درست روبه‌روی پروژه بلندمرتبه‌سازی شمال باغ‌ ملی گیاه‌شناسی تهران که بعد از اعتراضات زیاد، زمستان سال گذشته متوقف شد، حالا گود وسیعی دیده می‌شود که ماشین‌های سنگین در آن مشغول به‌کارند. گودی که دیوار به دیوار بزرگراه شده و مؤسسه تحقیقات مراتع و جنگل‌های کشور می‌گوید دقیقاً در حریم باغ قرار دارد؛ میراث طبیعی ۶۰ ساله تهران که حالا وضعیت ساخت برج‌های اطراف آن مبهم است و کسی به روشنی تکلیف آن را مشخص نمی‌کند.

حدود شش‌ماه بعد از توقف پروژه‌ بلندمرتبه‌سازی در حریم باغ ملی گیاه‌شناسی در منطقه ۲۲ تهران، گودبرداری دیگری در همین محدوده و حریم باغ و متعلق به همین پروژه در حال اجراست. مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور به‌عنوان متولی این باغ ملی تاکید دارد که در این پروژه و گودبرداری انجام‌شده هیچ‌کدام از ضوابط مربوط به ساخت‌وساز رعایت نشده است و باید متوقف شود، چون اکوسیستم باغ را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

گودبرداری‌های جدید دقیقاً لب جاده و کنار پیاده‌روی شمالی باغ ادامه دارد و با وجود اینکه مؤسسه تحقیقات مشخصاً این گودبرداری را ادامه پروژه بلندمرتبه‌سازی قبلی می‌داند، شهرداری منطقه به «هم‌میهن» می‌گوید که پروژه کاملاً متوقف شده و تعاونی مالک این پروژه، طرح محل جایگزین را آماده کرده است. ادامه این گودبرداری و نامشخص بودن وضعیت پروژه باعث شده که وزارت جهادکشاورزی از معاون حقوق عامه دادستانی کشور درخواست ورود به این پروند و بازدید مستقیم از آن را مطرح کند. ساخت‌وساز فقط ۲ طبقه زیرزمین 
سیاست‌ طرح‌های جامع شهری تهران در سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۷۱ و ضوابط مصوب حریم باغ ملی گیاه‌شناسی، حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربری‌های مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم را ۱۵ متر از تراز متوسط معبر مجاور تعیین کرده است. طبق همین ضوابط ساخت‌وساز در این محدوده فقط تا دو طبقه زیرزمین پذیرفته می‌شود، اما این گودبرداری که در حال حاضر در ضلع شمالی باغ دیده می‌شود، برای ساخت زیرزمین بیش از دو طبقه انجام شده و بابت آن هم باید استعلام لازم از سازمان محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع استعلام صورت گیرد که تا امروز انجام نشده است. حفاری‌های بسیار عمیق و عبور و مرور وسایل‌نقلیه سنگین و بلندمرتبه‌سازی باعث ورود گردوغبار به عرضه باغ می‌شود و درنهایت جان چهارهزارگونه گیاهی منحصربه‌فرد به خطر می‌افتد. 

حدود چهارهزار گونه گیاهی در این باغ مستقرند که از اقلیم‌ها و نواحی رویشی بسیار متفاوت ایران به این نقطه منتقل شدند. به‌دلیل منشأ با اقلیم متفاوت حساسیت بیشتری به تغییرات ویژگی‌های اکولوژیکی منطقه دارند و مقاومت آنها با کمی تغییرات آب و هوایی می‌شکنند و از بین می‌روند. تعدادی از این گونه‌ها، بومی ایران یا در حال انقراض یا در معرض انقراض‌اند و ممکن است نمونه آنها در رویشگاه طبیعی به سختی پیدا شوند؛ اگر از بین نرفته باشند. در حال حاضر و پیش از ساخت این پروژه هم استقرار برج‌های مسکونی به‌شدت بر منابع آبی باغ تاثیر گذاشته است. 

