بهار نیوز - ارس؛ بهشت سبزپوش ایران

گروه فرهنگی: گشت و گذار در آذربایجان‌ شرقی برای هر مسافری هوای خنک و مطبوع را در ذهن‌ تداعی می‌کند.

یکی از مناطقی که از ویژگی‌های گردشگری برجسته‌ای در استان آذربایجان شرقی برخوردار است منطقه آزاد ارس منطقه‌ای علمی و صنعتی که از داشته‌های غنی فرهنگی و گردشگری نیز برخوردار است. آنچه که با نام این منطقه آرامشی را در دل ایجاد می‌کند رود ارس است که با آرامش ظاهری و جوش و خروش درونی خود زیبایی صد چندانی را به این منطقه بخشیده است. این رود مهم‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه شمالی آذربایجان شرقی است. رودخانه ارس از کوه بینگول داغ (هزار برکه) واقع در حوالی سرچشمه فرات در ترکیه سرچشمه گرفته و به سوی خاور روان می‌شود و در نهایت به دریای خزر می‌ریزد.

درازای بخش مرزی این رود 475 کیلومتر و درازای سر تا سری رودخانه حدود 910 کیلومتراست. رود ارس از شهرستان‌های ماکو، اهر، مرند و گرمی در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل عبور می‌کند.رودی که ملت‌ها را به یکدیگر وصل کرده است چراکه این رود دائمی بوده و مرزی بین ایران و جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. ظاهر رودخانه ارس آرام است وقتی در کنار این رودخانه می‌ایستی می‌توانی تصور کنی عمق چندانی ندارد اما عرض رودخانه ارس در جلفا گاهی تا 200 متر و ارتفاع وعمق بستر آن به دو تا سه متر می‌رسد.

عریض‌ترین نقطه رودخانه در نزدیکی شهر جلفا است که بیش از 200 متر عرض و چهار متر عمق دارد، رود ارس را می‌توان سومین رودخانه ایران از لحاظ قدرت آب تلقی کرد. این رودخانه در دل خود ماهی‌هایی را نیز پرورش داده است و شهرهای جلفا، پلدشت، سیه رود و سواحل حاشیه‌ای این شهرها بهترین نقاط برای ماهیگیری هستند که هر ساله در فصل تابستان قلاب‌های آویزان نشانگر حضور ورزشکاران و گاه خانواده‌های علاقمند به ماهیگیری است.

ارسباران بهشت سبز پوش آذربایجان
پناهگاه حیات وحش کیامکی و منطقه حفاظت شده ارسباران از دیگر مناطق بکر در شهرستان‌های کلیبر و خداآفرین است که با سرسبزی محصور کننده‌اش مخاطب را به خود فرامی‌خواند. این منطقه زیستگاهی با وسعت 8941 هکتار زیستگاه گونه‌های جانوری همچون آهو، مارال، قوچ، میش ارمنی، کل و بز، پلنگ، خرس قهوه‌ای و گونه‌های مختلفی از پرندگان از قبیل سیاه خروس، کبک، عقاب طلایی، اردک، حواصیل، آلرت و بوتیمار، قرقاول، طرلان و بالابان و همچنین پوشش گیاهی بید، زرشک، افرا، نسترن، گردو و گیاهان مرتعی و دارویی است.

متوسط دمای سالانه این منطقه حدود 11.6 درجه است و در دل تابستان نیز در این منطقه می‌توانی هوای خنک و حتی سرد زمستان را با جان و دل درک کنی. به جرات می‌توان این منطقه را با جنگل‌های اروپای شرقی مقایسه کرد چرا که درخت زغال‌اخته به عنوان گیاه شاخص منطقه به همراه گیلاس وحشی از گیاهان مهم مناطق مرطوب مدیترانه محسوب و در این منطقه به وفور یافت می‌شود.

