تاریخ انتشار : ۱۳۹۸/۰۶/۰۳ ساعت ۱۱:۵۹
کد مطلب : ۱۸۶۰۲۵
عبدالمهدی مستکین:
۸۲ درصد کرسی‌های زبان فارسی تعطیل شدند
گروه فرهنگی: مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو- ایران معتقد است: ادبیات قوی‌ترین و نیرومندترین معیاری است که در جاده ابریشم داریم و سبب برتری ایران نسبت به سایر کشورهای فعال در جاده ابریشم شده است و زبان پارسی نیرومندترین ابزار ایران در کشورگشایی‌های فرهنگی است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، جاده ابریشم و ظرفیت آن برای ایران فرصت مناسبی است تا داشته‌های فرهنگی، علمی، ادبیات و آثار تاریخی که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد را به جهان معرفی کند این درحالی است که نگاه غالب به جاده ابریشم اقتصادی است حال آنکه علاوه بر اهمیت کارکرد اقتصادی، این جاده دارای ارزش و ظرفیت فرهنگی نیز هست. درواقع می‌توان گفت جاده ابریشم از دیرباز راه تبادل فکر، فرهنگ و اندیشه بوده است.
هرچند از سال ۲۰۱۱، ۱۱ کشور برای ثبت جاده ابریشم اقدام کردند که چینی‌ها در این فهرست به عنوان کشور اول و ایران به عنوان کشور دوم محسوب می‌شود؛ اما در شهریور ماه سال ۱۳۹۵ بود که مجمع جهانی شهرهای جاده ابریشم کار خود را آغاز کرد. این مجمع جهانی به عنوان یک مرکز بین‌المللی فرهنگی، اقتصادی و گردشگری در ایران با نظارت آژانس برنامه اسکان بشر ملل متحد UN-HABITAT با هدف تعامل سازنده و همکاری متقابل با ۳۰۰ شهر از ۷۳ کشور در مسیر جاده ابریشم در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار با تشکیل کارگروه‌های فرهنگی، اقتصادی و گردشگری به مرکزیت شهر فرهنگی و تاریخی قزوین به عنوان مرکز جهانی شهروندان جاده ابریشم در کاروانسرای سعدالسلطنه شهر قزوین تأسیس و آغاز به کار نمود.
کمیسیون ملی یونسکو برگزارکننده همایش جاده ابریشم است و قرار است طی ماه‌های آینده نیز شاهد برگزاری نشست شهرداران راه‌ابریشم به میزبانی همدان باشیم. حتا قرار است سمپوزیوم گفتگوی بین ادیان و مذاهب در راستای جاده ابریشم با تاکید بر هویت فرهنگی و هنری در همایش همدان برگزار شود. در این میان یکی از مباحث مهمی که در حوزه راه ابریشم مطرح می‌شود، ثبت آثار ملموس و ناملموسی است که طی سالیان متمادی در راستای این مسیر تاریخی بوجود آمده است.
حال این سوال مطرح می‌شود که ایران تاچه اندازه توانسته طی این سال‌ها در حوزه شناسایی و ثبت آثار تاریخی که در مسیر جاده ابریشم قرار دارند، موفق عمل کند و کشورهای آسیای میانه و آسیای شرقی چه شناختی نسبت به آثار تاریخی و میراث‌فرهنگی جاده ابریشم در ایران دارند؟
در ادامه گفتگوی خبرنگار ایلنا را با عبدالمهدی مستکین (مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو- ایران) می‌خوانید.
در نشستی که چندی پیش در کمیسیون ملی یونسکو داشتید به میراثی که از ایران در جاده ابریشم به ثبت خواهد رسید اشاره کردید در حال حاضر این مهم به چه نقطه‌ای رسیده و تاکنون چه تعداد از آثار راه ابریشم را برای ثبت جهانی شناسایی کرده‌اید؟
در سال ۲۰۱۱ در یونسکو قطعنامه‌ای با پیشنهاد ایران تصویب شد که موضوع راه ابریشم را مدنظر قرار داد. در نهایت ایران و چین به همراه ۱۰ کشور دیگر از جمله قزاقستان، ترکمنستان و ... که در حوزه جاده ابریشم فعال بودند این قطعنامه را تصویب کردند. البته، بحث ثبت آثار مقوله بسیار پیچیده‌ای‌ست. در این میان، تثبیت جایگاه ایران به عنوان یکی از محورهای اصلی جاده ابریشم همواره مطرح بوده و هست.
در حوزه ثبت جهانی با چهار شیوه ثبت رو به رو هستیم. ثبت میراث مادی هر ساله در یونسکو محقق می‌شود و هر کشور اجازه ثبت یک اثر در این حوزه را دارد. ایران تاکنون ۲۲ اثر فرهنگی و دو اثر طبیعی (بیابان لوت و جنگل‌های هیرکانی) و در کل ۲۴ اثر را در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسانده. از آنجا که حساسیت‌ها در این خصوص بسیار زیاد است باید پرونده‌هایی که ارائه می‌شوند کامل و مورد تایید کارشناسان یونسکو باشند. ضمن آنکه، جاده ابریشم موضوعی متفاوت‌تر از سایر موضوعات میراثی است چراکه علاوه بر میراث ملموس و آثار تاریخی، میراث ناملموس را نیز در خود جای داده؛ چراکه شاهد شکل‌گیری آیین‌ها و خرده‌فرهنگ‌های مختلف در مسیر جاده ابریشم هستیم که در بستر حدود دو هزار سال ایجاد شده‌اند. درعین حال، ابنیه و محوطه‌های تاریخی از مساجد و کاروانسراها گرفته تا تیمچه‌ها را شامل می‌شود.
