تاریخ انتشار : ۱۳۹۶/۰۴/۳۱ ساعت ۱۶:۴۲
کد مطلب : ۱۳۳۹۰۵
ایمنی شهر در پرتو مشارکت شهروندان
سیدچمران موسوی
امروزه شهر و شهرنشینی، رشد و توسعه فزاینده‌ای یافته است و به مرور زمان شاهد افزایش تعداد شهرهای بزرگ در جهان و به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران هستیم. توسعه شهرها، تمرکز جمعیت و افزایش بارگذاری‌های محیطی و اقتصادی از یک طرف و پذیرش نقش و عملکردهای متعدد از سوی دیگر باعث شده که توجه به شهرها بیشتر گردد. روند رو به رشد شهرها و افزایش شمار شهرهای کشور و توسعه فیزیکی سریع آنها و به تبع آن ایجاد تاسیسات و تجهیزات عظیم، مراکز تجاری، صنعتی، آموزشی و فرهنگی و غیره موجب شده است تا توجه برنامه‌ریزان شهری، بیش از پیش به اتخاذ تدابیر لازم برای ایمنی شهرها و اجرای پروژه‌های مربوطه معطوف گردد. رشد شهرنشینی باعث شده است تا الگوهای مشارکت نیز تغییرنماید.
در حال حاضر لزوم بازبینی در این مفهوم و ارایه الگوهای متناسب با نیازهای شهروندان احساس می‌گردد. توجه و تلاش دولت در جهت ایجاد جامعه مدنی و فزونی آگاهی مردم نسبت به این امر خطیر، گواهی براین مدعاست. علیرغم شکل گیری اندیشه مشارکت در تمام ابعاد زندگی، این گسترش هنوز به صورت عملی دیده نمی‌شود. در میان عواملی که از گسترش سریع مشارکت جلوگیری می‌نماید، نبود فلسفه‌ای که زیر بناهای مشارکت جویانه را فراهم آورد، فهم آن را آسان گرداند و نسبت به آن تعهد ایجاد کند، بارز است. مشارکت، پدیده‌ای ذهنی است که بدون فلسفه‌ای کارساز و راهگشا نمی‌تواند به صورت جزیی از فرهنگ مردم در آید.
تازه‌ترین زمینه مشارکت، مشارکت شهروندان در اداره امور شهرهاست. این مشارکت یکی از الزامات زندگی شهری است و هنگامی تحقق می‌یابد که شهرنشینان از حالت فردی که صرفا در مکانی به نام شهر زندگی می‌کند در آیند و به شهروند تبدیل شوند. عرصه‌های مختلفی در شهرها وجود دارد که می‌توان با بهره‌گیری از مشارکت مردم اداره آنها را به آنان سپرد و از صرف هزینه‌های فراوان توسط مدیریت شهری کاست. در این مقاله سعی شده زمینه‌های مشارکت شهروندان در تامین ایمنی شهرها بررسی شود. البته این یکی از وظایفی است که به موجب بند 14 ماده 55 قانون شهرداری‌ها، به عهده مدیریت شهر گذاشته شده است. امروزه ایمنی به عنوان مجموعه تمهیداتی تلقی می‌شود که هدف آن کاهش خسارات جانی و مالی ناشی از سوانح و حوادث می‌باشد.
این مجموعه تمهیدات به وسیله ابزارهای گوناگون تحقق می‌یابد. در مقوله ایمنی شهرها می‌توان با استفاده از ضوابط و مقررات ساختمانی و شهری سعی در ایمن‌سازی فضاهای شهری و ساختارهای موجود در آن نمود. همچنین با استفاده از مصالح ساختمانی مقاوم در برابر حوادث و آتش‌سوزی و همچنین تعبیه سیستم‌ها و تجهیزات ایمنی، پله‌های فرار و سیستم‌های اعلام و اطفای حریق می‌توان در جهت تحقق شرایط ایمن، گام برداشت. اگر شهر را همچون یک سازمان در نظر بگیریم، لازم است در راس آن عنصری برای برنامه‌ریزی و آینده‌نگری و اداره امور قرار گیرد. این عنصر را می‌توان مدیریت شهر نامید. مسایل بسیاری در شهرها وجود دارد که برای حل آنها وجود مدیریت شهری الزامی قلمداد می‌شود. مسایلی مانند گسترش آینده شهر، تامین خدمات عمومی و تامین ایمنی شهر و شهروندان در برابر سیل و حریق از وظایف مدیریت شهری است.