پارک ملی ارسباران دارای تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری و زیستگاه‌های جنگلی منحصر به فرد بوده و بیش از 1000 گونه گیاهی، 300 گونه جانوری، 210 گونه پرنده، 29 گونه خزنده، پنج گونه دوزیست و 48 گونه پستاندار در منطقه وجود دارد.

مجموعه "کردشت" نشانی از قدمت تاریخی آذربایجان
مجموعه "کردشت" شامل هشت بنای تاریخی اعم از "حمام بزرگ"، "عمارت"، "حمام کوچک"، "مسجد غریب"، "دیوانخانه"، "یخچال"، "قلعه عباس میرزا" و "ساخلو" (پادگان نظامی) است. حمام "کردشت" یکی از زیباترین حمام‌های آذربایجان است که با معماری اصیل سنتی در روستای کردشت از توابع جلفا و در کنار رود ارس قرار دارد. این حمام در میان باغ بزرگی ساخته شده، دارای یک هشتی به صورت هشت ضلعی به ابعاد 3.5 در 3.5 و به ارتفاع 4.3 متر است که یکی از اضلاع، درب ورودی و یکی دیگر راه ورود به رختکن یا سربینه است. گرماخانه فضایی است که از چهار ستون سنگی هشت بر و دو حوض بزرگ مستطیل شکل و اتاقی با گنبد قیراندود تشکیل شده است.

نور داخل سربینه و گرماخانه به وسیله روزنی که در نوک گنبد قرار دارد تأمین می‌شود و گویا بر روی آن روزن‌ها سنگ‌های مرمر نازک و ظریفی نصب بود که نور آفتاب از آن نفوذ می‌کرد و داخل حمام را به طور یکنواخت روشن می‌کرده و شستشوکنندگان را از نگاه نامحرمان حفظ می‌کرد. حمام کردشت بخش‌های دیگری نیز دارد که بسیار دیدنی و قابل مطالعه است، این حمام در زمان عباس میرزا نائب‌السلطنة فتحعلی‌شاه هنگام جنگ دوم ایران و روس ساخته شد ولی شیوه معماری آن شباهت بسیاری به حمام‌های دوره صفوی دارد.

سربینه حمام نیز هشت ضلعی به اضلاع 3.5 متر و ارتفاع 8.5 متر است و گنبد بزرگ آن بر روی جوزها و هشت ستون سنگی هشت بر، استوار شده است، همه ستون‌ها دارای سر ستون‌های سنگی مقرنس هستند که به وسیله ملات سرب مذاب به ستون‌ها وصل شده‌اند. گنبد سربینه دارای کاربندهای جالب مزین به آهک‌بری‌های زیبا است، سکوهای رخت کن با طاق ضربی پوشیده و در زیر آن کفش‌کن‌هایی تعبیه شده است.

قلعه کردشت یکی از قلعه‌های تاریخی آذربایجان در روستای کردشت در ساحل رود ارس است ولی به لحاظ ارزش و اهمیت نظامی و تاریخی به خصوص دوران حکومت عباس میرزای قاجار نائب‌السلطنه فتحعلی‌شاه در آذربایجان بیشتر مورد توجه بوده است. کوه‌های بسیار بلند و صخره‌ای سرتاسر شمال و جنوب کردشت را فرا گرفته‌اند. بناب این تنها معبر قابل توجه کنار ارس در این روستا می‌گذرد، استقرار این روستا به تبعیت از وضع پستی و بلندی در جهت شرقی - غربی عملی شده است. کوه‌های بلند صخره‌ای ساحل شمالی ارس در خاک جمهوری آذربایجان واقع است و در سمت جنوب آن در بلندی‌های کوه‌های مشرف به روستا یکی از قلعه‌های تاریخی و نظامی دوره قاجار بنا شده است، به‌علاوه غیر از قلعه تاریخی کردشت حمام تاریخی باارزشی هم بنا شده است. آب و هوای کردشت به تبع منطقه ارس کنار،‌ گرم و مرطوب است، تابستان در این منطقه گرم و طولانی و زمستان خنک و ملایم می‌شود، در فصل تابستان گاهی اوقات میزان درجه حرارت به بالاتر از 40 درجه سانتیگراد می‌رسد.