حسن جاده ابریشم برای ایران آن است که ظرفیت بسیار عالی پیدا کرده‌ایم تا از منظر جاده ابریشم طیف وسیعی از آثار خود را مستندنگاری و به جهانیان معرفی کنیم. ضمن آنکه جاده ابریشم از دروازه یشم (یومن گوان) در چین آغاز می‌شود و مرکز ثقل آن، که پیوند شرق و غرب را ایجاد می‌کرد، ایران بود. این مسیر از سمرقند و سرخس وارد ایران می‌شد به توس، نیشابور، ری و قزوین می‌رسید. در قزوین به دو بخش تقسیم می‌شد که یک مسیر به سمت تبریز و آذربایجان غربی و مسیر دوم به سمت همدان و کرمانشاه می‌رفت در واقع می‌توان گفت، ایران از معدود کشورهایی است که جاده ابریشم در آن به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌شد.
از آنجا که محوریت این جاده بین ایران و چین است و انتقال میراث و دانش از طریق جاده ابریشم اتفاق می‌افتاد از این رو ظرفیت‌های ایجاد شده برای ما بسیار حائز اهمیت است بر همین اساس طی دوره‌های گذشته مجمع شهرداران جاده ابریشم را نخست در شهر قزوین برگزار کردیم و به زودی این مجمع به میزبانی همدان برگزار خواهد شد. جاده ابریشم فرصت بسیار مغتنمی را در بعد گردشگری فرهنگی و توجه به میراث ملموس و ناملموس برای ایران ایجاد کرده است که می‌تواند گردشگران بسیاری از آسیای میانه و آسیای مرکزی را حوزه قفقاز و قفقاز جنوبی از طریق این جاده جذب کند.
آیا تاکنون در حوزه ثبت آثار تاریخی و فرهنگی که در مسیر جاده ابریشم در ایران وجود دارد فعالیتی انجام شده و توانسته‌ایم این اثر خاص را در میراث جهانی یونسکو به ثبت برسانیم؟
در حوزه ثبت آثار در مرحله شناسایی و بررسی ظرفیت‌های موجود هستیم. به عنوان مثال محور ساسانی که شهرهای مختلف از استان فارس را در بر می‌گیرد را ثبت جهانی کردیم ضمن آنکه باید توجه داشت وقتی صحبت از ثبت جهانی یک اثر می‌شود باید دقیق بدانیم چه آثاری در کجا با چه رویکردی و از چه دوره‌ای قرار است ثبت شود و چه ویژگی‌های میراثی دارد. چه بخش از فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌های کشور را تحت تاثیر قرار داده‌اند و چه خاصیت‌هایی دارند. در حال حاضر درصدد مستندنگاری آثاری هستیم که در مسیر جاده ابریشم قرار دارند با توجه به وسعت این آثار با حجم عظیمی از میراث فرهنگی ملموس و ناملموس روبرو هستیم.
آیا آماری از کارشناسی‌های اولیه‌ای که در خصوص میراث فرهنگی جاده ابریشم انجام شده در دست داریم و می‌توانیم بگوییم تاکنون چه تعدادی از میراث ملموس و ناملموس ایران که در این بخش از جاده قرار دارند را شناسایی کرده‌ایم؟
در حال حاضر بیش از ۲۵۰ اثر تاریخی و فرهنگی در مسیر جاده ابریشم شناسایی شده است که قابلیت آن را دارند که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شوند. این تعداد اثر، میراث ملموس و ناملموس را دربرمی‌گیرد البته کارشناسی، شناسایی و مستندنگاری آثاری که در جاده ابریشم در بخش ایران قرار دارند همچنان ادامه دارد به زودی شاخص‌ترین آثار، شناسایی و معرفی خواهند شد. شاید بتوانیم این تعداد آثار را در قالب یک مجموعه معرفی کنیم. حسن توجه به جاده ابریشم آن است که می‌توانیم از رهگذر این جاده تاریخی بسیاری از میراث فرهنگی کشور را شناسایی و احیا کنیم.
راه ابریشم، راهی کاروان رو از دوران باستان تا قرن هشتم، در دو قاره آسیا و اروپا بود که از چین تا مدیترانه مورد بهره‌برداری تجاری، زیارتی و سیاحتی قرار می‌گرفت. در این میان یکی از مباحث مهمی که در حوزه جاده ابریشم مطرح می‌شود کاروانسراها به عنوان محلی برای استراحت و گاها داد و ستد هستند. در حال حاضر وضعیت کاروانسراهای کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بعد از ثبت جهانی قنات‌ها که یکی از پرونده‌های بسیار شاخص ایران در جهان بود و بدون هیچ گونه بحثی به عنوان یکی از پدیده‌های بی‌نظیر فرهنگ جهانی توسط کشورهای عضو کمیسیون جهانی یونسکو به ثبت رسید، حوزه کاروانسراها مطرح شد. ضمن آنکه قنات‌ها، عمدتا در مسیر کاروانسراها قرار گرفته‌اند. در واقع می‌توان گفت پیشینیان ما به اندازه‌ای هوشمند بودند که در نقاطی کاروانسراها را احداث کردند که در عین دیانت و حراست از آب و قنات به تکریم مهمانان و گردشگران نیز می‌پرداختند.
بنابراین می‌توان گفت، کاروانسراهای ایران که بیشتر آنها در دوره صفوی بنا شده‌اند و تعداد آنها به حدود هزار کاروانسرا در کل کشور می‌رسد نیاز به مرمت زیادی ندارند چراکه کالبد اصلی آنها تخریب نشده و بخش عمده‌ای از آنها نیز بازسازی شده‌اند. البته باید به صورت گسترده‌تر به وضعیت کاروانسراهای کشور پرداخته شود. بیشتر کاروانسراهای کشور در مرکز شهر قرار دارند و اکنون تعدادی از آنها بازسازی
و تبدیل به قلب گردشگری شهر خود شده‌اند. به طور مثال در قزوین کاروانسرای سعدالسلطنه تبدیل به مقصد گردشگری شده است.
