محکوم به رعایت حقوق شهروندان هستیم
تدوین منشور حقوق شهروندی یکی از وعده‌های حسن روحانی پس از پیروزی در انتخابات ۹۲ بود اما زمینه‌سازی برای اجرای آن تا همین امروز که کمتر از هفت‌ماه به برگزاری دوازدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری باقی‌مانده، نه‌تنها به نقطه مطلوب نرسیده که حتی رونمایی از نسخه نهایی آن هم تا آذرماه سال جاری به درازا کشیده شده است. مسئله‌ای که البته الهام امین‌زاده، دستیار ویژه رئیس‌جمهوری در حقوق شهروندی در گفت‌وگوی اختصاصی‌اش با ایسنا، علت اصلی آن را ترجیح شخص رئیس دولت به «عدم تعجیل» در تهیه و تدوین نهایی این منشور می‌داند؛ هرچند که معتقد است «گفتمان‌سازی» لازم درباره اجرای این سند در سطح جامعه انجام شده است.
تأکید او در این گفت‌وگو بر اینکه آسیب اجرایی‌شدن منشور حقوق شهروندی «شعارزدگی و سیاست‌زدگی» است و «برخی‌ها به دنبال استفاده سیاسی از آن هستند و می‌خواهند حقوق شهروندی را فدای مقاصد و اهداف سیاسی و جناحی خودشان کنند» را می‌توان نشان از این دانست که دولت تدبیر و امید هنوز راه برون‌رفتی برای حل مشکلات باقی‌مانده از حوادث تلخ سال‌های اخیر پیدا نکرده است و همچنان تعامل با سایر قوا برای رسیدن به نقطه مطلوب در این زمینه و دیگر مسائل مربوط به آنچه که نقض حقوق شهروندی توسط سایر نهادها قلمداد می‌شود، یک رؤیای دست‌نیافتنی به نظر می‌رسد.
مشروح گفت‌وگوی ایسنا با الهام امین‌زاده را ادامه می‌خوانید:
روند طرح، پیگیری و تدوین منشور حقوق شهروندی در سه سال اخیر در دولت چگونه طی شد؟
آقای روحانی در فرآیند انتخابات وعدههایی چون حل مسئله هستهای، مهار تورم و احقاق حقوق شهروندی مردم را مطرح کردند که از ابتدای دولت هم هر سه مورد باهم مطرح شد و به من دستور دادند که برای ارائه گزارش ۱۰۰ روزه، سند احقاق حقوق شهروندی را آماده کنم. اما سه ماه فرصت‌مان بسیار زود گذشت و وقت اندکی در اختیارمان بود. ما نیاز داشتیم که برای آمادهسازی این سند، جلسات هماندیشی برگزار کنیم؛ چرا که حقوق شهروندی چیزی نبود که از قانون اساسی آن را پیاده کنیم یا از سایر قوانین، کپی‌برداری صورت دهیم. این سند قابل کپی‌برداری از اسناد بین المللی و سند حقوق شهروندی دیگر کشورها هم نبود، هرچند که همه آنها هم در تدوین منشور حقوق شهروندی خودمان، دیده شدند و ما از وزارت خارجه درخواست کردیم که منشورهای شهروندی سایر کشورها را از طریق سفارتخانههایشان به ما اعلام کنند. سندهای بین المللی هم، چون خود من مدرس حقوق در دانشگاه تهران بودم، آنها را درس میدادم و ۱۳، ۱۴ سند حقوق بشری مهمی که در سطح جهانی مطرح بود را در تدوین این منشور به کار گرفتیم که اتفاقاً ایران هم عضو آنهاست، مثل کنوانسیون حقوق کودک و سایر کنوانسیونها.
از طرفی در داخل هم با دانشگاهیها جلسه‌ای را با حضور دکتر کاتوزیان، دکتر مهرپور و سایر اساتید حقوق دانشگاههای مختلف برگزار کردیم. با حوزههای علمیه هم در ارتباط بودیم و چند سفر به قم داشتیم، با آیات عظام جوادی آملی، موسوی اردبیلی، علوی گرگانی و شهرستانی دیدار کردیم و به آنان توضیح دادیم که ادبیات حقوق شهروندی تا حدی با رساله حقوقی امام سجاد (ع) هم سنخیت دارد.
ما همچنین با اقلیت‌های دینی و نهادهای مدنی و دستگاههای اجرایی نیز مکاتبه کردیم و خود من هم با رؤسای قوای مقننه و قضائیه ملاقاتی داشتم که به تدریج منجر به تدوین این سند شد و در آن حق حیات، حق آموزش، رفاه، توسعه، داشتن محیط زیستی سالم و مجموعه حقوق سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی درنظر گرفته شد تا مردم بدانند چه حقوقی دارند.
