احمد شرع چطور خود را از نو ساخت؟

گروه بین الملل: ابومحمد جولانی، رهبر مخالفان سوری، نام مستعار جهادی خود را کنار گذاشته و از روز پنجشنبه، پیش از سقوط بشار اسد، در بیانیه‌های رسمی از نام واقعی‌اش، احمد شرع، استفاده می‌کند.
این تغییر نام بخشی از تلاش او برای افزایش مشروعیت خود در شرایط جدید است. گروه اسلامگرای او، هیئت تحریر شام، که رهبری دیگر گروه‌های مخالف را بر عهده دارد، تصرف دمشق را اعلام کرده و کنترل خود را بر اکثر مناطق سوریه تثبیت می‌کند.
تغییرات احمد شرع امری تازه نیست، بلکه طی سال‌ها با دقت شکل گرفته است. این تحول نه تنها در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های او با رسانه‌های خارجی، بلکه در تغییر ظاهرش نیز آشکار است.
احمد شرع که زمانی لباس سنتی شبه‌نظامیان جهادی را به تن می‌کرد، در سال‌های اخیر به پوشش غربی‌تر روی آورده است. زمانی که رهبری حمله را بر عهده داشت، لباس نظامی به تن کرد که نقش او به عنوان فرمانده اتاق عملیات را نشان می‌داد.
مصاحبه‌ای که شبکه پی‌بی‌اس در سال ۲۰۲۱ با او انجام داد، نشان داد که او در سال ۱۹۸۲ در عربستان سعودی به دنیا آمده است، که پدرش تا سال ۱۹۸۹ به عنوان مهندس نفت در آن‌جا مشغول به کار بود.
در همان سال، خانواده جولانی به سوریه بازگشتند و او در محله مزه دمشق رشد و زندگی می‌کرد.
مسیر جهادی او در عراق آغاز شد. او از طریق گروه‌های پیشین گروه داعش - یعنی القاعده در عراق و سپس دولت اسلامی عراق - با القاعده ارتباط داشت.
پس از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، احمد شرع به دیگر جنگجویان خارجی در این کشور پیوست. در سال ۲۰۰۵ در اردوگاه بوکا زندانی شد. در آن‌جا ارتباطات جهادی خود را گسترش داد و با ابوبکر بغدادی آشنا شد - همان پژوهشگر آرامی که بعدها رهبری داعش را بر عهده گرفت.
در سال ۲۰۱۱، بغدادی احمد شرع را با بودجه‌ای به سوریه فرستاد تا جبهه نصرت را تأسیس کند - گروهی مخفی که با «دولت اسلامی عراق» ارتباط داشت. تا سال ۲۰۱۲، جبهه نصرت به یکی از نیروهای جنگی مهم سوریه تبدیل شده بود که ارتباطش با داعش و القاعده را پنهان می‌کرد.
در سال ۲۰۱۳ تنش‌ها زمانی بالا گرفت که گروه بغدادی در عراق به طور یک‌جانبه ادغام دو گروه (دولت اسلامی عراق و جبهه نصرت) را اعلام کرد. او تشکیل دولت اسلامی عراق و شام (داعش) را اعلام کرد و نخستین بار ارتباط بین این دو گروه را علناً فاش کرد.
احمد شرع در برابر این تصمیم مقاومت کرد، زیرا می‌خواست گروهش را از روش‌های خشونت‌آمیز دولت اسلامی عراق دور نگه دارد. این امر به جدایی آنها انجامید.
برای رهایی از این وضعیت بغرنج، او با القاعده بیعت کرد و جبهه نصرت را به شاخه سوری آن تبدیل کرد.
از همان آغاز، احمد شرع کسب حمایت مردم سوریه را در اولویت قرار داد. او خود را از خشونت‌های داعش دور کرد و بر رویکردی عملگرایانه‌تر به جهاد تأکید کرد.