هر چند از کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین به عنوان نمونه بارز بازسازی کاروانسراها در ایران یاد کردید اما تعداد این آثار که توانسته باشد تبدیل به مقصد گردشگری و جاذبه شاخص شهر خود شوند معدود است. با توجه به تغییر کاربری‌هایی که این روزها در حوزه کاروانسراها و بناهای تاریخی با عناوینی از جمله پذیرایی- فرهنگی، اقامتی– فرهنگی –پذیرایی و... شاهد هستیم آیا از نظر یونسکو این تعابیر و تغییرات قابل دفاع است؟ آیا این تغییر کاربری‌ها می‌تواند منجر به احیای ابنیه تاریخی شود؟
بیشتر کاروانسراهای کشور اکنون در بازار شهرها فعال هستند و می‌توان گفت در بافت تاریخی قرار گرفته‌اند. از آنجایی که بیشتر بافت‌های تاریخی کشور ثبت ملی یا جهانی شده‌اند بنابراین تغییر کاربری‌های خارج از نظارت میراث امکان‌پذیر نیست. ضمن آنکه این روزها یونسکو بر تغییر کاربری‌ها همسو با حوزه‌های بومی و محلی تاکید دارد. می‌توان با سپردن آثار و ابنیه تاریخی به مردم از تخریب آثار جلوگیری کرد هنگامی که مردم به حوزه حفاظت و مرمت میراث فرهنگی وارد می‌شوند زندگی در ابنیه تاریخی جریان می‌یابد.
تغییر کاربری که مبتنی بر نظر کارشناسان زبده میراث فرهنگی بدون دست خوردن به کالبد اصلی اثر انجام شود مورد تایید یونسکو خواهد بود.
راه ابریشم علاوه بر آنکه راهی برای داد و ستد و رونق اقتصاد بود، راه تبادل فرهنگ‌ها، آیین‌ها، مذاهب، گویش‌ها و زبان‌های مختلف نیز بود. با توجه به آنکه در گذشته شاهد نفوذ زبان فارسی در مسیر جاده ابریشم بودیم، امروزه جایگاه زبان فارسی در این جاده تاریخی چگونه است؟
اساسا ایران زمین را به واسطه شکوه فرهنگ و ادب آن می‌شناسند. حدود ۸۰۰ سال پیش بازرگانان ایرانی که به سمت ژاپن می‌رفتند دو بیت از فردوسی را به پادشاه ژاپن اهدا کردند که اکنون نیز این ابیات در معبد کیوتو به عنوان نخستین سند فرهنگی ایران و ژاپن نگهداری می‌شود.
به سیمرغ گفت ای گزین جهان / چه خواهد برین مرگ ما ناگهان
جهان یادگارست و ما رفتنی / به گیتی نماند به جز مردمی
نباید فراموش کرد که داد و ستدی که به واسطه جاده ابریشم محقق شد فقط به حوزه اقتصادی و تبادل اجناس اکتفا نمی‌کرد بلکه در کنار این دادوستد شاهد انتقال فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها نیز در مسیر جاده ابریشم بودیم. جالب اینجاست که سفیر ژاپن چندی پیش به صورت رسمی اعلام کرد به واسطه آشنایی با تمدن ایران زمین، وارد فرهنگ و تمدن جهانی شدند.
در سین‌کیانگ چین از رهگذر جاده ابریشم فرهنگ و ادب ما انتقال داده شد و هر بچه‌ای که در این منطقه به دنیا می‌آید به عنوان تبرک یک جلد قرآن، کتاب حافظ و کتاب فردوسی به خانواده او می‌دهند. حتی در شبه قاره هند شاهد نفوذ و ادب فارسی بودیم و شخصیت‌هایی مانند میرسیدعلی همدانی نقش پررنگی در تحقق این مهم داشت. ضمن آنکه توانستیم نام اورا در فهرست جهانی مشاهیر به ثبت برسانیم که در شبه قاره به عنوان شاه همدان معروف بود و حدود ۷۰۰ سال پیش فرهنگ و ادب ایران را در شبه قاره هند اشاعه داد. در نهایت به تاجیکستان رفت و در آنجا دار فانی را وداع گفت؛ اکنون نیز رئیس جمهور تاجیکستان همواره به مزار او اظهار احترام می‌کنند حتی در پول ۱۰ سامانی تاجیکستان دو بیت از اشعار شاه همدان نقش شده:
هر که ما را یاد کرد ایزد مر او را یار باد / هر که ما را خوار کرد از عمر برخوردار باد
هر که اندر راه ما خاری فکند از دشمنی / هر گلی از باغ وصلش بشکفد بی‌خار باد
در قزاقستان نیز فارابی، ابن سینا و ابوریحان بیرونی، جایگاه خاصی دارند که همه نشان دهنده پیوندهایی است که ایران از طریق جاده ابریشم توانسته با سایر کشورها ایجاد کند. ادبیات قوی‌ترین و نیرومندترین معیاری است که در جاده ابریشم داریم و سبب برتری ایران نسبت به سایر کشورهای فعال در جاده ابریشم شده است.
انتقال خط نستعلیق و شکسته نستعلیق نیز از طریق جاده ابریشم اتفاق افتاد و قطعات اشعار حافظ، سعدی و عطار و ... از طریق آثار اساتیدی مانند سلطان علی مشهدی و میرعماد و سایر هنرمندان خوشنویس انتقال داده شد. در واقع می‌توان گفت بیش از ۹۰ درصد قدرت و نفوذ ایران مربوط به زبان پارسی بود و این زبان پارسی است که هر جا نفوذ کرد، جایگاهی خاص به خود اختصاص داد.
برای انتقال فرهنگ هیچ چیز قدرتی که زبان دارد را ندارد و زبان پارسی نیرومندترین ابزار ایران در کشورگشایی‌های فرهنگی است.