توقف کامل ادامه نداشت
آخرین فعالیت‌هایی که درباره این پروژه صورت گرفت باعث توقف پروژه شد و قرار بود برای انتقال آن به نقطه دیگری برنامه‌ریزی شود که از سوی بخش‌های مختلف هم پذیرفته شد. آنطور که علی علیزاده، رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع می‌گوید با وجود اینکه پروژه از زمستان متوقف شده بود، حالا پروژه جدیدی خاکبرداری شده و در حال ساختمان‌سازی‌اند: «این کار خارج از چارچوب‌های شهرداری است که اعلام کرده بود پروژه باید متوقف شود تا تصمیم‌گیری برای جابه‌جایی پروژه صورت گیرد؛ چه مجوزی که برای ساخت داده شده، چه تراکم شدیدی که در این پروژه وجود دارد، همچنین تجاوزی که اخیراً به حاشیه بزرگراه صورت گرفته تخلف است. براساس دستور رئیس‌جمهور شهید این پروژه باید متوقف و به منطقه دیگری منتقل شود. اینجا تا مرز بزرگراه همدانی، جزئی از حریم باغ گیاه‌شناسی است و مصوب میراث فرهنگی است.»

حریم باغ گیاه‌شناسی تا اتوبان شمالی این باغ است و وزارت میراث فرهنگی آن را تصویب کرده است. دیوار این پروژه باتوجه به خاکبرداری انجام شده تا پیاده‌رو رفته است و هیچ فاصله‌ای بین دیوار اطراف گودبرداری شده با پیاده‌روی آسفالت وجود ندارد. 

احتمال ورود پسماند به باغ گیاه‌شناسی 
بلندمرتبه‌سازی در اطراف باغ ملی گیاه‌شناسی حداقل ۸ تا ۹ مورد آثار منفی دارد که یکی از آنها بحث ورود فاضلاب و پسماند به باغ گیاه‌شناسی است. طبق مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی که در تاریخ ۱۲ شهریورماه سال ۹۸ تصویب شد، باتوجه به حجم عظیم بارگذاری مسکونی و تجاری، اراضی شمال باغ گیاه‌شناسی باید به قطعات کم‌تراکم تغییر یابند. علاوه بر این، طبق بند «۱۴-۲» همین مصوبه باتوجه به حجم عظیم بارگذاری مسکونی و تجاری، تغییر الگوی سکونت در بخش جنوبی محور شهید همدانی به قطعات کم‌تراکم R۱۱۲ یا R۱۲۲  برای تعدیل بارگذاری مسکونی و تجاری اعمال می‌شود که به‌معنای خانه‌سازی حداکثر سه‌طبقه است. 

رئیس مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور از توافق بر سر پیدا کردن زمین جایگزین می‌گوید که به گفته او توافقی با هماهنگی وزارت راه و شهرسازی، شهرداری، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت کشور انجام شده است که طبق آن پروژه متوقف شود و با کمک سازمان زمین شهری و سایر دستگاه‌ها، زمین معوض فراهم شود تا حقوق  مالکان این پروژه هم نادیده گرفته نشود. 
مالکان می‌گویند حالا برای این پروژه توافق آپارتمان‌سازی انجام شده؛ یعنی پروژه برج متوقف و قرار است آپارتمان‌سازی انجام شود؛ آپارتمان‌های پنج، هفت و ۱۰ طبقه، الان برای آن گودبرداری می‌کنند و به مالکان اعلام شده که واحدهای خود را انتخاب کنند. 

جانمایی زمین‌های معوض در منطقه ۲۲
معاون شهرسازی شهرداری تهران دی‌ماه سال گذشته گفته بود که اگر نظرات کارشناسی اعلام کند که این ساخت‌وساز ضرر و زیان برای باغ به همراه دارد و حکم مرجع قضایی چنین باشد، قطعاً جلوی ساخت‌وساز را خواهیم گرفت: «در حال حاضر بخشی از برج‌های مسکونی احداث شده و این در شرایطی است که در زمان صدور پروانه، حریم باغ گیاه‌شناسی رعایت شده و نمایندگان دستگاه‌های ذی‌ربط ازجمله مسئولان باغ نیز صورتجلسه مربوطه را امضاء کرده‌اند. او گفته بود این برج‌ها حدود ۳۰ طبقه هستند که البته طبقات منفی هم دارند. بی‌تردید شهرداری تهران تابع قانون و نظر رسمی مراجع قانونی خواهد بود. در روند فرآیند صدور پروانه در این محدوده مقررات و ضوابط رعایت شده و تاکنون باتوجه به بررسی‌های کارشناسی تهدیدی برای باغ احصاء نشده است.»