در کنار مفهوم مدیریت شهری مفاهیم مشابه دیگری مانند مدیریت شهرداری و یا مدیریت حکومت محلی نیز وجود دارد که مدیریت ایمنی را نیز در بر می‌گیرند. نگاهی به وظایف شهرداری مندرج در ماده 55 قانون شهرداری، حکایت از مسوولیت‌های گوناگونی دارد که این سازمان محلی غیر دولتی بر عهده دارد. به موجب بند 14 ماده 55 الحاقی قانون، وظیفه تامین ایمنی شهر و شهروندان در برابر سیل و حریق از وظایف این نهاد تلقی می‌شود. به همین منظور شهرداری‌ها جهت پاسخگویی به این نیاز عمده، حساس و ضروی، واحدهای آتش‌نشانی و خدمات ایمنی را ایجاد کرده‌اند و با ساخت ایستگاه‌های آتش‌نشانی و تجهیز آنها و گماردن گروهی به عنوان آتش‌نشان، سعی در تحقق این وظیفه خطیر دارند. سازمان‌های آتش‌نشانی و خدمات ایمنی به دلیل ماهیت غیر مترقبه بلایا و سوانح، سازمان‌های شبه نظامی و بحران مدار، تلقی می‌شوند. با توجه به وظایف شوراهای اسلامی شهرها، روشن است که برخی از بندهای وظایف شوراها می‌تواند نقش موثری در تحقق اداره امور شهرها و به طور اخص مدیریت شهری داشته باشد.
به‌موجب بند 5 ماده 71 قانون شوراها، برنامه‌ریزی در خصوص مشارکت مردم در انجام خدمات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی از وظایف شورای شهر است. معمولا مشارکت در اداره امور شهرها، در جنبه‌های مختلفی طرح می‌شود. جایگاه شوراها در شکل‌دهی به نهادهای مردمی و داوطلب و همچنین وضع و تدوین ضوابط و مقررات و تسهیل در اتخاذ تدابیر مناسب جهت پیشگیری از آتش‌سوزی و ارایه خدمات ایمنی و آتش‌نشانی بسیار حایز اهمیت است. این نهاد می‌تواند نقش بسیار موثری در تحقق نظام نوین مدیریت ایمنی و «شهر ایمن» داشته باشد. امروزه تامین ایمنی یکی از اساسی‌ترین نیازهای زندگی شهری است. بدون شک، مشارکت مردمی در همراهی با آتش‌نشانی‌ها، این سازمان‌ها را در انجام وظایف خود به نحو مطلوبتری یاری می‌رساند، زیرا آنچه که در پیشگیری از بروز حادثه سهم اساسی دارد، آگاهی شهروندان از اصول ایمنی و به کار بستن آنها در زندگی روزمره است.
بنابراین کسب آمادگی‌های لازم برای مقابله با آتش‌سوزی و آشنایی به اصول مشارکت و خودیاری جهت نجات خود، خانواده و همنوع، یکی از وظایف مهم هر شهروند تلقی می‌گردد. تاخیر نیروهای عملیاتی آتش‌نشانی به دلایلی از جمله عدم اطلاع‌رسانی به‌موقع، مشکلات‌ترافیکی و بعضا تجهیزاتی وابسته است و این یکی از عمده‌ترین دلایل گسترش آتش‌سوزی و ایجاد خسارات فراوان می‌باشد. می‌توان اذعان نمود که اشاعه و ارتقای فرهنگ ایمنی در بین افراد جامعه و سرانجام، تشکیل گروه‌های داوطلب و استفاده از مشارکت مردم در امور ایمنی و آتش‌نشانی، یکی از ضروریات و حقایق انکار‌ناپذیر در زمینه امور ایمنی است.