آنچه که گذشتگان در حوزه اشاعه زبان و فرهنگ فارسی در دنیا انجام دادند حائز اهمیت و قابل دفاع است آنچه که اکنون در حوزه اشاعه و معرفی زبان و فرهنگ فارسی در دنیا انجام می‌دهیم چگونه است؟ آیا از فعالیت امروز خود می‌توانیم دفاع کنیم؟
خیر، امروزه در بحث گسترش زبان پارسی همان بس که بگویم از بیش از ۶۰ کرسی زبان فارسی در کشورهای مختلف فقط حدود ۱۱ کرسی باقی مانده است و مابقی تعطیل شده‌اند. به نظر من این یک فاجعه است. درواقع می‌توان گفت ۸۲ درصد کرسی‌های زبان فارسی در دنیا تعطیل شده‌اند.
دلیل این فاجعه و تعطیلی کرسی‌های زبان فارسی را در دنیا چه می‌دانید؟
بحث عمده مشکلات مالی و اقتصادی و مباحثی است که به وجود آمده. امکان انتقال استادان و دانشجویان را از دست داده‌ایم و بسیاری از فعالان فرهنگی به دلیل بروز بحران‌های مالی قدرت لازم برای مانور را ندارند ولی به اعتقاد من اگر هر اتفاقی هم بیفتد کرسی‌های زبان و ادب فارسی نباید تعطیل شوند.
برای انتقال فرهنگ هیچ چیز قدرتی که زبان دارد را ندارد و زبان پارسی نیرومندترین ابزار ایران در کشورگشایی‌های فرهنگی است
به طور مثال کشور ترکیه در ایران موسسه‌ای را فعال کرده که به اندازه‌ای عالی کار می‌کند که فرصت برای گرفتن دانشجوی جدید را ندارد. کشورها حجم گسترده‌ای از توان خود را معطوف به صیانت و ترویج زبان خود می‌کنند؛ وقتی زبان را پاس داشتید از طریق آن می‌توانید ذائقه فرهنگی را به سمت خود معطوف کنید.
وقتی ادوارد فیتز جرالد، خیام را ترجمه کرد که آن هم بر اساس استنباط‌های فکری خود انجام داده بود، جهان غرب در عظمت فلسفه خیام به کرنش درآمد این در حالی است که ترجمه انجام شده غیرحرفه‌ای نیز بود. حتا زمانی که سعدی در فرانسه ترجمه شد شاهد آن بودیم که بزرگترین رییس جمهور فرانسه همنام سعدی نامگذاری شده بود و او را فرانسوا سعدی کارنو می‌نامیدند. همچنین آلمانی‌ها شیفته حافظ هستند. این قدرت زبان را نشان می‌دهد زبان است که می‌تواند کشورها را با یکدیگر پیوند دهد.
ایران را به واسطه زبان و فرهنگش می‌شناسند این در حالی است که در عصر حاضر به رغم آنکه شاهد فعالیت بنیادهایی با رویکرد ترویج زبان فارسی هستیم اما از این مهم غفلت کرده‌ایم و این گونه به نظر می‌رسد فقط کاری برای رفع تکلیف انجام می‌دهیم. هزینه‌هایی که صرف این موسسات می‌شود نباید کم شود و باید از ظرفیت گسترده‌ای که در حوزه زبان و ادب فارسی داریم استفاده لازم را ببریم.
تمام این صحبت‌ها درحالی مطرح می‌شود که این روزها شاهد ظهور تعداد زیادی از کلاس‌های زبان انگلیسی در سطح شهرها و روستاها هستیم. حتا مادرها قبل از آنکه زبان فارسی را به کودکانشان بیاموزند، زبان انگلیسی را به آنها آموزش می‌دهند. در بطن جامعه شاهد نفوذ و علاقه عموم به زبان انگلیسی هستیم اما همین افراد دو بیت شعر از شعرای ما بلد نیستند. این امر سبب شده تا هویت ما شکننده شود. ریسمان پیوند ما با فرهنگ و ادب دچار بحران می‌شود. از رهگذر چنین امری دیگر نباید انتظار داشته باشیم جوانان ما به فرهنگ و ادب دیرینه و کهن ایران زمین پایبند باشند.
به اعتقاد من جاده ابریشم می‌تواند این ظرفیت را ایجاد کند حتی اگر چنین جاده‌ای وجود نداشته باشد؛ فرهنگ و ادب ایران به اندازه‌ای گسترده است که فقط باید در صدد ترویج آن برآییم.
گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو- ایران در حوزه ترویج فرهنگ و ادب فارسی چه فعالیت‌هایی انجام داده است؟
تاکنون ۳۵ تن از مشاهیر را در فهرست آثار یونسکو به ثبت جهانی رسانده‌ایم و اکنون جزو سه کشور جهان در حوزه ثبت بیشترین تعداد از مشاهیر هستیم. وقتی ثبت مشاهیر اتفاق می‌افتد ترویج آموزه‌ها و تفکرات آنها نیز مطرح می‌شود زمانی که شیخ شهاب‌الدین سهروردی را ثبت جهانی کردیم، فقط تعدادی از خواص او را می‌شناختند اما اکنون حدود هشت جلد کتاب و کتاب‌هایی برای کودکان با محوریت تفکر سهروردی منتشر و چندین همایش برگزار شده. حتی تندیس سهروردی در حال آماده‌سازی است و طی هفته‌های آینده در خیابان سهروردی نصب خواهد شد. برای رونق روستای سهرورد برنامه‌های ویژه‌ای در نظر گرفتیم و این امر ادامه خواهد یافت. ضمن آنکه، وقتی یک اثر ثبت جهانی می‌شود کشورهای مختلف این امکان را دارند تا به صورت مشترک وارد پرونده ثبت شوند. این اشتراک، گفتگوی میان فرهنگی را رقم می‌زند در این میان شاهد حضور چندین کشور در پروژه‌های ثبت جهانی مشاهیر ایران هستیم.