پیوستن به القاعده
در آوریل ۲۰۱۳، جبهه نصرت به شاخه سوری القاعده تبدیل شد که آن را در تقابل با داعش قرار داد. اگرچه اقدام شرع تا حدی برای حفظ حمایت مردمی و جلوگیری از دور شدن سوری‌ها و گروه‌های مخالف از یکدیگر بود، اما پیوستن به القاعده در نهایت کمک چندانی به تحقق این هدف نکرد.
این مسئله در سال ۲۰۱۵ به چالشی جدی تبدیل شد. در آن زمان جبهه نصرت و دیگر گروه‌ها استان ادلب را تصرف کردند و مجبور شدند در اداره آن همکاری کنند. در سال ۲۰۱۶، شرع ارتباط خود را با القاعده قطع کرد و نام گروه را به «جبهه فتح شام» تغییر داد. سپس در سال ۲۰۱۷ آن را به «هیئت تحریر شام» تغییر نام داد.
اگرچه در ابتدا این جدایی سطحی به نظر می‌رسید، اما در نهایت شکاف‌های عمیق‌تری را آشکار ساخت. القاعده او را به خیانت متهم کرد که به جدایی برخی اعضا و تشکیل گروه «حُرّاس‌‌الدین»، شاخه جدید القاعده در سوریه، انجامید. هیئت تحریر شام بعداً در سال ۲۰۲۰ این گروه را سرکوب کرد. با این حال، اعضای حراس‌الدین همچنان محتاطانه در منطقه حضور دارند.
هیئت تحریر شام همچنین نیروهای داعش و جنگجویان خارجی در ادلب را هدف قرار داد، شبکه‌های آنها را متلاشی کرد و برخی را به شرکت در دوره‌های «افراط‌زدایی» وا‌داشت.
این اقدامات که با هدف متحد کردن نیروهای شبه‌نظامی و کاهش درگیری‌های داخلی توجیه می‌شد، نشان‌دهنده راهبرد احمد شرع برای تبدیل هیئت تحریر شام به نیرویی مسلط و از نظر سیاسی قابل قبول در سوریه بود.
با وجود جدایی علنی از القاعده و تغییر نام، سازمان ملل، آمریکا، بریتانیا و دیگر کشورها همچنان هیئت تحریر شام را سازمانی تروریستی می‌دانستند. آمریکا جایزه ۱۰ میلیون دلاری برای اطلاعات درباره محل اختفای او تعیین کرده بود. قدرت‌های غربی این جدایی را صوری می‌پنداشتند.

تشکیل «دولت» در ادلب
تحت رهبری شرع، هیئت تحریر شام به نیروی مسلط در ادلب تبدیل شد. ادلب بزرگترین پایگاه مخالفان در شمال غرب سوریه است که حدود چهار میلیون نفر در آن زندگی می‌کنند که اکثراً آوارگان دیگر استان‌های سوریه هستند.
برای رفع نگرانی‌ها درباره حکومت یک گروه شبه‌نظامی بر منطقه، هیئت تحریر شام در سال ۲۰۱۷ یک نهاد غیرنظامی به نام «دولت نجات سوریه» را به عنوان بازوی سیاسی و اداری خود تأسیس کرد
«دولت نجات سوریه» همچون یک دولت عمل می‌کرد، با نخست‌وزیر، وزارتخانه‌ها و ادارات محلی که بر بخش‌هایی مانند آموزش، بهداشت و بازسازی نظارت داشتند. همزمان، یک شورای مذهبی مبتنی بر شریعت اسلامی نیز فعالیت می‌کرد.
شرع برای بازسازی چهره خود، فعالانه با مردم ارتباط برقرار کرد. او از اردوگاه‌های آوارگان بازدید می‌کرد، در رویدادها شرکت می‌کرد و بر کمک‌رسانی‌ها نظارت داشت، به‌ویژه در بحران‌هایی مانند زلزله‌های سال ۲۰۲۳.
هیئت تحریر شام دستاوردهای خود در زمینه حکمرانی و زیرساخت‌ها را نمایش می‌داد تا حکومتش را مشروع جلوه دهد و توانایی‌اش را در ایجاد ثبات و ارائه خدمات اثبات کند.
هیئت تحریر شام پیش‌تر پس از بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، آن‌ها را ستایش کرده و به‌عنوان الگویی الهام‌بخش برای ایجاد تعادل مؤثر میان تلاش‌های جهادی و آرمان‌های سیاسی، از جمله انجام مصالحه‌های تاکتیکی برای دستیابی به اهدافشان، تحسین کرده بود.
اقدامات او در ادلب بازتاب راهبرد کلان او برای نشان دادن توانایی هیئت تحریر شام نه تنها در جهاد، بلکه در حکمرانی مؤثر نیز بود.
شرع با اولویت دادن به ثبات، خدمات عمومی و بازسازی، می‌کوشید ادلب را به عنوان الگویی موفق از حکومت هیئت تحریر شام معرفی کند تا هم مشروعیت گروهش و هم آرمان‌های سیاسی خود را تقویت کند.
اما تحت رهبری احمد شرع، هیئت تحریر شام در تلاش برای تحکیم قدرت و تسلط بر اوضاع، دیگر گروه‌های شبه‌نظامی، چه جهادی و چه شورشی، را سرکوب و منزوی کرده است.