حالا شهرداری منطقه ۲۲ می‌گوید، تعاونی که پروژه ساخت‌وساز برای اعضای خود را در حریم باغ تعریف کرده بود، طرح جایگزین خود را آماده کرده است. نعمت‌زاده، معاون شهرسازی شهرداری منطقه به هم‌میهن توضیح می‌دهد که پروژه کاملاً متوقف شده و ساخت‌وسازی در این محدوده انجام نمی‌شود؛ درست برخلاف آنچه مشاهدات میدانی و توضیحات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع می‌گوید: «این پروژه کاملاً متوقف شده و چند تیم از آن مراقبت می‌کنند که حتماً تعطیل باشد. پروژه متوقف شده هم مجوزی برای گودبرداری ندارد و گودبرداری در قسمت دیگری است. طبق مصوبه‌های قبلی که دفتر اجرایی رئیس‌جمهوری، مرحوم رئیسی، اعلام کرده بود، طرحی آورده شده که باید به کمیسیون ماده ۵ شورای عالی شهرسازی برود. ما به باغ گیاه‌شناسی هم اعلام کردیم که  شهرداری هم دغدغه حفظ باغ را دارد و دغدغه‌های آنها در طرح پیشنهادی هم باید در نظر گرفته شود.»

آنطور که نعمت‌زاده توضیح می‌دهد، هفته گذشته، پیش‌جلسه‌ای درباره زمین‌های معوض این پروژه در کارگروه ماده پنج مطرح شده اما طرح هنوز به‌صورت جدی مطرح نشده است؛ طرحی که طبق آن حریم باغ باید رعایت ‌شود و حقوقی که برای اعضای تعاونی مسکن ایجاد شده، به کمک شورای عالی شهرسازی و کمیسیون ماده پنج تامین ‌شود: «روز یکشنبه همراه با معاون دادستان و مسئولان باغ بازدیدی از پروژه داشتیم و شهردار توضیح داد که گودی برداشته نمی‌شود تا اینکه مصوبات ماده ۵ شورای عالی تعیین تکلیف و روال آن طی شود.»

طرحی که نعمت‌زاده از آن می‌گوید از سوی بنیاد تعاون ارتش آماده شده که طبق آن زمین‌های جایگزین متعلق به ارتش است و داخل منطقه ۲۲ قرار دارد و فاصله آن حدود یک تا دوکیلومتری از باغ است تا در حریم آن قرار نداشته باشد. درخواست آنها این بود که رسیدگی به این موضوع تسریع شود. 

بررسی دادستانی درباره گودبرداری شمال باغ
دو روز پیش و بعد از درخواست جهادکشاورزی برای ورود دادستانی به پرونده ساخت‌وساز در اطراف باغ ملی گیاه‌شناسی، غلامعباس ترکی، معاون حقوق عامه دادستانی از این پروژه و گودبرداری شمال آن بازدید کرد؛ او در این بازدید گفت که در گذشته باتوجه به بررسی‌های انجام‌شده، ساخت‌وساز برج‌های حدود 40 طبقه در ضلع شمالی این باغ به‌صورت غیرقانونی انجام شده بود، اما این پروژه منابع حیاتی مانند آب، خاک، هوا و تنوع زیستی را در مجموعه باغ گیاه‌شناسی به خطر می‌انداخت و به همین دلیل تصمیم گرفته شد که پروژه متوقف شود.