ثبت کدامیک از مشاهیر ایران در پروژه‌های آینده جای دارند؟
حدود سه شخصیت ممتاز و برجسته از مشاهیر ایران را در لیست قرار داده‌ایم که از آن جمله می‌توان به فریدالدین عطار نیشابوری و ابوریحان بیرونی اشاره داشت. به زودی نتیجه نهایی اعلام خواهد شد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، جاده ابریشم و ظرفیت آن برای ایران فرصت مناسبی است تا داشته‌های فرهنگی، علمی، ادبیات و آثار تاریخی که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد را به جهان معرفی کند این درحالی است که نگاه غالب به جاده ابریشم اقتصادی است حال آنکه علاوه بر اهمیت کارکرد اقتصادی، این جاده دارای ارزش و ظرفیت فرهنگی نیز هست. درواقع می‌توان گفت جاده ابریشم از دیرباز راه تبادل فکر، فرهنگ و اندیشه بوده است.
هرچند از سال ۲۰۱۱، ۱۱ کشور برای ثبت جاده ابریشم اقدام کردند که چینی‌ها در این فهرست به عنوان کشور اول و ایران به عنوان کشور دوم محسوب می‌شود؛ اما در شهریور ماه سال ۱۳۹۵ بود که مجمع جهانی شهرهای جاده ابریشم کار خود را آغاز کرد. این مجمع جهانی به عنوان یک مرکز بین‌المللی فرهنگی، اقتصادی و گردشگری در ایران با نظارت آژانس برنامه اسکان بشر ملل متحد UN-HABITAT با هدف تعامل سازنده و همکاری متقابل با ۳۰۰ شهر از ۷۳ کشور در مسیر جاده ابریشم در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار با تشکیل کارگروه‌های فرهنگی، اقتصادی و گردشگری به مرکزیت شهر فرهنگی و تاریخی قزوین به عنوان مرکز جهانی شهروندان جاده ابریشم در کاروانسرای سعدالسلطنه شهر قزوین تأسیس و آغاز به کار نمود.
کمیسیون ملی یونسکو برگزارکننده همایش جاده ابریشم است و قرار است طی ماه‌های آینده نیز شاهد برگزاری نشست شهرداران راه‌ابریشم به میزبانی همدان باشیم. حتا قرار است سمپوزیوم گفتگوی بین ادیان و مذاهب در راستای جاده ابریشم با تاکید بر هویت فرهنگی و هنری در همایش همدان برگزار شود. در این میان یکی از مباحث مهمی که در حوزه راه ابریشم مطرح می‌شود، ثبت آثار ملموس و ناملموسی است که طی سالیان متمادی در راستای این مسیر تاریخی بوجود آمده است.
حال این سوال مطرح می‌شود که ایران تاچه اندازه توانسته طی این سال‌ها در حوزه شناسایی و ثبت آثار تاریخی که در مسیر جاده ابریشم قرار دارند، موفق عمل کند و کشورهای آسیای میانه و آسیای شرقی چه شناختی نسبت به آثار تاریخی و میراث‌فرهنگی جاده ابریشم در ایران دارند؟
در ادامه گفتگوی خبرنگار ایلنا را با عبدالمهدی مستکین (مدیر گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو- ایران) می‌خوانید.
در نشستی که چندی پیش در کمیسیون ملی یونسکو داشتید به میراثی که از ایران در جاده ابریشم به ثبت خواهد رسید اشاره کردید در حال حاضر این مهم به چه نقطه‌ای رسیده و تاکنون چه تعداد از آثار راه ابریشم را برای ثبت جهانی شناسایی کرده‌اید؟
در سال ۲۰۱۱ در یونسکو قطعنامه‌ای با پیشنهاد ایران تصویب شد که موضوع راه ابریشم را مدنظر قرار داد. در نهایت ایران و چین به همراه ۱۰ کشور دیگر از جمله قزاقستان، ترکمنستان و ... که در حوزه جاده ابریشم فعال بودند این قطعنامه را تصویب کردند. البته، بحث ثبت آثار مقوله بسیار پیچیده‌ای‌ست. در این میان، تثبیت جایگاه ایران به عنوان یکی از محورهای اصلی جاده ابریشم همواره مطرح بوده و هست.
در حوزه ثبت جهانی با چهار شیوه ثبت رو به رو هستیم. ثبت میراث مادی هر ساله در یونسکو محقق می‌شود و هر کشور اجازه ثبت یک اثر در این حوزه را دارد. ایران تاکنون ۲۲ اثر فرهنگی و دو اثر طبیعی (بیابان لوت و جنگل‌های هیرکانی) و در کل ۲۴ اثر را در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسانده. از آنجا که حساسیت‌ها در این خصوص بسیار زیاد است باید پرونده‌هایی که ارائه می‌شوند کامل و مورد تایید کارشناسان یونسکو باشند. ضمن آنکه، جاده ابریشم موضوعی متفاوت‌تر از سایر موضوعات میراثی است چراکه علاوه بر میراث ملموس و آثار تاریخی، میراث ناملموس را نیز در خود جای داده؛ چراکه شاهد شکل‌گیری آیین‌ها و خرده‌فرهنگ‌های مختلف در مسیر جاده ابریشم هستیم که در بستر حدود دو هزار سال ایجاد شده‌اند. درعین حال، ابنیه و محوطه‌های تاریخی از مساجد و کاروانسراها گرفته تا تیمچه‌ها را شامل می‌شود.
حسن جاده ابریشم برای ایران آن است که ظرفیت بسیار عالی پیدا کرده‌ایم تا از منظر جاده ابریشم طیف وسیعی از آثار خود را مستندنگاری و به جهانیان معرفی کنیم. ضمن آنکه جاده ابریشم از دروازه یشم (یومن گوان) در چین آغاز می‌شود و مرکز ثقل آن، که پیوند شرق و غرب را ایجاد می‌کرد، ایران بود. این مسیر از سمرقند و سرخس وارد ایران می‌شد به توس، نیشابور، ری و قزوین می‌رسید. در قزوین به دو بخش تقسیم می‌شد که یک مسیر به سمت تبریز و آذربایجان غربی و مسیر دوم به سمت همدان و کرمانشاه می‌رفت در واقع می‌توان گفت، ایران از معدود کشورهایی است که جاده ابریشم در آن به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌شد.
از آنجا که محوریت این جاده بین ایران و چین است و انتقال میراث و دانش از طریق جاده ابریشم اتفاق می‌افتاد از این رو ظرفیت‌های ایجاد شده برای ما بسیار حائز اهمیت است بر همین اساس طی دوره‌های گذشته مجمع شهرداران جاده ابریشم را نخست در شهر قزوین برگزار کردیم و به زودی این مجمع به میزبانی همدان برگزار خواهد شد. جاده ابریشم فرصت بسیار مغتنمی را در بعد گردشگری فرهنگی و توجه به میراث ملموس و ناملموس برای ایران ایجاد کرده است که می‌تواند گردشگران بسیاری از آسیای میانه و آسیای مرکزی را حوزه قفقاز و قفقاز جنوبی از طریق این جاده جذب کند.
آیا تاکنون در حوزه ثبت آثار تاریخی و فرهنگی که در مسیر جاده ابریشم در ایران وجود دارد فعالیتی انجام شده و توانسته‌ایم این اثر خاص را در میراث جهانی یونسکو به ثبت برسانیم؟
در حوزه ثبت آثار در مرحله شناسایی و بررسی ظرفیت‌های موجود هستیم. به عنوان مثال محور ساسانی که شهرهای مختلف از استان فارس را در بر می‌گیرد را ثبت جهانی کردیم ضمن آنکه باید توجه داشت وقتی صحبت از ثبت جهانی یک اثر می‌شود باید دقیق بدانیم چه آثاری در کجا با چه رویکردی و از چه دوره‌ای قرار است ثبت شود و چه ویژگی‌های میراثی دارد. چه بخش از فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌های کشور را تحت تاثیر قرار داده‌اند و چه خاصیت‌هایی دارند. در حال حاضر درصدد مستندنگاری آثاری هستیم که در مسیر جاده ابریشم قرار دارند با توجه به وسعت این آثار با حجم عظیمی از میراث فرهنگی ملموس و ناملموس روبرو هستیم.
آیا آماری از کارشناسی‌های اولیه‌ای که در خصوص میراث فرهنگی جاده ابریشم انجام شده در دست داریم و می‌توانیم بگوییم تاکنون چه تعدادی از میراث ملموس و ناملموس ایران که در این بخش از جاده قرار دارند را شناسایی کرده‌ایم؟
در حال حاضر بیش از ۲۵۰ اثر تاریخی و فرهنگی در مسیر جاده ابریشم شناسایی شده است که قابلیت آن را دارند که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شوند. این تعداد اثر، میراث ملموس و ناملموس را دربرمی‌گیرد البته کارشناسی، شناسایی و مستندنگاری آثاری که در جاده ابریشم در بخش ایران قرار دارند همچنان ادامه دارد به زودی شاخص‌ترین آثار، شناسایی و معرفی خواهند شد. شاید بتوانیم این تعداد آثار را در قالب یک مجموعه معرفی کنیم. حسن توجه به جاده ابریشم آن است که می‌توانیم از رهگذر این جاده تاریخی بسیاری از میراث فرهنگی کشور را شناسایی و احیا کنیم.
راه ابریشم، راهی کاروان رو از دوران باستان تا قرن هشتم، در دو قاره آسیا و اروپا بود که از چین تا مدیترانه مورد بهره‌برداری تجاری، زیارتی و سیاحتی قرار می‌گرفت. در این میان یکی از مباحث مهمی که در حوزه جاده ابریشم مطرح می‌شود کاروانسراها به عنوان محلی برای استراحت و گاها داد و ستد هستند. در حال حاضر وضعیت کاروانسراهای کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بعد از ثبت جهانی قنات‌ها که یکی از پرونده‌های بسیار شاخص ایران در جهان بود و بدون هیچ گونه بحثی به عنوان یکی از پدیده‌های بی‌نظیر فرهنگ جهانی توسط کشورهای عضو کمیسیون جهانی یونسکو به ثبت رسید، حوزه کاروانسراها مطرح شد. ضمن آنکه قنات‌ها، عمدتا در مسیر کاروانسراها قرار گرفته‌اند. در واقع می‌توان گفت پیشینیان ما به اندازه‌ای هوشمند بودند که در نقاطی کاروانسراها را احداث کردند که در عین دیانت و حراست از آب و قنات به تکریم مهمانان و گردشگران نیز می‌پرداختند.
بنابراین می‌توان گفت، کاروانسراهای ایران که بیشتر آنها در دوره صفوی بنا شده‌اند و تعداد آنها به حدود هزار کاروانسرا در کل کشور می‌رسد نیاز به مرمت زیادی ندارند چراکه کالبد اصلی آنها تخریب نشده و بخش عمده‌ای از آنها نیز بازسازی شده‌اند. البته باید به صورت گسترده‌تر به وضعیت کاروانسراهای کشور پرداخته شود. بیشتر کاروانسراهای کشور در مرکز شهر قرار دارند و اکنون تعدادی از آنها بازسازی
جاده ابریشم فرصت بسیار مغتنمی را در بعد گردشگری فرهنگی و توجه به میراث ملموس و ناملموس برای ایران ایجاد کرده است که می‌تواند گردشگران بسیاری از آسیای میانه و آسیای مرکزی را حوزه قفقاز و قفقاز جنوبی از طریق این جاده جذب کند
هر چند از کاروانسرای سعدالسلطنه قزوین به عنوان نمونه بارز بازسازی کاروانسراها در ایران یاد کردید اما تعداد این آثار که توانسته باشد تبدیل به مقصد گردشگری و جاذبه شاخص شهر خود شوند معدود است. با توجه به تغییر کاربری‌هایی که این روزها در حوزه کاروانسراها و بناهای تاریخی با عناوینی از جمله پذیرایی- فرهنگی، اقامتی– فرهنگی –پذیرایی و... شاهد هستیم آیا از نظر یونسکو این تعابیر و تغییرات قابل دفاع است؟ آیا این تغییر کاربری‌ها می‌تواند منجر به احیای ابنیه تاریخی شود؟
بیشتر کاروانسراهای کشور اکنون در بازار شهرها فعال هستند و می‌توان گفت در بافت تاریخی قرار گرفته‌اند. از آنجایی که بیشتر بافت‌های تاریخی کشور ثبت ملی یا جهانی شده‌اند بنابراین تغییر کاربری‌های خارج از نظارت میراث امکان‌پذیر نیست. ضمن آنکه این روزها یونسکو بر تغییر کاربری‌ها همسو با حوزه‌های بومی و محلی تاکید دارد. می‌توان با سپردن آثار و ابنیه تاریخی به مردم از تخریب آثار جلوگیری کرد هنگامی که مردم به حوزه حفاظت و مرمت میراث فرهنگی وارد می‌شوند زندگی در ابنیه تاریخی جریان می‌یابد.