در شرایط کنونی، این نیروی عظیم مردمی به دلیل عدم آشنایی با انواع حوادث و وسایل و تجهیزات ایمنی و آتش‌نشانی و همچنین عدم اقدام کافی و موثر از سوی دستگاه‌های مسوول، سازماندهی نشده‌اند. در حالی‌که با تعریف و تدوین شرح وظایف مشخص، می‌توان مشارکت‌های مردمی را سازماندهی نمود تا قبل از رسیدن نیروهای حرفه‌ای آتش‌نشانی، اقدامات اولیه اطفای حریق و امداد و نجات را به انجام رسانند. بدیهی است امروزه، الگوهای مشارکت شهروندان تغییر یافته است و با تکوین فرآیند جامعه مدنی باید سعی شود بیشتر امور شهرها به شهروندان واگذار شود. یکی از این امور، مسایل ایمنی و آتش‌نشانی است که سالانه خسارات جانی و مالی فراوانی را در شهرهای کشوربه جای می‌گذارد. راهکار عملی همانند بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، تشکیل گروه‌های آتش نشان داوطلب است تا این نیروها به عنوان مروج فرهنگ ایمنی در جامعه عمل نمایند و با سازماندهی مشخص (داشتن کارت، تجهیزات اولیه اطفا و امداد و وسایل ارتباطی) بتوان از آنها در حوادث گسترده استفاده نمود.
از طرف دیگر تحقق مفهوم «شهر ایمن» از جنبه‌های مختلف دیگر نیز قابل بررسی می‌باشد. برای مثال موضوع حفاظت شهرها در برابر سایر حوادث و بلایای طبیعی، نظارت بر نحوه ساخت و سازه و امدادرسانی به هنگام وقوع حوادث می‌تواند در پرتو مشارکت مردمی تحقق یابد. باید پذیرفت که اگر شهروندان آگاهی لازم را در زمینه مسایل ایمنی داشته باشند و آموزش‌های لازم را نیز فرا گیرند، با سازماندهی آنها و در اختیار قرار دادن حداقل تجهیزات اطفا و امداد و نجات، می‌توان محیط شهرها را هر چه بیشتر ایمن نمود.
امروزه شهر و شهرنشینی، رشد و توسعه فزاینده‌ای یافته است و به مرور زمان شاهد افزایش تعداد شهرهای بزرگ در جهان و به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران هستیم. توسعه شهرها، تمرکز جمعیت و افزایش بارگذاری‌های محیطی و اقتصادی از یک طرف و پذیرش نقش و عملکردهای متعدد از سوی دیگر باعث شده که توجه به شهرها بیشتر گردد. روند رو به رشد شهرها و افزایش شمار شهرهای کشور و توسعه فیزیکی سریع آنها و به تبع آن ایجاد تاسیسات و تجهیزات عظیم، مراکز تجاری، صنعتی، آموزشی و فرهنگی و غیره موجب شده است تا توجه برنامه‌ریزان شهری، بیش از پیش به اتخاذ تدابیر لازم برای ایمنی شهرها و اجرای پروژه‌های مربوطه معطوف گردد. رشد شهرنشینی باعث شده است تا الگوهای مشارکت نیز تغییرنماید.
در حال حاضر لزوم بازبینی در این مفهوم و ارایه الگوهای متناسب با نیازهای شهروندان احساس می‌گردد. توجه و تلاش دولت در جهت ایجاد جامعه مدنی و فزونی آگاهی مردم نسبت به این امر خطیر، گواهی براین مدعاست. علیرغم شکل گیری اندیشه مشارکت در تمام ابعاد زندگی، این گسترش هنوز به صورت عملی دیده نمی‌شود. در میان عواملی که از گسترش سریع مشارکت جلوگیری می‌نماید، نبود فلسفه‌ای که زیر بناهای مشارکت جویانه را فراهم آورد، فهم آن را آسان گرداند و نسبت به آن تعهد ایجاد کند، بارز است. مشارکت، پدیده‌ای ذهنی است که بدون فلسفه‌ای کارساز و راهگشا نمی‌تواند به صورت جزیی از فرهنگ مردم در آید.
