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، تلاش ادامه‌دار برای امضای توافق تجارت آزاد با اتحادیه گمرکی اوراسیا، سفر به کشور‌های آفریقایی، سوریه، اندونزی و آمریکای لاتین را ردیف می‌کنند و با اشاره به شعار‌های او در زمینه اولویت دادن به دیپلماسی اقتصادی در سیاست خارجی، اولویت دادن به مناسبات با کشور‌های همسایه، معطل نکردن امور کشور به مذاکرات احیای برجام و نگاه به شرق، عملکرد دولت رئیسی را موفق ارزیابی می‌کنند.
در برابر منتقدان معتقدند که دولت رئیسی در دو سال گذشته هیچ دستاوردی در سیاست خارجی نداشته‌است و برای پر جلوه دادن دست‌های خالی در روابط خارجی مجبور به دستاوردسازی است. آن‌ها می‌گویند که اقداماتی مانند عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی یا پذیرش عضویت در سازمان همکاری شانگ‌های و امضای توافق تجارت آزاد با اتحادیه گمرکی اوراسیا، محصول عملکرد دولت پیشین است که در دولت کنونی میوه‌های آن چیده می‌شود. در مورد عضویت در سازمان همکاری شانگ‌های که هواداران دولت سیزدهم با تبلیغات فراوان آن را دستاورد دولت رئیسی می‌دانستند و حتی سیدابراهیم رئیسی با این ادعا که عوض شدن دولت در ایران موجب پذیرش عضویت ایران در سازمان شانگ‌های شد، در مصاحبه با صداوسیما گفته‌بود: «بحث عضویت در شانگ‌های ۱۷ سال مطرح بود، اما چه احساسی در آن کشور‌ها ایجاد شد که حس کردند این دولت نگاهش به لبخند یا اخم چهار کشور نیست؟»
محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین کشورمان در گفت‌وگویی تاکید کرد: «تاجیکستان مخالف عضویت ایران در این پیمان بود که در اردیبهشت ۱۴۰۰ نظر این کشور جلب شد و نامه عضویت ایران صادر شد، ولی اولین جلسه رسمی پیمان شانگ‌های در شهریور بود که در این جلسه موضوع را اعلام کردند.» کار تا جایی پیش رفت که چندی قبل، حمید ابوطالبی، مشاور رئیس‌جمهور پیشین کشورمان در مصاحبه‌ای با خبرآنلاین گفت: «الان دیگر چیزی به نام دیپلماسی نداریم.»
منتقدان دولت سیزدهم به ناتوانی دستگاه دیپلماسی دولت رئیسی در توافق با دولت‌های غربی برای احیای برجام و تشدید تنش در روابط ایران و اروپا اشاره می‌کنند و معتقدند که سوءتدبیر و سوءمدیریت دولت سیزدهم عامل این مشکلات است. در برابر هواداران دولت می‌گویند که دولت به‌رغم تحریم‌های ناشی از خروج آمریکا از برجام، توانسته‌است که به شکل چشمگیری صادرات نفت را افزایش دهد و تحریم‌ها را شکست دهد. سیدابراهیم رئیسی در سخنرانی تحویل سال جدید ادعا کرد: «پروژه تحریم با برنامه‌ریزی‌های دقیق دولت و با پشتوانه اعتماد و همراهی مردم شکست خورد.»
مقام‌های دولت مدعی‌اند که دیپلماسی اقتصادی و اولویت دادن به همسایگان باعث شده‌است که مناسبات تجارت خارجی کشور به شکل چشمگیری افزایش پیدا کند. اما ادعای مقام‌های دولت در مورد تحریم‌ها چندان قابل اثبات نیست، منتقدان می‌گویند که مردم اثر این شعار‌ها را در سفره‌های خود احساس نمی‌کنند و هر روز شرایط اقتصادی برای مردم عادی سخت‌تر می‌شود. عباس عبدی، تحلیل‌گر مسائل سیاسی در یادداشتی می‌نویسد: «اینکه هر روز به فروش بیشتر نفت افتخار شود، مسئله مردم نیست؛ آثار این فروش در کسب‌وکار و سفره مردم مهم است.» وی در ادامه می‌پرسد: «چرا… به‌رغم بهبود درآمد‌های نفتی وضع بدتر می‌شود؟» منتقدان می‌گویند که در شرایط تحریمی، دیپلماسی اقتصادی چندان نتیجه‌بخش نیست و حتی اگر ادعای دولت مبنی بر افزایش صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی که به عنوان صادرات غیرنفتی مطرح می‌شود درست باشد، به دلیل اجرای سختگیرانه تحریم‌ها توسط کشور‌های همسایه و بسیاری از کشور‌هایی که از جانب دولت سیزدهم دولت‌های دوست و شریک تلقی می‌شوند، بازگشت پول این صادرات به کشور به سختی امکان‌پذیر است و مادامی که تحریم‌ها برطرف نشود، نمی‌توان انتظار چندانی نسبت به اثرگذاری آن در وضعیت اقتصادی کشور داشت.