ترکی در بازدید خود از پروژه گفته بود که حفظ باغ ملی گیاه‌شناسی برای محیط‌زیست کشور و تامین هوای سالم پایتخت و سایر منابع حیاتی تهران اهمیت زیادی دارد: «استعلام ما از مراجع مختلف هم نشان می‌دهد احداث برج‌سازی‌های گسترده خلاف مقررات معماری و شهرسازی و نقشه تفصیلی شهر است و پروانه‌های صادره توسط شهرداری هم دارای اشکالاتی بود؛ درمجموع موضوع به دولت با درخواست دادستانی ارجاع داده شد و یکی از مصوبات مرحوم سیدابراهیم رئیسی، که مردادماه سال گذشته ابلاغ شد، توقف این برج‌سازی بود. در عین حال حقوق اعضایی که به‌عنوان عضو تعاونی در اینجا خانه‌ای خریداری کردند و مالکند اهمیت داشت؛ به همین دلیل همان زمان دستور داده شد که جانمایی مناسب برای تامین حقوق این افراد صورت گیرد.» 

افزایش آلودگی‌های هوا و نور در شب و آلودگی‌های صوتی،  نفوذپساب به خاک و آلوده شدن آب در دسترس گیاهان، کوچ و از بین رفتن جانوران موجود در این اکوسیستم و از دست رفتن یکی از قطب‌های گردشگری و فرهنگی بخش دیگری از آسیب‌های بلندمرتبه‌سازی در حریم باغ گیاه‌شناسی است. 

فروش طلا و ماشین برای خرید خانه‌
بعد از بازدید معاون حقوق عامه دادستانی از گودبرداری شمال باغ گیاه‌شناسی، او اعلام کرد که باید منتظر نظر کارشناسان ماند تا روشن شود خاکبرداری که الان در حال انجام است، در محدوده حریم باغ قرار دارد یا خیر: «اگر خاکبرداری در همین محدوده باشد باید مصوبات دولت در این زمینه و مقررات قانونی رعایت شود.» 

ترکی از سهامداران این تعاونی گفت که طبق آن باتوجه به اینکه افرادی در این پروژه تعاونی سهام دارند، باید حقوق آنها پیگیری و جانمایی مناسب با همراهی دستگاه‌های مسئول انجام شود: «با قاطعیت جلوی هرگونه احداث بنا و برج‌سازی در این منطقه گرفته خواهد شد. گودبرداری اخیر هم اگر مشمول ممنوعیت قانونی شود، جلوی آن گرفته خواهد شد. مهمترین مبنا برای حفظ باغ و حقوق سهامداران دستور رئیس‌جمهور شهید است که صادر و ابلاغ شده و بر همین اساس هم باید باغ را حفظ کنیم و اجازه هیچ‌گونه ساخت‌وسازی خلاف مقررات و در حریم را ندهیم و از طرف دیگر باید با همکاری دستگاه‌های مختلف جانمایی مناسب و همکاری راه و شهرسازی و جهاد و مدیریت شهری زمین مناسب تخصیص پیدا کند و تراکم مناسب را در همان نقطه‌ای که مغایر با مقررات حریم و معماری و شهرسازی نیست، داده شود. ما به‌عنوان مدعی‌العموم در دادستانی، هر دو حق را به موازات همدیگر دنبال می‌کنیم.» 

اشرفی، یکی از مالکان این پروژه است که از بلاتکلیفی مالکان این پروژه می‌گوید: «مجوزی که اینجا برای ساخت‌وساز داده شده، قبل از تعیین حریم بوده و یک خلأ قانونی در اینجا وجود دارد. این حریم بعد از گرفتن مجوزهای ساخت‌وساز مطرح شده است. مسئله دیگر اختلافاتی است که بین دستگاه‌ها وجود دارد. طرح جدیدی در حال انجام است که طبق آن برج‌ها به آپارتمان تبدیل شده و انتخاب واحد هم در حال انجام است. برخی از مالکان به امید خانه‌دار شدن، طلا و ماشین فروخته‌اند و امیدوار بودند تا سال 1406 صاحب خانه شوند و الان در شرایط تعلیق قرار دارند. درست است که آپارتمان‌سازی هم مخالف زیادی دارد، حالا در صورت توقف پروژه، مالکان نمی‌دانند باید چه کنند. طبق قرارداد باید واحدها تا سال 1406 تحویل داده شود. حالا سوال این است که آیا پیشنهاد مشخصی جلوی مدیریت این تعاونی وجود دارد؟»