تازه‌ترین زمینه مشارکت، مشارکت شهروندان در اداره امور شهرهاست. این مشارکت یکی از الزامات زندگی شهری است و هنگامی تحقق می‌یابد که شهرنشینان از حالت فردی که صرفا در مکانی به نام شهر زندگی می‌کند در آیند و به شهروند تبدیل شوند. عرصه‌های مختلفی در شهرها وجود دارد که می‌توان با بهره‌گیری از مشارکت مردم اداره آنها را به آنان سپرد و از صرف هزینه‌های فراوان توسط مدیریت شهری کاست. در این مقاله سعی شده زمینه‌های مشارکت شهروندان در تامین ایمنی شهرها بررسی شود. البته این یکی از وظایفی است که به موجب بند 14 ماده 55 قانون شهرداری‌ها، به عهده مدیریت شهر گذاشته شده است. امروزه ایمنی به عنوان مجموعه تمهیداتی تلقی می‌شود که هدف آن کاهش خسارات جانی و مالی ناشی از سوانح و حوادث می‌باشد.
این مجموعه تمهیدات به وسیله ابزارهای گوناگون تحقق می‌یابد. در مقوله ایمنی شهرها می‌توان با استفاده از ضوابط و مقررات ساختمانی و شهری سعی در ایمن‌سازی فضاهای شهری و ساختارهای موجود در آن نمود. همچنین با استفاده از مصالح ساختمانی مقاوم در برابر حوادث و آتش‌سوزی و همچنین تعبیه سیستم‌ها و تجهیزات ایمنی، پله‌های فرار و سیستم‌های اعلام و اطفای حریق می‌توان در جهت تحقق شرایط ایمن، گام برداشت. اگر شهر را همچون یک سازمان در نظر بگیریم، لازم است در راس آن عنصری برای برنامه‌ریزی و آینده‌نگری و اداره امور قرار گیرد. این عنصر را می‌توان مدیریت شهر نامید. مسایل بسیاری در شهرها وجود دارد که برای حل آنها وجود مدیریت شهری الزامی قلمداد می‌شود. مسایلی مانند گسترش آینده شهر، تامین خدمات عمومی و تامین ایمنی شهر و شهروندان در برابر سیل و حریق از وظایف مدیریت شهری است.
در کنار مفهوم مدیریت شهری مفاهیم مشابه دیگری مانند مدیریت شهرداری و یا مدیریت حکومت محلی نیز وجود دارد که مدیریت ایمنی را نیز در بر می‌گیرند. نگاهی به وظایف شهرداری مندرج در ماده 55 قانون شهرداری، حکایت از مسوولیت‌های گوناگونی دارد که این سازمان محلی غیر دولتی بر عهده دارد. به موجب بند 14 ماده 55 الحاقی قانون، وظیفه تامین ایمنی شهر و شهروندان در برابر سیل و حریق از وظایف این نهاد تلقی می‌شود. به همین منظور شهرداری‌ها جهت پاسخگویی به این نیاز عمده، حساس و ضروی، واحدهای آتش‌نشانی و خدمات ایمنی را ایجاد کرده‌اند و با ساخت ایستگاه‌های آتش‌نشانی و تجهیز آنها و گماردن گروهی به عنوان آتش‌نشان، سعی در تحقق این وظیفه خطیر دارند. سازمان‌های آتش‌نشانی و خدمات ایمنی به دلیل ماهیت غیر مترقبه بلایا و سوانح، سازمان‌های شبه نظامی و بحران مدار، تلقی می‌شوند. با توجه به وظایف شوراهای اسلامی شهرها، روشن است که برخی از بندهای وظایف شوراها می‌تواند نقش موثری در تحقق اداره امور شهرها و به طور اخص مدیریت شهری داشته باشد.