قلعه نظامی کردشت یکی از قلعه‌های دوران عباس میرزا نائب‌السلطنه قاجار است که در طی مبارزات خود بر علیه تجاوز روسیه تزاری از این قلعه استفاده می‌کرد.آنچه به نظر می‌رسد قبل از استفاده از قلعه کردشت این قلعه نظامی وجود داشته است و بنای آن را به سده‌های نخستین اسلامی نسبت می‌دهند.

قلعه عباس‌آباد کردشت در سمت چپ جاده کردشت به خروانق در بالای تپه‌ای صخره‌ای بنا شده است و در جبهه شمالی این قلعه درب ورودی بنا شده است و در ارتفاعات این قلعه دیواره‌ها از جنس سنگ و آجر ساخته شده است، به فاصله معینی نزدیک به یکصدمتر از یکدیگر شش عدد برج نگهبانی وجود داشته که اکنون قسمتی از این برج‌ها پابرجاست.

ادیان مختلف در کنار یکدیگر/ کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس با سنگ فرش‌های جلوی کلیسا و پارچه‌های قرمز رنگ داخل در ذهنم تجسم می‌شود. کلیسای سنت استپانوس در 26 کیلومتری غرب جلفای ارس در محلی به نام قریه قزل وانگ (صومعه قرمز ) در نزدیکترین روستای دره شام از دهستان ارس در کنار بخش پلدشت شهرستان ماکو واقع شده است. آندرانیک هویان در مقاله کلیسای سنت استپانوس مقدس درمجله ایران زمین می‌گوید: کلیسای استپانوس مقدس در دژی استوار واقع شده و به مجموعه بناهای موجود در این دژ وانگ استپانوس مقدس یا وانگ ماقارات می‌گویند، این وانگ مانند سایر وانگ‌های ارمنیان محل اجتماع طللاب خطاطان و خوشنویسان و تذهیب‌کاران، نویسندگان، فلاسفه و مورخین و دانشمندان بوده، وانگ استپانوس از دو نظر برای ارمنیان حائز اهمیت است، کلیسا به خاطر سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان است تعداد بسیاری خوشنویس و خطاط در این وانگ گرد آمده و به استنتاج کتب می‌پرداختند، نقاشان و تهذیب‌کاران با هنر خود بر زیبایی کتاب‌ها می‌افزودند و به این سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان یکی از مراکز خوشنویسان ارمنی شهرت دارد و هم‌اکنون تعداد زیادی کتاب در این وانگ استنتاج شده است و در کتابخانه‌های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می‌شود.

تاریخ دقیق تاسیس کلیسای سنت استپانوس کاملا مشخص نیست، محققان حدس می‌زنند بین قرن‌های هفتم تا نهم میلادی این کلیسا بنا شده باشد. کهن‌ترین سند در این باره مربوط به سال 649 میلادی است که از وجود دِیری در این منطقه آگاهی می‌دهد، در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک رهبر مذهبی ارمنیان در سال 266 ( ه - ق) برابر با 976 میلادی اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس برگزید او با هزینه پادشاه کلیسایی در محوطه بنا کرد.

هاکوپ جوقاتیسی که طی سال‌های 1633 تا 1655 / 1043 - 1066 خلیفه اعظم وانگ استپانوس بو ، در سال 1643 م / 1053 ه - ق به تجدید بنا و مرمت کلیسا پرداخت و در 1655 / 1066 ه - ق آن را به پایان برد. عباس میرزا در سال 1246 ه - ق / 1830 م روستای دره شام را به مبلغ سیصد تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید و وقف وانگ استپانوس کرد، کتیبه‌ای که به همین مناسبت با خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگ‌های خود بنای کلیسا، بالای در ورودی کلیسا نصب شده است.