در نهایت نیز در دو نسخه از آن را تقدیم رئیس‌جمهوری کردیم؛ یک نسخه که در آن حقوق شهروندی ذکر شده بود و نسخه دیگری که در آن مشخص شده بود اگر فردی، در موضوعی، حقی از او ضایع شد باید به کدام مرجع قانونی مراجعه کند و چگونه پیگیر حقوق خود باشد. یعنی مصدر و منشاء آن حق را هم در پانوشت سند، برای مردم ذکر کرده بودیم.
این منشور بیستم آذرماه در همایش حقوق شهروندی با حضور رییس‌جمهور رونمایی می‌شود.
اقبال مردم را نسبت به انتشار متن اولیه این سند چگونه دیدید؟
انتشار متن اولیه این سند همزمان با مصاحبه تلویزیونی آقای روحانی با مردم انجام شد، به‌شکلی که ما سند را در سایت ریاست‌جمهوری بارگذاری کردیم و ایشان هم در همان مصاحبه زنده اعلام کردند که این سند بر روی سایت موجود است و البته با استقبال قابل‌توجهی از سوی مردم همراه شد، تا دومیلیون‌بار بازدید از این سند در سایت ریاست‌جمهوری صورت گرفت و این موضوع نشان میداد که چقدر مردم تشنه انتشار چنین منشوری بودند.
پس از انتشار پیش‌نویس منشور حقوق شهروندی، نزدیک ۲ هزار مقاله علمی برای ما آمد و اظهارنظرهای مکتوبی درباره آن انجام شد و ۲۰۰ نفر از اساتید در رشتههای مختلف درباره‌اش نظر دادند که ما نیز مجموعه این مقالات و نوشتارها را دسته‌بندی کردیم و نکات انتقادی که در آنها مطرح شده بود جدول‌بندی شد و در نهایت پس از بررسی و مطالعه آنها، پیشنهادات و انتقادات را هم در منشور حقوق شهروندی اعمال کردیم.
دیدگاه رئیس‌جمهوری نسبت به این پیش‌نویس چگونه بود؟ بر وجود چه موضوعاتی در این سند تأکید می‌کرد؟
رئیس‌جمهوری تأکید بسیاری داشتند که این سند حتماً باید ایرانی-اسلامی باشد و هرجا احساس میکردند که قسمتی از متنِ سند، ترجمهای از سایر اسناد است که با مؤلفههای ایرانی-اسلامی ما سازگار نیست، دستور تغییر را صادر میکردند و تقریباً سه، یا چهار بار این متن به دست رئیس‌جمهوری رسید و به ما بازگشت تا نهایتاً از زمانی که من را به‌عنوان دستیار خودشان در امور حقوق شهروندی قرار دادند، چهار، پنج جلسه چهارساعته برای مرور مجدد سند برگزار کردیم و خود دکتر روحانی بندبه‌بند این سند را میخواندند و خیلی با علاقه پیگیری میکردند و در حال حاضر هم متن به مراحل نهایی نزدیک شده است، البته تصمیم پایانی با خود رئیس جمهور است که آیا می‌خواهند یک نهاد ملی برای پیگیری این حقوق تشکیل شود یا خود این منشور ملی باشد. چون سایر قوا هم باید در این موضوع دخیل بشوند و ضمانت اجرای این منشور هم مشخص شود اما آقای روحانی ترجیح دادهاند که در این زمینه تعجیل نکنند و کار درستی هم هست، چرا که اگر این سند با عجله تهیه و تدوین نهایی میشد، به نفع خود حقوق شهروندی هم نبود.
حتی در هفته جاری جناب رئیس جمهور یک روز کامل را جهت بررسی جزئی تمامی اصول منشور اختصاص دادند. و تصمیم بر آن است که در چند هفته آینده رسما از منشور رونمایی شود.
البته ما هم در این سه سال ساکت نبودهایم، تمام وقت در همایش‌ها و نشست‌ها در تمام ایران، این موضوع را مطرح کردیم، با اساتید دانشگاه‌ها و دانشجوها به گفت‌وگو نشستیم اما در هر حال حقوق شهروندی در هر استانی رنگ‌وبوی خاص خودش را دارد و در این بین نقش سازمانهای مردم‌نهاد در این زمینه خیلی مهم است، دولت بدون همکاری این سازمان‌ها نمی‌تواند به دنبال اجرای حقوق شهروندی در استان‌ها باشد. بنابراین سازمانهای مردم‌نهاد باید دیده شوند، به کار گرفته شوند و به آنها اعتماد شود، همان‌طور که با دادگستری‌ها، کانون‌های وکلا و اتاق‌های بازرگانی باید در تعامل باشیم.