به‌موجب بند 5 ماده 71 قانون شوراها، برنامه‌ریزی در خصوص مشارکت مردم در انجام خدمات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی از وظایف شورای شهر است. معمولا مشارکت در اداره امور شهرها، در جنبه‌های مختلفی طرح می‌شود. جایگاه شوراها در شکل‌دهی به نهادهای مردمی و داوطلب و همچنین وضع و تدوین ضوابط و مقررات و تسهیل در اتخاذ تدابیر مناسب جهت پیشگیری از آتش‌سوزی و ارایه خدمات ایمنی و آتش‌نشانی بسیار حایز اهمیت است. این نهاد می‌تواند نقش بسیار موثری در تحقق نظام نوین مدیریت ایمنی و «شهر ایمن» داشته باشد. امروزه تامین ایمنی یکی از اساسی‌ترین نیازهای زندگی شهری است. بدون شک، مشارکت مردمی در همراهی با آتش‌نشانی‌ها، این سازمان‌ها را در انجام وظایف خود به نحو مطلوبتری یاری می‌رساند، زیرا آنچه که در پیشگیری از بروز حادثه سهم اساسی دارد، آگاهی شهروندان از اصول ایمنی و به کار بستن آنها در زندگی روزمره است.
بنابراین کسب آمادگی‌های لازم برای مقابله با آتش‌سوزی و آشنایی به اصول مشارکت و خودیاری جهت نجات خود، خانواده و همنوع، یکی از وظایف مهم هر شهروند تلقی می‌گردد. تاخیر نیروهای عملیاتی آتش‌نشانی به دلایلی از جمله عدم اطلاع‌رسانی به‌موقع، مشکلات‌ترافیکی و بعضا تجهیزاتی وابسته است و این یکی از عمده‌ترین دلایل گسترش آتش‌سوزی و ایجاد خسارات فراوان می‌باشد. می‌توان اذعان نمود که اشاعه و ارتقای فرهنگ ایمنی در بین افراد جامعه و سرانجام، تشکیل گروه‌های داوطلب و استفاده از مشارکت مردم در امور ایمنی و آتش‌نشانی، یکی از ضروریات و حقایق انکار‌ناپذیر در زمینه امور ایمنی است.
در شرایط کنونی، این نیروی عظیم مردمی به دلیل عدم آشنایی با انواع حوادث و وسایل و تجهیزات ایمنی و آتش‌نشانی و همچنین عدم اقدام کافی و موثر از سوی دستگاه‌های مسوول، سازماندهی نشده‌اند. در حالی‌که با تعریف و تدوین شرح وظایف مشخص، می‌توان مشارکت‌های مردمی را سازماندهی نمود تا قبل از رسیدن نیروهای حرفه‌ای آتش‌نشانی، اقدامات اولیه اطفای حریق و امداد و نجات را به انجام رسانند. بدیهی است امروزه، الگوهای مشارکت شهروندان تغییر یافته است و با تکوین فرآیند جامعه مدنی باید سعی شود بیشتر امور شهرها به شهروندان واگذار شود. یکی از این امور، مسایل ایمنی و آتش‌نشانی است که سالانه خسارات جانی و مالی فراوانی را در شهرهای کشوربه جای می‌گذارد. راهکار عملی همانند بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، تشکیل گروه‌های آتش نشان داوطلب است تا این نیروها به عنوان مروج فرهنگ ایمنی در جامعه عمل نمایند و با سازماندهی مشخص (داشتن کارت، تجهیزات اولیه اطفا و امداد و وسایل ارتباطی) بتوان از آنها در حوادث گسترده استفاده نمود.
از طرف دیگر تحقق مفهوم «شهر ایمن» از جنبه‌های مختلف دیگر نیز قابل بررسی می‌باشد. برای مثال موضوع حفاظت شهرها در برابر سایر حوادث و بلایای طبیعی، نظارت بر نحوه ساخت و سازه و امدادرسانی به هنگام وقوع حوادث می‌تواند در پرتو مشارکت مردمی تحقق یابد. باید پذیرفت که اگر شهروندان آگاهی لازم را در زمینه مسایل ایمنی داشته باشند و آموزش‌های لازم را نیز فرا گیرند، با سازماندهی آنها و در اختیار قرار دادن حداقل تجهیزات اطفا و امداد و نجات، می‌توان محیط شهرها را هر چه بیشتر ایمن نمود.
