دولت ایران «ناتوان از پی‌گیری حقوقی تحریم‌ها

سمبلیک است؛ آثار سیاسی دارد اما حقوقی نه
یوسف مولایی، استاد حقوق بین‌الملل در تهران با اشاره به مصونیت دیپلماتیک و سیاسی کشورها و سران آنها می‌گوید: «با توجه به این مصونیت در محاکم داخلی قابلیت پی‌گیری برای اینها وجود ندارد. برخی کشورها البته مثل آمریکا صلاحیت محاکمات خود را گسترش و در برخی موضوعات، صلاحیت فراملی داده‌اند. در همین زمینه هم تعدادی پرونده علیه ایران در محاکم آمریکا مطرح شده و حاکمیت ایران را به عنوان طرف دعوا یا طرف شکایت به دادرسی فراخوانده‌اند.»
اما آثار بین‌المللی چنین مساله‌ای چیست؟ آقای مولایی در این زمینه توضیح می‌دهد: «محاکم ملی قدرت اجرای یک تصمیم علیه یک کشور خارجی را ندارند بنابراین از نظر ضمانت اجرا به مشکل برمی‌خورند. البته ممکن است در موضوع ایران و آمریکا بیشتر بحث نمادین مدنظر باشد. به هرحال آثار سیاسی می‌تواند داشته باشد منتهی آثار حقوقی ندارد.»
او درخصوص پی‌گیری در عرصه بین‌المللی می‌گوید: «صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری اجباری نیست. یعنی کشورها باید یا قبل از بروز اختلاف در قالب معاهده یا کنوانسیون یا قرارداد، صلاحیت دیوان را بپذیرند یا بعد از بروز اختلاف در چارچوب یک قرارداد یا معاهده این صلاحیت را تایید بکنند. هیچ کشوری نمی‌تواند کشور دیگر را بالاجبار به دادرسی دیوان بین‌المللی دادگستری فراخواند. در قضیه ایران و آمریکا البته ایران از معاهده مودت ۱۹۵۵ بین دو کشور استفاده می‌کند که در آن به صلاحیت دیوان در اختلافاتی که ناشی و مرتبط با آن معاهده باشد اشاره دارد. اما با توجه به این که آمریکا اعلام کرده از این معاهده خارج می‌شود احتمال این که ایران بتواند در آینده هم از ظرفیت این معاهده استفاده کند کم است و جایی برای طرح موضوع نمی‌ماند. درباره دیوان کیفری بین‌المللی هم، به این دیوان ملحق نشده و ایران هم که اساسنامه را امضا کرده هنوز ملحق نشده بنابراین اصلا به لحاظ صلاحیت، هیچ نوع مرجع قضایی بین‌المللی برای طرح دعوا و شکایت علیه آمریکا در موضوعی که رئیس جمهور گفته وجود ندارد.» رئیس جمهور ایران جلوگیری از رسیدن غذا و دارو و نهاده‌های کشاورزی به دست مردم را «جنایت علیه سلامت ملت و محیط زیست» نامیده و گفته است: «آن کسانی که از رسیدن غذا و دارو و نهاده‌های کشاورزی به دست مردم جلوگیری می‌کنند، به مردم ایران و دیگر کشورهای همسایه و تجار دیگر ظلم می‌کنند و ما این اقدامات را جنایت علیه سلامت ملت و محیط زیست مردم می‌دانیم.»
پیگرد در دادگاه‌های داخلی بی‌نتیجه است و بعد تبلیغاتی دارد
فریدون مجلسی، دیپلمات پیشین ایران به همین بخش از سخنان حسن روحانی می‌پردازد و می‌گوید: «آنچه گفته شده یک مساله حقوقی می‌تواند باشد و باید ببینیم که مستندات ما چیست. مستندات ما این است که می‌گوییم آمریکا جلوی صادرات دارو به ما را گرفته. آنها اما می‌گویند که ما جلوی صادرات دارو را نگرفته‌ایم، بیایید بخرید و ببرید. می‌گوییم خیلی خوب، ما می‌خواهیم دارو بخریم کارخانه هم حاضر است بفروشد اما بانک گشایش اعتبار نمی‌کند. آنها هم می‌گویند این مساله دیگری است. یعنی یک مسائلی را به هم گره زده‌اند که بیش و پیش از هر چیز رنگ سیاسی پیدا کرده. اگر بخواهند بگویند که اینها به ما دارو نمی‌دهند مواد عذایی نمی‌فروشند و این کار جنایت علیه بشریت است و بخواهند به دیوان جزایی بین‌المللی که در ارتباط با جنایت علیه بشریت است ارجاع بکنند نه آمریکا و نه ایران صلاحیت این دیوان را نپذیرفته‌اند و موضوع منتفی است.»