ارتباط‌تان با سمن‌ها برای تدوین این سند چگونه بود؟
ما با آنها در ارتباط بودیم، در قوه مجریه فقط سیاست‌گذاری‌ها انجام شد، اما برای اینکه سندی را برای مردم منتشر کنیم، باید برویم و آنها را ببینیم. ما در مردم ایجاد مطالبه کردیم تا خودشان نسبت به مشکلات و قوانین دست‌وپا گیر موجود به ما اطلاع‌رسانی کنند. همچنین این هدف را هم در نظر داریم که حقوق شهروندی را در نظام آموزش عالی‌مان مطرح کنیم و در نظام آموزش غیررسمی هم به این موضوع حتما توجه داشته باشیم. برای همین دو واحد درس «مهارت‌های زندگی و رفتار شهروندی» را اخیراً با وزیر علوم نهایی کردیم که جزء دروس اجباری دانشگاه‌ها باشد.
این سند در حال حاضر تنها مربوط به قوه مجریه است و رؤسای این قوه هم دائم تغییر میکنند، چه تضمینی وجود دارد که دولت یا دولت‌های بعدی که ممکن است رویکردی متفاوتی با دولت فعلی داشته باشند، نسبت به اجرای این سند اهتمام کافی داشته باشند یا حتی نظارتی بر آنها برای اجرای تمام و کمال این سند انجام شود؟
باید مسیری را تعیین کنیم که قابل بازگشت نباشد و محکوم به رعایت حقوق شهروندان باشیم که یکی از راه‌هایش نیز ملی‌شدن این سند است تا با تغییر رئیس دولت، این سند هم دستخوش تغییر یا انهدام نشود. ما هرچه در فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی نسبت به ابعاد مختلف این سند تلاش و کوشش کنیم، دولت‌های بعدی نیز کمتر روی تغییر یا انهدام این سند را خواهند داشت.
شما خودتان درباره این سند در سخنانی گفته بودید که اصل در حقوق شهروندی رعایت حقوق انسانی فارغ از آیین، مذهب، مرام، نژاد و اعتقاد است، اما در حال حاضر در جامعه شاهد برخوردهای سلبی فراوانی با اقلیت‌های مذهبی چون اهل سنت یا دراویش گنابادی هستیم که این برخوردها در سطح دیگری در رابطه با مسائل سیاسی هم دیده می‌شود یا حتی در زمینه مسائل اجتماعی و برخورد شهرداری با دست‌فروشان نیز مثال‌های مشابهی وجود دارند، این سند تا چه اندازه می‌تواند برای پایان‌دادن به این مشکلات، راهگشا باشد؟
حق امنیت یک حق شهروندی است که همه باید داشته باشند اما این حق گاهی فردی است و گاهی جمعی، البته باید حداقل دستبرد به حق امنیت فردی برای تأمین حق امنیت جمعی اتفاق بیفتد ولی در نهایت حق جمعی، حقی است که در تمام کشورهای دنیا پذیرفته شده است اما هر فرقهای، هر قومیتی، هر دینی تا زمانی که به قوانین کشور احترام می‌گذارند و آسیبی به دیگران نمی‌رسانند، حق محترمی دارند. اما درباره آنچه که درخصوص مباحث سیاسی به آن اشاره کردید، باید بگویم که آسیب موضوع حقوق شهروندی، شعارزدگی و سیاست‌زدگی است. من تلاش کردم این منشور را از این دو حوزه دور کنم، زیرا از آنجا که حقوق شهروندی می‌تواند تبدیل به یک «برند» شود، برخی‌ها به دنبال استفاده سیاسی از آن هستند و می‌خواهند حقوق شهروندی به آنها خدمت کند اما ما بارها گفتهایم که حقوق شهروندی را فدای مقاصد و اهداف سیاسی و جناحی خودتان نکنید.
آیا در زمینه رعایت این منشور بین وزارتخانههای مختلف دولت نظیر وزارت دادگستری، اطلاعات و دفاع با یکدیگر تضاد دیدگاهی وجود ندارد؟
ما در مجموعه دولت نگاه تعاملی نسبت به این منشور داریم و در حال حاضر هم دیدارهایی با قوه مقننه و قضائیه داریم و تعامل‌ها در این زمینه تاکنون مناسب بوده است، اما مواردی هم هست که از دست دولت خارج است و نسبت به آنها حساسیتهای سیاسی وجود دارد ولی در سایر موارد سعی کردهایم که تعاملات را با دیگر قوا به بالاترین سطح برسانیم و البته امیدواریم در مواردی که به مسائل سیاسی نیز ارتباط پیدا می‌کند به مرور زمان به توافق و تعامل سازنده دست پیدا کنیم.