تغییر کاربری که مبتنی بر نظر کارشناسان زبده میراث فرهنگی بدون دست خوردن به کالبد اصلی اثر انجام شود مورد تایید یونسکو خواهد بود.
راه ابریشم علاوه بر آنکه راهی برای داد و ستد و رونق اقتصاد بود، راه تبادل فرهنگ‌ها، آیین‌ها، مذاهب، گویش‌ها و زبان‌های مختلف نیز بود. با توجه به آنکه در گذشته شاهد نفوذ زبان فارسی در مسیر جاده ابریشم بودیم، امروزه جایگاه زبان فارسی در این جاده تاریخی چگونه است؟
اساسا ایران زمین را به واسطه شکوه فرهنگ و ادب آن می‌شناسند. حدود ۸۰۰ سال پیش بازرگانان ایرانی که به سمت ژاپن می‌رفتند دو بیت از فردوسی را به پادشاه ژاپن اهدا کردند که اکنون نیز این ابیات در معبد کیوتو به عنوان نخستین سند فرهنگی ایران و ژاپن نگهداری می‌شود.
به سیمرغ گفت ای گزین جهان / چه خواهد برین مرگ ما ناگهان
جهان یادگارست و ما رفتنی / به گیتی نماند به جز مردمی
نباید فراموش کرد که داد و ستدی که به واسطه جاده ابریشم محقق شد فقط به حوزه اقتصادی و تبادل اجناس اکتفا نمی‌کرد بلکه در کنار این دادوستد شاهد انتقال فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها نیز در مسیر جاده ابریشم بودیم. جالب اینجاست که سفیر ژاپن چندی پیش به صورت رسمی اعلام کرد به واسطه آشنایی با تمدن ایران زمین، وارد فرهنگ و تمدن جهانی شدند.
در سین‌کیانگ چین از رهگذر جاده ابریشم فرهنگ و ادب ما انتقال داده شد و هر بچه‌ای که در این منطقه به دنیا می‌آید به عنوان تبرک یک جلد قرآن، کتاب حافظ و کتاب فردوسی به خانواده او می‌دهند. حتی در شبه قاره هند شاهد نفوذ و ادب فارسی بودیم و شخصیت‌هایی مانند میرسیدعلی همدانی نقش پررنگی در تحقق این مهم داشت. ضمن آنکه توانستیم نام اورا در فهرست جهانی مشاهیر به ثبت برسانیم که در شبه قاره به عنوان شاه همدان معروف بود و حدود ۷۰۰ سال پیش فرهنگ و ادب ایران را در شبه قاره هند اشاعه داد. در نهایت به تاجیکستان رفت و در آنجا دار فانی را وداع گفت؛ اکنون نیز رئیس جمهور تاجیکستان همواره به مزار او اظهار احترام می‌کنند حتی در پول ۱۰ سامانی تاجیکستان دو بیت از اشعار شاه همدان نقش شده:
هر که ما را یاد کرد ایزد مر او را یار باد / هر که ما را خوار کرد از عمر برخوردار باد
هر که اندر راه ما خاری فکند از دشمنی / هر گلی از باغ وصلش بشکفد بی‌خار باد
در قزاقستان نیز فارابی، ابن سینا و ابوریحان بیرونی، جایگاه خاصی دارند که همه نشان دهنده پیوندهایی است که ایران از طریق جاده ابریشم توانسته با سایر کشورها ایجاد کند. ادبیات قوی‌ترین و نیرومندترین معیاری است که در جاده ابریشم داریم و سبب برتری ایران نسبت به سایر کشورهای فعال در جاده ابریشم شده است.
انتقال خط نستعلیق و شکسته نستعلیق نیز از طریق جاده ابریشم اتفاق افتاد و قطعات اشعار حافظ، سعدی و عطار و ... از طریق آثار اساتیدی مانند سلطان علی مشهدی و میرعماد و سایر هنرمندان خوشنویس انتقال داده شد. در واقع می‌توان گفت بیش از ۹۰ درصد قدرت و نفوذ ایران مربوط به زبان پارسی بود و این زبان پارسی است که هر جا نفوذ کرد، جایگاهی خاص به خود اختصاص داد.
برای انتقال فرهنگ هیچ چیز قدرتی که زبان دارد را ندارد و زبان پارسی نیرومندترین ابزار ایران در کشورگشایی‌های فرهنگی است.
آنچه که گذشتگان در حوزه اشاعه زبان و فرهنگ فارسی در دنیا انجام دادند حائز اهمیت و قابل دفاع است آنچه که اکنون در حوزه اشاعه و معرفی زبان و فرهنگ فارسی در دنیا انجام می‌دهیم چگونه است؟ آیا از فعالیت امروز خود می‌توانیم دفاع کنیم؟
خیر، امروزه در بحث گسترش زبان پارسی همان بس که بگویم از بیش از ۶۰ کرسی زبان فارسی در کشورهای مختلف فقط حدود ۱۱ کرسی باقی مانده است و مابقی تعطیل شده‌اند. به نظر من این یک فاجعه است. درواقع می‌توان گفت ۸۲ درصد کرسی‌های زبان فارسی در دنیا تعطیل شده‌اند.