اعتراضات ضد هیئت تحریر شام
در طول بیش از یک سال منتهی به حمله مخالفان به رهبری هیئت تحریر شام در ۲۷ نوامبر، شرع با اعتراضاتی از سوی اسلام‌گرایان تندرو و فعالان سوری در ادلب مواجه بود.
منتقدان حکومت احمد شرع را با رژیم اسد مقایسه می‌کردند و هیئت تحریر شام را به استبداد، سرکوب مخالفان و خاموش کردن صدای منتقدان متهم می‌کردند. معترضان نیروهای امنیتی هیئت تحریر شام را «شبیحه» می‌خواندند - اصطلاحی که برای توصیف دست‌نشانده‌های وفادار اسد به کار می‌رفت.
منتقدان همچنین مدعی بودند که هیئت تحریر شام عمداً از درگیری جدی با نیروهای دولتی پرهیز می‌کند و جهادی‌ها و جنگجویان خارجی را در ادلب به حاشیه می‌راند تا از مشارکت آنها در چنین اقداماتی جلوگیری کند، و همه اینها برای جلب رضایت بازیگران بین‌المللی است.
حتی در جریان آخرین حمله، فعالان همچنان از هیئت تحریر شام خواستند افرادی را که ادعا می‌شد به دلیل ابراز مخالفت در ادلب زندانی شده‌اند، آزاد کند.
در واکنش به این انتقادات، هیئت تحریر شام در سال گذشته اصلاحات متعددی را آغاز کرد. این گروه یک نیروی امنیتی جنجالی را که به نقض حقوق بشر متهم بودند منحل یا بازسازی کرد و «اداره رسیدگی به شکایات» را برای رسیدگی به شکایات مردم علیه گروه راه‌اندازی کرد. منتقدان این اقدامات را تنها نمایشی برای مهار مخالفت‌ها دانستند.
هیئت تحریر شام برای توجیه تحکیم قدرت خود در ادلب و سرکوب تکثر در میان گروه‌های شبه‌نظامی، استدلال می‌کرد که اتحاد تحت یک رهبری واحد برای پیشرفت و نهایتاً سرنگونی دولت سوریه ضروری است.
هیئت تحریر شام و بازوی غیرنظامی آن، دولت نجات سوریه، مسیری دشوار را طی می‌کردند. آنها می‌کوشیدند تصویری مدرن و معتدل از خود ارائه دهند تا هم مردم محلی و هم جامعه بین‌المللی را جذب کنند، در حالی که همزمان هویت اسلامگرای خود را برای راضی نگه داشتن تندروها در مناطق تحت کنترل مخالفان و درون صفوف هیئت تحریر شام حفظ می‌کردند.
برای مثال، در دسامبر ۲۰۲۳، هیئت تحریر شام و دولت نجات سوریه پس از برگزاری یک «جشنواره» در یک مرکز خرید جدید و مدرن که از سوی تندروها «غیراخلاقی» خوانده شد، با واکنش منفی مواجه شدند.
همچنین در ماه اوت، یک مراسم الهام گرفته از بازی‌های پارالمپیک با انتقاد شدید تندروها مواجه شد که باعث شد دولت نجات سوریه در برگزاری چنین رویدادهایی تجدیدنظر کند.
این رویدادها نشان‌دهنده چالش‌هایی است که هیئت تحریر شام در هماهنگ کردن انتظارات پایگاه اسلامگرای خود با خواسته‌های عمومی مردم سوریه با آن روبروست - مردمی که پس از سال‌ها حکومت استبدادی اسد، خواهان آزادی و همزیستی مسالمت‌آمیز هستند.

پیشگام مسیری نو؟
با پیشروی آخرین حمله، رسانه‌های جهانی بر گذشته جهادی احمد شرع تمرکز کردند که این امر باعث شد برخی از حامیان مخالف از او بخواهند کنار بکشد و او را به‌عنوان یک نقطه ضعف تلقی کنند.
اگرچه شرع پیش‌تر از آمادگی خود برای انحلال گروهش و کناره‌گیری سخن گفته بود، اما اقدامات و حضور عمومی اخیر او داستان دیگری را روایت می‌کند.
موفقیت هیئت تحریر شام در متحد کردن مخالفان و تقریباً تصرف کل کشور در کمتر از دو هفته، موقعیت احمد شرع را تقویت کرده و صدای منتقدان تندرو و اتهامات فرصت‌طلبی را خاموش کرده است.
احمد شرع و دولت نجات سوریه از آن زمان تلاش کرده‌اند تا به مخاطبان داخلی و بین‌المللی اطمینان خاطر دهند.
آن‌ها به سوری‌ها، از جمله اقلیت‌ها، وعده امنیت دادند؛ متعهد شدند که با همسایگان و قدرت‌هایی مانند روسیه، روابط صلح‌آمیز داشته باشند. جولانی حتی به روسیه اطمینان داده که در صورت توقف حملات، پایگاه‌های سوری آن‌ها آسیبی نخواهند دید. این چرخش نشان‌دهنده راهبرد «جهاد معتدل» هیئت تحریر شام از سال ۲۰۱۷ است که بر عمل‌گرایی به جای ایدئولوژی خشک تأکید می‌کند.
رویکرد او می‌تواند نشانه‌ای از افول جنبش‌های جهاد جهانی مانند داعش و القاعده باشد که انعطاف‌ناپذیری آنها بسیار ناکارآمد و ناپایدار تلقی می‌شود.
مسیر احمد شرع ممکن است دیگر گروه‌ها را به سازگاری ترغیب کند و این می‌تواند به معنای آغاز دوره‌ای نو از «جهادگرایی» محلی و انعطاف‌پذیر سیاسی باشد یا تنها انحرافی موقتی از مسیر سنتی برای دستیابی به منافع سیاسی و سرزمینی باشد.