داغ منجیل، 24 ساله شد

36 دقیقه بامداد 31 خرداد ماه 69 درست در هنگام پخش بازی برزیل - اسکاتلند در جام جهانی ایتالیا که میلیون‌ها نفر را در سراسر دنیا پای تلویزیون‌ها نشانده بود، قهر زمین و غفلت آدمیان، بیش از 15 هزار نفر را در شمال ایران به کام مرگ کشید. زمین‌لرزه هولناک منجیل با بزرگی 7.3 در مقیاس امواج درونی زمین و ژرفای 19 کیلومتر که ده ها هزار نفر مصدوم و مجروح نیز بر جای گذاشت، بخش‌های وسیعی از سه شهر منجیل، رودبار و لوشان را با خاک یکسان کرد و ده‌ها شهر و روستای دیگر از جمله گنجه، آب بر، لاهیجان، کوچصفهان، رشت، منجیل، قزوین و زنجان را با تلفات و خسارات سنگین مواجه کرد.

در زمان رخداد زلزله بسیاری از مردم به‌خصوص جوانان سرگرم تماشای مسابقات فوتبال جام جهانی ۱۹۹۰ ایتالیا بودند و این‌چنین بود که به دلیل بیدار بودن، بسیاری از جوانان توانستند به‌هنگام وقوع فاجعه از منازل بگریزند و زیر آوار نمانند؛ با این حال این زلزله یکی از پرتلفات ترین زمین لرزه های معاصر بود که در فهرست 10 زلزله مرگبار قرن ثبت شد. به زعم برخی کارشناسان از مهمترین علل بالا بودن خسارات جانی در زلزله منجیل، خطا در اعلام کانون زلزله بود چرا که در آن زمان به دلیل محدود بودن ایستگاه‌های لرزه‌نگاری، کانون زلزله، منطقه دیلمان در استان گیلان اعلام شد و از این رو زمان طلایی 24 تا 72 ساعته برای امداد رسانی به مناطقی که خسارات جدی بدان ها وارد شده بود از دست رفت. زلزله منجیل که به تعبیری اولین زمین لرزه بزرگ به معنی واقعی کلمه در منطقه ای شهری و محدوده‌ای مدرن در کشور بود زنگ خطری بود که اذهان عمومی و توجه دستگاه‌های مسوول را به نحوی جدی‌تر به مخاطرات و ابعاد فاجعه‌بار زلزله‌های این چنینی که در بسیاری از شهرها و مناطق مسکونی کشور حتی در ابعادی بزرگتر قابل تکرار است جلب کرد.

این زلزله بی تردید تاثیر گذارترین زلزله در زمینه ساخت و ساز اصولی و مقاوم سازی در برابر زلزله و حوادث طبیعی بود و نقطه عطفی در مطالعات زلزله شناسی و مهندسی زلزله در ایران شد، به‌طوری‌که مطالعه آن زمین‌لرزه بخشی از سرفصل‌های دروس زلزله‌شناسی مهندسی و همچنین پهنه‌بندی خطر زلزله را به خود اختصاص داده و هر ساله دانشجویانی برای بازدید از پهنه رومرکز مهلرزه‌ای زلزله منجیل و درس‌هایی که باید از این زلزله آموخت به منطقه منجیل و رودبار می‌روند.این زلزله چنان تاثیرگذار بود که می‌توان گفت، بعد از آن رویداد بود که ستاد مدیریت بحران وزارت کشور شکل گرفت، سازمان نظام مهندسی تأسیس شد، آیین‌نامه‌های ساخت و ساز مقاوم در کشور تدوین شد و مراکز پژوهشی مرتبط با زلزله بسط و توسعه یافتند. از دیگر دستاوردهای مهم این واقعه برای جامع علمی وفنی کشور تشکیل نخستین مراکز تحقیقاتی و پژوهشی مرتبط با زلزله، تدوین آئین‌نامه‌ها و مقررات ملی ساختمان و استانداردهای لرزه یی بود.

دکتر مهدی زارع، دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله که تحقیقات پایان نامه کارشناسی ارشد و بخشی از تحقیقات رساله دکتری خود را هم در زمینه این زلزله به انجام رسانده می‌گوید: زلزله منجیل که با بزرگی ۷.۳ و ژرفای ۱۹ کیلومتر و سازوکار ژرفی فشاری با مولفه امتداد لغز رخ داد با گسیختگی ناپیوسته گسل زمینلرزه‌یی با قطعاتی به طول های مختلف در طول کلی حدود هشتاد کیلومتر از پاکده و جیرنده در جنوب شرق تا باکلور در شمال غرب همراه بود که به عنوان یکی از مهمترین اثر های این گسیختگی سطحی زمینلرزه‌یی همچنان در جناح راست سد سفید رود و محدوده پی جرثقیل تاجی سد به صورت گسیختگی در پی سنگ مشخص است.

وی گفت: طبق آمار سازمان برنامه بیش از ۱۵هزار نفر در این زلزله کشته شدند که البته آمار های دیگری هم از تلفات این زلزله منتشر شده است. علاوه بر این ده ها هزار مصدوم و مجروح هم از این زلزله بر جای ماند. زلزله منجیل اساسا مسیر زندگی مردم منطقه زلزله زده را عوض کرد. مردمی که هر کدام بر سر کار خود بودند و در اندیشه آینده خویش، ناگهان این فاجعه طبیعی تومار زندگیشان را در هم پیچید. زندگی شان به کلی تغییر کرد. بعضی از خانواده ها تمامی اعضایشان را از دست دادند و تعداد زیادی نیز معلول و مجروح شدید برایشان باقی ماند. شهر کاملا تخریب شده منجیل، با بازسازی تقریبا به طور کامل تغییر چهره داد و شهر جدیدی در منجیل ساخته شد. این مساله با نسبتهای کمتری در رودبار، لوشان، گنجه، تارم علیا و .... نیز صادق است. البته بسیاری از مردم محل کسب و کار و اشتغال خود را نیز در این زلزله از دست دادند و بنابراین از نظر اجتماعی این اتفاق یک چرخش مهم در زندگی مردم بود.

زارع اضافه کرد: امیدوارم این اتفاق مهم در تاریخ معاصر ما هیچگاه فراموش نشود و متخصصان ایرانی که در زمینه های زلزله شناسی و مهندسی زلزله و شاخه ها و رشته های مرتبط تحصیل می کنند و همچنین رشته های علوم انسانی مربوط به زلزله- که در این زمینه ها همچنان ما ضعفهای فراوان داریم - با تمرکز بر زلزله منجیل و سایر زمینلرزه های اصلی و شدید ایران، مساله را تشخیص دهند. در زمینه های مربوط به زلزله می‌توان کارهای مختلفی انجام داد؛ ولی تشخیص اینکه در ایران مساله ما چیست، بسیار مهم است. زلزله منجیل نماد خوبی برای پاسخ به این سوال است که مساله ما چیست و اساسا از چه نوعی است.