ما به دنبال این هستیم فضایی در کشور به وجود آید که هرکسی از نقض حقوق شهروندی خود را بر حذر بدارد و گفتمان‌سازی را تا جایی پیش ببریم که حقوق محکومان، متهمان، بازداشتیان و زندانیان در تمامی موارد رعایت شود. اولین حق آنها این است که خانوادهشان از بازداشت آنها مطلع شوند و بدانند که در کجا نگهداری می‌شوند. اما در حال حاضر در همین قوه مجریه اگر همه وزارتخانهها و دستگاههای دولتی نقش خودشان را در زمینه رعایت حقوق شهروندی بازی کنند، کار بسیار بزرگی انجام شده است.
فکر می‌کنید اجرای حقوق شهروندی از سوی دولت با مشکلاتی روبه‌رو شود؟
البته ممکن است که در حیطه اجرا، مشکلاتی هم گریبان‌گیر این منشور شود، به شکلی که مردم ببیند این منشور تا محدوده مشخصی از آنها پشتیبانی می‌کند که در سطح اختیارات دولت است و به محض اینکه مردم وارد حوزه اختیارات سایر قوا می‌شوند دیگر مشخص نیست که حقوق آنها چگونه رعایت می‌شود و به همین دلیل نیز این امکان وجود دارد منشور حقوق شهروندی به صورت فراملی هم مطرح شود.
همه اقشار جامعه در منشور حقوق شهروندی به یک چشم دیده شده‌اند یا برای برخی اقشار ضعیف‌تر چون کارگران حقوق ویژه‌ای هم در نظر گرفته شده است؟
تقریباً عامه مردم در این منشور یکسان دیده شده‌اند ولی در برخی مواقع که به قشر خاصی باید نگاه ویژه‌ای میشد، این اتفاق افتاده است. مثل کارگران که در رابطه با تشکل‌ها و تجمعات‌شان نگاه ویژه‌ای به آنها شده است. کودکان هم برای داشتن یک فضای سایبری ایمن، ویژه دیده شده‌اند. برخی فیلم‌ها که فروش خوبی هم داشته‌اند در کشورمان برای همه سنین به نمایش درآمدند اما در آمریکا همین فیلم‌ها برای سنین زیر سیزده‌سال ممنوع بود. این حق شهروندی کودکان ماست و در همین زمینه هم یک ماده را در منشور حقوق شهروندی قرار دادهایم که فیلم‌ها بر اساس آن درجهبندی سنی شوند. نسبت به زنان هم در خصوص لزوم حضورشان در مراجع تصمیم‌گیری و نیز توجه به بخش سلامت‌شان برای انجام راحت‌ترین زایمانها با کمترین میزان تلفات و مواردی از این دست، نگاه ویژه‌ای به آنان داشته‌ایم.
منشور حقوق شهروندی طبعاً قرار است در تمام کشور به شکل یکسان اجرایی شود، حال دیدگاه دولت نسبت به شرایط خاصی که در برخی استان‌ها نظیر خراسان رضوی و قم وجود دارد، چیست؟ آیا برگزاری کنسرت یا برگزاری یک جلسه سخنرانی در این استان‌ها جزء حقوق شهروندی آن گروه موسیقی و آن سخنران و مخاطبانشان به شمار میآید یا نه؟
اجرای این منشور بدون تبعیض است و ما نمی‌توانیم آن را در هر نقطه از کشور به شکل متفاوتی اجرایی کنیم. البته عرف بعضی از مناطق خاص به‌ویژه در زمینه برگزاری کنسرت، متفاوت است. نظر ما این است که بیایند و این عرف را تبدیل به قانون کنند. ولی اینکه قرار است یک سخنرانی انجام شود که قانون هم اجازه آن را داده است، موضع ما هم همان موضع وزارت کشور است که باید برگزار شود و حق شهروندی برخی افراد بوده است که از آن سخنان بهرهمند شوند. بههرحال اگر ملاحظهای در برخی مناطق به دلایلی وجود دارد، باید تبدیل به قانون شود و اگر هم چنین ملاحظهای نیست، باید منشور حقوق شهروندی در همه‌جا به شکل یکسان اجرایی شود.
انتظارتان از مجموعه نهاد ریاست‌جمهوری برای پیشبرد اهدافتان چیست؟
ایده‌آل ما این است که به این سمت حرکت کنیم که هر وزیری یک دستیار ویژه حقوق شهروندی برای خودش در نظر بگیرد و اتاق فکر حقوق شهروندی در هر وزارتخانه و دفتر استانداری دایر شود که البته در حال حاضر نمایندگانی از استانداری‌ها به من معرفی شده‌اند و با آنها مشغول همکاری هستم. وجود چنین مجموعه ای در قوه مجریه بسیار کمک‌حال ما خواهد بود و در واقع ایده‌آل‌مان همان شبکه حقوق شهروندی دولتی است که از حمایت سمن‌ها هم برخوردار باشد.
