خدمت وظیفه سربازی، تهدید یا فرصت؟

عطا افشاریان

---

گروه جامعه: در طول تاریخ کهن ایران ارتش حکومت‌ها، متشکل از نیروهایی بوده که دولت‌ها آنها را بعنوان نیروی نظامی استخدام مي‌نمودند و قسمتی از هزینه‌هاي خزانه دولتی به تامین هزینه سربازان اختصاص داده مي‌شد. ارتش‌های پادشاهی صفویه، افشاریه و سلجوقی با استخدام و بکارگیری نیروهای نظامی از اقوام مختلف و حتی گاهی غیر ایرانی توانسته بودند امپراطوری عظیمی را ایجاد نمایند. ساختار منظم و پایدار این ارتش‌ها و همچنین روحیه سلحشوری و رقابتی که میان فرماندهان ایجاد مي‌شد سبب تقویت نظامی ارتش مي‌گردید.

خواجه نظام الملک در نصیحت الملوک به شاه سلجوقی نحوه مدیریت ارتش را یادآور مي‌گردد که نشان دهنده سازوکار مدیریت ارتش ایران در آن زمان بوده است. اگر چه تقویت روحیه ملی گرایی و گرایش‌های مذهبی متعصبانه در بسیج نیروهای ایرانی در حکومت‌های پس از اسلام نقش چشمگیری داشته‌اند ولی ساختار نظامی ارتش‌های این حکومت‌ها نیز بسیار موثر بوده است تا آنجا که ارتش حکومت‌های صفوی و عثمانی در دنیای اسلام نمونه بارزی از ارتش‌های قدرتمند زمان خود هستند که اگر فریب دشمنان خود را نخورده بودند و پیمان دوستی محکمی با یکدیگر منعقد نموده بودند سرنوشت امروز دنیای اسلام این نبود.

با ورود رضاخان به قدرت و ایجاد خدمت اجباری که بعدا به نظام وظیفه تغییر نام یافت در برهه ای از زمان تا حد بالایی اثرات مفید اجتماعی و سیاسی بر ساختار سنتی جامعه ایرانی داشت. اطلاع از آداب و فرهنگ سایر اقوام، درهم آمیختگی فرهنگ‌ها، توسعه روابط شهرها و روستاها و آموزش جوانان با فرهنگ و آداب جدید و نظم فردی و اثرات عمیق اجتماعی دیگر که در خور تحقیق و مطالعه هستند اما باید توجه داشت که هر قانون و فرهنگی در زمان خود مي‌تواند مطلوب و اثر بخش باشد.

این وظیفه دولتها است که بر مبنای تحقیقات علمی دقیق اثرات مفید و مخرب یک قانون را بررسی و نسبت به تغییر و یا لغو آن اقدام نمایند. قانون نظام وظیفه عمومی جدای از مسایل امنیتی- نظامی تبعات دیگری نیز در بردارد که متاسفانه به آن پرداخته نشده و یا جدی گرفته نشده است. اخیرا طرحی در مجلس در این مورد مطرح گردیده است که بسیار جامع به ایرادات نظام وظیفه و خدمت سربازی پرداخته است.

در حالی از هر گونه بررسی و نقد منصفانه درباره خدمت نظام وظیفه در دوره صلح، غفلت شده که هزینه‌هاي روحی، اجتماعی و هدر رفتن سرمایه انسانی تنها بخشی از مضرات سربازی اجباری است. از جمله پیامدهای منفی خدمت سربازی موارد زیر است که با انجام تحقیقات آماری شفاف از سربازان قابل استخراج است:

- ورود نسل جوان به دانشگاه‌ها بدون هیچگونه علاقه به رشته تحصیلی، درس و تحصیل و صرفا به امید فرار از خدمت یا بهبود شرایط خدمت که منجر به هدر رفتن عمر مفید آنها، افسردگی روحی، کاهش انرژی و روحیه کاری و هدر رفتن منابع عظیم مالی در دانشگاه‌ها و کاهش کیفیت سیستم آموزشی مي‌گردد.
- بلاتکلیفی عده زیادی از افرادی که به هر دلیلی وارد خدمت نظام نشده‌اند و هدر رفتن این سرمایه اجتماعی عظیم یعنی نیروی فکر و کاری که باید در دوران جوانی سرگرم کارآفرینی و خلاقیت گردد.
- کاهش خلاقیت و بهره وری سرمایه عظیم نیروی انسانی تحصیلکرده با انجام خدمت وظیفه عمومی در رسته‌ای غیر مرتبط با تخصص و ضربه‌هاي عمیق روحی به این افراد
- بالا رفتن سن ازدواج بخاطر بی برنامگی و بلاتکلیفی جوانان و عدم امید آنها به آینده و تمایل به تشکیل خانواده که اثرات مخرب اجتماعی را دربردارد.
- وجود تبعیض در تعیین محل خدمت افراد طی سالیان گذشته که منجر به ایجاد عقده‌هاي اجتماعی مي‌گردد.
- ایجاد فساد اداری در معافیت‌ها.
- بزه‌کاری برخی از جوانان در طول دوره خدمت نظام وظیفه بدلیل ناهنجاری‌های اجتماعی و سن کم سربازان و دوری از خانواده که اعتیاد به سیگار از مهمترین آنها مي‌باشد.
- عدم پشتیبانی مالی از سربازان و عدم وجود امکانات رفاهی مناسب و برنامه ریزی دقیق برای آنها که خود منجر به سرخوردگی‌های اجتماعی این افراد به خصوص در قشر کم درآمد جامعه مي‌گردد
- عدم وجود آموزش تخصصی نظامی: سربازانی که از خدمت مرخص مي‌گردند دور از ذهن است که بتوانند با این آموزشها به دفاع از کشور بپردازند زیرا آموزشهای آنها در مقابل شیوه جنگهای امروزی مناسب نیست.

موارد بالا تنها درصد کمی از اثرات نامطلوب و بلندمدت خدمت اجباری سربازی است. جهت بررسی بیشتر باید مجامع علمی و دانشگاهی کشور را برای بررسی ابعاد دقیق خدمت وظیفه عمومی به کار گرفت و فارغ از هر گونه تعصب به این قانون و نداشتن نگاه هزینه ریالی برای حذف آن، به فکر آینده کشور و سرمایه‌هاي اجتماعی آن بود. وجود ارتش تخصصی در دنیای امروز امری مشهود و کاملا پذیرفته شده است زیرا که آموزش‌های تخصصی مداوم به نیروهای مسلح کمک مي‌نماید که همواره آمادگی اعزام به جنگ را داشته باشند و قدرت مانور آنها را در پیمانهای نظامی منطقه ای تا حد زیادی بالا مي‌برد.

این در حالیست که ایجاد نیروهایی مانند ناتو با کمک کشورهای منطقه جهت تامین صلح و ثبات منطقه با سربازان غیر حرفه‌ای امکان پذیر نخواهد بود و اگر ایران بعنوان یک کشور مهم در منطقه خاورمیانه قصد ایفای نقش جدی در صحنه بین‌الملل دارد و حتی قصد عضویت در سازمان‌های نظامی جهانی (که به سود منافع ملی و منطقه ای نیز مي‌باشد) با ساختار فعلی نیروهای مسلح چنین چیزی اگر امکان پذیر نباشد سخت و دشوار خواهد بود. استقلال اقتصادی نیروهای مسلح که تا حدی طی سالهای گذشته پدید آمده است شاید فرصتی باشد برای تغییر ساختار آموزشی و نظامی نیروهای مسلح و تقویت نیروی دفاعی ایران بر اساس استانداردهای روز دنیا.