سیدمحمد صدر، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام در مصاحبه‌ای می‌گوید: «مادامی که سیاست خارجی درست نشود، احتمال اینکه مشکلات اقتصادی حل شود بسیار کم و حتی می‌توان گفت که غیرممکن است. وقتی نتوانیم درآمد نفتی را که می‌فروشیم به دست بیاوریم یا هیچ سرمایه‌گذاری خارجی انجام نشود یا عدد آن بسیار ناچیز باشد، تا وقتی که تحریم هستیم، باعث می‌شود در مقابل حل‌وفصل مسائل اقتصادی کشور مانع ایجاد شود.»
در مورد برجام مقام‌های دولت سیزدهم و هواداران این دولت مدام می‌گویند که این دولت هرگز میز مذاکرات را ترک نکرده‌است و مشکل عدم احیای برجام در طرف مقابل است. درحالی‌که مقام‌های دولت پیشین می‌گویند پیش از انتخابات سال ۱۴۰۰ مذاکرات در وین به توافق نزدیک شده‌بود، اما بعد از انتخاب سیدابراهیم رئیسی، این مذاکرات تا آذرماه معطل ماند. دولت جدید با تغییر نام مذاکرات احیای برجام به «مذاکرات رفع تحریم‌ها» تلاش داشت که ضمن خارج کردن نام برجام از ادبیات رسمی، اولویت خود را برطرف کردن تحریم‌ها نشان دهد.
یک‌سال‌ونیم بعد از آغاز مذاکرات علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امورخارجه، هیچ نشانه‌ای از بازگشت آمریکا به برجام و بازگشت ایران و دیگر کشور‌های عضو این توافق به اجرای تعهدات خود دیده نمی‌شود و تحریم‌ها با شدت ادامه دارد. منتقدان عملکرد سیاست خارجی دولت رئیسی می‌گویند که صرف انتخاب فردی به‌عنوان نماینده ایران برای مذاکرات هسته‌ای که سابقه طولانی در مخالفت با برجام داشت، نشان می‌داد که دولت اراده کافی برای احیای برجام ندارد.
مدافعان دولت دستاورد دیگر سیاست خارجی دولت سیزدهم را بهبود روابط با روسیه و چین در قالب سیاست نگاه به شرق توصیف می‌کنند و مدعی هستند که دولت پیشین رابطه با این کشور‌ها را به فراموشی سپرده‌بود و تنها نگاهش به قدرت‌های غربی بود. در برابر مقام‌های دولت پیشین می‌گویند غالب دستاورد‌هایی که دولت سیزدهم به‌عنوان نشانه بهبود روابط با روسیه و چین به آن تکیه می‌کند، نتیجه تلاش‌های دولت پیشین است، از جمله این دستاورد‌ها امضای «سند جامع همکاری‌های راهبردی ۲۵ساله ایران و چین»، تلاش برای تمدید توافق جامع راهبردی ایران و روسیه، تلاش برای امضای توافق تجارت آزاد با اتحادیه گمرکی اوراسیا و زمینه‌چینی برای پیوستن به سازمان همکاری شانگ‌های در دولت پیشین اتفاق افتاد. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه دولت پیشین در واکنش به ادعا‌ها در مورد بی‌توجهی دولت روحانی به روسیه و چین، می‌گوید که سند جامع همکاری‌های راهبردی ایران و چین توسط او امضا شده‌است و بیشترین تعداد سفرهایش به یک کشور خارجی در طول ۸ سال وزارتش ۲۸ سفر به روسیه بوده‌است.
به نظر نمی‌رسد مدافعان و منتقدان سیاست خارجی دولت سیزدهم بتوانند بر روی هیچ مسئله‌ای با یکدیگر به توافق برسند. دو سال بعد از تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری سیدابراهیم رئیسی، با تعدادی از دیپلمات‌های پیشین کشورمان که همزمان با پیروزی او در انتخابات با امضای بیانیه‌ای از شعار‌های او در حوزه سیاست خارجی حمایت کردند و برای او آرزوی موفقیت کردند، گفتگو کردیم تا نظر آن‌ها را در مورد کارنامه دوساله سیاست خارجی دولت رئیسی بپرسیم. نامه جمعی از سفرا و دیپلمات‌های فعلی و سابق وزارت امور خارجه دوم تیرماه ۱۴۰۰ در پی اعلام نتایج انتخابات منتشر شد. ۶۸ دیپلمات کنونی و پیشین کشور این نامه را امضا کرده‌بودند. برای ارزیابی نظر کنونی این دیپلمات‌ها نسبت به عملکرد سیاست خارجی دولت رئیسی بعد از دو سال، با تعدادی از آن‌ها تماس گرفتیم، درحالی‌که برخی از امضاکنندگان از جمله محمدحسن قدیری‌ابیانه و جواد منصوری حاضر به گفتگو نشدند و یکی از پاسخ‌دهندگان هم به ما گفت که نام او بدون هماهنگی به‌عنوان امضاکننده زیر این نامه ذکر شده‌است.