کلیسای چوپان
به جرات می‌توان کلیسای چوپان را جزئی از طبیعت ارس نامید چراکه این کلیسا در میان کوه‌های رسوبی سرخ رنگ قرار گرفته است و طوری در آنجا مکان گزیده که جزء طبیعت لاینفک آنجا درآمده است.کلیسای چوپان تقریباً در پنج کیلومتری غرب جلفا در مسیر جاده جلفا - سد ارس قرار گرفته است این کلیسا در سال 1518 میلادی احداث شده است.پوسته خارجی کلیسا به وسیله سنگ ساخته شده و یک گنبد کوچک دارد که اخیراً مرمت شده است. داخل کلیسا خیلی کوچک است و بیش از 10 نفر در آن جای نمی‌گیرد. طاق‌های آن نیز به مانند کلیساهای دیگر جناغی شکل است.

کاروانسرای خواجه نظر (عباسی) یکی از 999 کاروانسرای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی
کاروانسرای خواجه نظر (عباسی) یکی از 999 کاروانسرای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی است.تاورنیه فرانسوی این کاروانسرا را دیده و می‌نویسد: خواجه نظر یکی از ارامنه معتبری بود که از جلفا خارج شد و چون در تجارت ترقی کرد و نزد شاه عباس کبیر و جانشین او شاه صفی اعتبارات حاصل کرد، او را کلانتر ملت ارامنه کردند و به افتخار وطن اصلی خود جلفا دو کاروانسرای بزرگ در آنجا بنا کرد که هنوز در طرفین رودخانه باقی هستند اما این دو بنای عالی به واسطه فوت بانی ناتمام ماندند.

جیمز کاروی نیز این بنای تاریخی را دیده و یاد می‌کند:
در این نکته کاروانسرای بزرگی به واسطه یکی از ارامنه به نام کوجیا نظر (خواجه‌نظر) با هزینه گزافی بنا شده که متاسفانه رو به خرابی می‌رود و کسی نیست که به تعمیر آن اقدام کند و فقط چند تن ارمنی در آن سکونت دارند. در پنج کیلومتری جلفا کاروانسرای ویرانه‌ای وجود دارد که بنای آن در زمان شاه عباس کبیر با هزینه خواجه نظر ارمنی از مقربان درگاه شاهی به عمل آمده، وی از ارامنه‌ای بود که در زمان شاه عباس به اصفهان به اجبار کوچانده شدند و در آنجا کارش بالا گرفت و مورد عنایت شاه واقع شد، ثروت و مکنت کلانی به هم رسانید و با اجازه شاه بر روی ویرانه‌های زادگاه خود کاروانسرای بزرگی از سنگ و آجر بنا کرد تا مسافرانی که از آب ارس می‌گذرند شبی را در آنجا استراحت کنند و سحرگاه راهی سوجیا یا شجاع امروزی شوند.

عبدالعلی کارنگ می‌نویسد:
ویرانه کاروانسرای خواجه نظر ارمنی معروف به شاه عباسی واقع در ساحل رود ارس قرار دارد که این کاروانسرا به نام کاروانسرای جلفا معروف است.اما امروز دیگر این کاروانسرا ویرانه نیست از سال‌های گذشته مرمت این کاروانسرا آغاز و در حال حاضر شاهد مجموعه‌ای فاخر در این منطقه هستیم.

حمام تاریخی جلفا
حمام تاریخی جلفا در شرق شهر جلفا و مابین تأسیسات راه ایران و گمرک جلفا قرار دارد. حمام شامل سربینه، گرمخانه و تأسیسات جنبی است. اعیانی این حمام بیش از 500 مترمربع است. فرم طاق‌ها و گنبدها و ستون‌های سنگی شامل ته ستون، ساقه ستون و سرستون مقرنسکاری حکایت از شیوه معماری دوره قاجاریه دارد. قوس‌ها و گنبدهای دهنه رختکن و سربینه و دیگر تأسیسات حمام وسیع و چشمگیر است. گنبد مرکزی رختکن رفیع و وسیع بر روی چهار ستون سنگی مقرنسکاری خوش تراش قرار دارد.