دلیل این فاجعه و تعطیلی کرسی‌های زبان فارسی را در دنیا چه می‌دانید؟
بحث عمده مشکلات مالی و اقتصادی و مباحثی است که به وجود آمده. امکان انتقال استادان و دانشجویان را از دست داده‌ایم و بسیاری از فعالان فرهنگی به دلیل بروز بحران‌های مالی قدرت لازم برای مانور را ندارند ولی به اعتقاد من اگر هر اتفاقی هم بیفتد کرسی‌های زبان و ادب فارسی نباید تعطیل شوند.
برای انتقال فرهنگ هیچ چیز قدرتی که زبان دارد را ندارد و زبان پارسی نیرومندترین ابزار ایران در کشورگشایی‌های فرهنگی است
به طور مثال کشور ترکیه در ایران موسسه‌ای را فعال کرده که به اندازه‌ای عالی کار می‌کند که فرصت برای گرفتن دانشجوی جدید را ندارد. کشورها حجم گسترده‌ای از توان خود را معطوف به صیانت و ترویج زبان خود می‌کنند؛ وقتی زبان را پاس داشتید از طریق آن می‌توانید ذائقه فرهنگی را به سمت خود معطوف کنید.
وقتی ادوارد فیتز جرالد، خیام را ترجمه کرد که آن هم بر اساس استنباط‌های فکری خود انجام داده بود، جهان غرب در عظمت فلسفه خیام به کرنش درآمد این در حالی است که ترجمه انجام شده غیرحرفه‌ای نیز بود. حتا زمانی که سعدی در فرانسه ترجمه شد شاهد آن بودیم که بزرگترین رییس جمهور فرانسه همنام سعدی نامگذاری شده بود و او را فرانسوا سعدی کارنو می‌نامیدند. همچنین آلمانی‌ها شیفته حافظ هستند. این قدرت زبان را نشان می‌دهد زبان است که می‌تواند کشورها را با یکدیگر پیوند دهد.
ایران را به واسطه زبان و فرهنگش می‌شناسند این در حالی است که در عصر حاضر به رغم آنکه شاهد فعالیت بنیادهایی با رویکرد ترویج زبان فارسی هستیم اما از این مهم غفلت کرده‌ایم و این گونه به نظر می‌رسد فقط کاری برای رفع تکلیف انجام می‌دهیم. هزینه‌هایی که صرف این موسسات می‌شود نباید کم شود و باید از ظرفیت گسترده‌ای که در حوزه زبان و ادب فارسی داریم استفاده لازم را ببریم.
تمام این صحبت‌ها درحالی مطرح می‌شود که این روزها شاهد ظهور تعداد زیادی از کلاس‌های زبان انگلیسی در سطح شهرها و روستاها هستیم. حتا مادرها قبل از آنکه زبان فارسی را به کودکانشان بیاموزند، زبان انگلیسی را به آنها آموزش می‌دهند. در بطن جامعه شاهد نفوذ و علاقه عموم به زبان انگلیسی هستیم اما همین افراد دو بیت شعر از شعرای ما بلد نیستند. این امر سبب شده تا هویت ما شکننده شود. ریسمان پیوند ما با فرهنگ و ادب دچار بحران می‌شود. از رهگذر چنین امری دیگر نباید انتظار داشته باشیم جوانان ما به فرهنگ و ادب دیرینه و کهن ایران زمین پایبند باشند.
به اعتقاد من جاده ابریشم می‌تواند این ظرفیت را ایجاد کند حتی اگر چنین جاده‌ای وجود نداشته باشد؛ فرهنگ و ادب ایران به اندازه‌ای گسترده است که فقط باید در صدد ترویج آن برآییم.
گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو- ایران در حوزه ترویج فرهنگ و ادب فارسی چه فعالیت‌هایی انجام داده است؟
تاکنون ۳۵ تن از مشاهیر را در فهرست آثار یونسکو به ثبت جهانی رسانده‌ایم و اکنون جزو سه کشور جهان در حوزه ثبت بیشترین تعداد از مشاهیر هستیم. وقتی ثبت مشاهیر اتفاق می‌افتد ترویج آموزه‌ها و تفکرات آنها نیز مطرح می‌شود زمانی که شیخ شهاب‌الدین سهروردی را ثبت جهانی کردیم، فقط تعدادی از خواص او را می‌شناختند اما اکنون حدود هشت جلد کتاب و کتاب‌هایی برای کودکان با محوریت تفکر سهروردی منتشر و چندین همایش برگزار شده. حتی تندیس سهروردی در حال آماده‌سازی است و طی هفته‌های آینده در خیابان سهروردی نصب خواهد شد. برای رونق روستای سهرورد برنامه‌های ویژه‌ای در نظر گرفتیم و این امر ادامه خواهد یافت. ضمن آنکه، وقتی یک اثر ثبت جهانی می‌شود کشورهای مختلف این امکان را دارند تا به صورت مشترک وارد پرونده ثبت شوند. این اشتراک، گفتگوی میان فرهنگی را رقم می‌زند در این میان شاهد حضور چندین کشور در پروژه‌های ثبت جهانی مشاهیر ایران هستیم.
ثبت کدامیک از مشاهیر ایران در پروژه‌های آینده جای دارند؟
حدود سه شخصیت ممتاز و برجسته از مشاهیر ایران را در لیست قرار داده‌ایم که از آن جمله می‌توان به فریدالدین عطار نیشابوری و ابوریحان بیرونی اشاره داشت. به زودی نتیجه نهایی اعلام خواهد شد.