ثبت ملی آثار طبیعی، براساس تکلیف قانونی وزارت میراث فرهنگی است و باغ‌های گیاه‌شناسی هم در کلاسه ثبت میراث طبیعی ملی قرار دارند. تعیین حریم باغ گیاه‌شناسی بعد از صدور مجوز ساخت این پروژه انجام شده، اما خود صدور مجوز ساخت ـ براساس بررسی‌های مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور ـ برخلاف مقررات بوده و شورای عالی شهرسازی هم آن را پذیرفته است. مؤسسه تحقیقات تاکید می‌کند زمان آغاز پروژه بعد از تعیین حریم بوده در نتیجه باید کار متوقف می‌شد. 

ضوابط و مقررات حفاظتی عرصه و حریم باغ گیاه‌شناسی ملی ایران در سال 1401 در وزارت میراث فرهنگی به تصویب رسید که طبق آن انجام یا صدور مجوز هرگونه عملیات عمرانی و اجرایی مانند ساخت‌وساز، نوسازی، گواهی پایان‌کار ساختمان و موارد مشابه آن بدون استعلام و کسب مجوز از این وزارتخانه ممنوع است و حداکثر ارتفاع مجاز ساخت برای کاربری‌های مجاز در این محدوده با رعایت سایر ضوابط حریم 15 متر از تراز متوسط معبر مجاور تعیین شده است که طبق ماده 560 قانون مجازات اسلامی، تخلف از این ضوابط تخلف محسوب می‌شود و برای آن مجازات در نظر گرفته شده است. طبق ضوابط و مقررات حفاظتی عرصه و حریم باغ گیاه‌شناسی ملی ایران که توسط وزارت میراث فرهنگی تصویب شده است، ضلع شمالی باغ گیاه‌شناسی در جنوب اتوبان شهید همدانی جزئی از حریم باغ است. 

اگر در اطراف باغ به‌خصوص در شمال و شمال غرب آن بلندمرتبه‌سازی انجام شود، یک بادشکن مصنوعی غیرزنده مانع از وزش جریانات شمالی باد به‌سمت باغ و تغییر رژیم‌های طبیعی می‌شود. خزان زودرس در سال‌های گذشته در باغ افزایش داشته که یکی از اثرات ساخت‌وسازها در اطراف این باغ است. کاهش میزان باد و وجود تاسیسات گرمایشی و برودتی ساختمان‌ها باعث تشکیل جزیره حرارتی و افزایش دما و منطقه در باغ می‌شود و تنش افزایش دما و کمبود آب حشرات آفت به‌خصوص حشرات چوب‌خوار و بیماری‌های قارچی را تشدید می‌کند. 

یکی از دلایل اصلی انتخاب محل باغ در دامنه‌های جنوبی البرز و اراضی چیتگر در سال 1347، استفاده از شیب هیدرولیک با اختلاف ارتفاعی حدود 40 متر برای هدایت آب‌های سطحی و زیرزمینی از ارتفاعات به‌سمت باغ گیاه‌شناسی، وجود تعداد قابل‌توجهی قنات در منطقه و پوشش مرتعی بود. با استقرار برج‌ها شیب هیدرولیکی منطقه قطع می‌شود و بعد با وجود سازه‌ها و سایر ابنیه‌های شهرسازی مانند آسفالت و سیمان امکان ورود به منابع آب‌های زیرزمینی را نخواهند داشت؛ این موضوع باعث کاهش چشمگیر ذخایر منابع آبی باغ خواهد شد. برج‌سازی در محل خروجی آب ظرفیت چاه‌های آن را از 200 لیتر به کمتر از 70 لیتر در ثانیه رسانده است؛ باغی که در شرایط فعلی هم دچار تنش آبی است و وجود چاه‌های عمیق بر شدت کاهش منابع آبی آن اضافه می‌کند.