گنبد مرکز گرمخانه بر روی چهارستون سنگی قرار دارد و اطراف آن با هشت گنبد عرقچین پوشش شده شکوه و صحن وسیع آنرا دو چندان می‌کند. با توجه به جمعیت اندک جلفا در یکصد ساله اخیر به نظر می‌رسد که این حمام توسط عباس میرزا و برای لشکریان پشت جبهه در جنگ‌های ایران و روس ساخته شده باشد. وسعت دهنه‌ها، رفعت طا‌ق‌ها و تناسبات معماری این حمام قابل مقایسه با بهترین آثار معماری ایران در سطح ملی است. اقدامات مرمتی انجام گرفته شامل، مرمت طاق‌های شکسته، دوباره سازی بخش‌های ریخته گنبدها، تقویت پایه دیوارهای تخریب شده بخش‌های داخلی، شیب بندی و کاهگل پشت بام، حذف دیوار و تیغه‌های زائد است.

پل هایی به قدمت تاریخ
در بخش خداآفرین بر روی رود ارس در فاصله ۱۰۰ متری از یکدیگر دو پل احداث شده است. نخستین پل (پل بزرگتر) به طول تقریبی ۱۷۰ متر با ۱۵ چشمه که قدمت آن احتمالاً به دوره سلجوقی برسد. پل دیگر به طول ۱۲۰ متر و در ۱۰ چشمه بر روی رود ارس بر بستر صخره‌ای آن ایجاد شده است و حدود 500 سال قدمت دارد.

پل سالم در میان ملت‌های طرفین رودخانه ارس به پل حسرت معروف شده است و شعرای مختلف هم در این راستا شعرهای سوزناک سرود‌ه‌اند. از جدایی دو ملت حدود 200 سال می‌گذرد.

گسترش زیرساخت‌های گردشگری در دستور کار منطقه آزاد ارس
مدیرعامل منطقه آزاد ارس بر ضرورت گسترش زیرساخت‌های گردشگری منطقه آزاد ارس تاکید کرد و گفت: این موضوع در دستور کار این منطقه قرار داد.محسن خادم عرب باغیدر گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه آذربایجان‌شرقی اظهار کرد: توجه به مناطق گردشگری و تاریخی یکی از موضوعاتی است که به جد به دنبال آن هستیم.وی اظهار کرد: تلاش می‌کنیم طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در کنار اماکن تاریخی و فرهنگی منطقه آزاد ارس مراکز فرهنگی و اقامتی تاسیس کنیم.

خادم عرب باغی، سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری را لازم دانست و خاطرنشان کرد: بازسازی و مرمت آثار تاریخی منطقه آزاد ارس با استفاده از منابع مالی این منطقه انجام می‌شود.مدیرعامل منطقه آزاد ارس بر ضرورت گسترش زیرساخت‌های گردشگری منطقه آزاد ارس تاکید کرد و گفت: جذب گردشگر سهم بسزایی در توسعه این منطقه می‌تواند داشته باشد.وی با اشاره به اشتغالزایی بالای صنعت گردشگری در کشور افزود: صنعت گردشگری باید بیش از پیش در کشور ما مود توجه قرار گیرد.

اینها تنها بخشی از تاریخ این منطقه بود و بدون شک آنچه که در بازدید از این منطقه می‌توان دید فراتر از این سطرها و نوشته‌ها خواهد بود. استنادات و مطالب تاریخی استفاده شده در این گزارش از سایت منطقه آزاد ارس و سایت سازمان حفاظت محیط زیست و دیگر نهادهای گردشگری و تاریخی بوده است.