 مجلسی می‌افزاید: «آمریکا چند بار علیه ایران به دادگاه‌های خود شکایت کرده و احکام بزرگی هم گرفته. ما همیشه این احکام را بی اعتبار می‌دانستیم برای این که دولت‌ها مسولیت سیاسی دارند و مسائل‌شان باید از طریق سیاسی و مذاکره حل و فصل شود و دادگاه‌های داخلی کشوری صلاحیت رسیدگی به دعوا علیه کشور دیگری را ندارند و بی نتیجه خواهد ماند مگر این که قصد استفاده تبلیغاتی باشد. ما به آمریکا گفته‌ایم شما صلاحیت ندارید در دادگاه‌هایتان علیه ما حکم بدهید و حالا خودمان می‌خواهیم در دادگاه‌هایمان علیه آمریکا اقدام کنیم.»

دولت در جایگاهی نیست که به دادگاه ببرد
به گفته دیپلمات پیشین ایران مساله‌ای که آقای روحانی طرح کرد هم بیشتر «رنگی از اعتراض» دارد و «از جنس مطرح کردن قضیه و حاد بودن قضیه به خصوص از لحاظ غذا و دارو تاثیرگذاری در افکار عمومی بین‌المللی است». وی همچنین می‌گوید: «ما مستند حقوقی نداریم برای این که آنها مستند قوی‌تری دارند و می‌گویند شما می‌خواهید کشور اسرائیل را نابود بکنید، خودتان اعلام کرده‌اید و تقریبا همه روزه هم مقامات نظامی بر این موضوع تاکید می‌کنند. مسائلی است که در ایران زیاد به آنها توجه نمی‌شود یعنی انتظار داریم همه دنیا خودشان را با ما تطبیق بدهند و ما هم شعارهای تند بدهیم. در نتیجه مقدار زیادی از حق و حقوق‌مان از بین می‌رود و به ما آسیب می‌خورد. من فکر نمی‌کنم که در موضعی باشیم که بتوانیم برویم در دادگاهی که معلوم نکردند در کجا و چگونه است.»
فریدون مجلسی می‌گوید: «بین دو کشور مسائل همیشه سیاسی است و راه حل هم سیاسی و مذاکره. دو کشور اما باب‌های مذاکره را به روی هم بسته و باب جنگ را باز کرده‌اند. آنها می‌گویند می‌خواهیم این نظام را نابود کنیم و مقام‌های سیاسی غیر دیپلماتیک ایران که این روزها قوی‌تر هم هستند می‌گویند جنگ را ترجیح می‌دهند. بنابراین جایی برای شکایت و مذاکره باقی نمی‌ماند. البته آقای روحانی از پیگرد کسانی که در ایران ممکن است اقداماتی کرده‌اند هم گفته. بله دادگاه‌های ایران صلاحیت رسیدگی دارند اما اگر موضوع محاکمه این گروه‌هاست که از خود دولت هم قوی‌تر هستند و تصور نمی‌شود که دولت در جایگاهی باشد که بتواند آنها را به دادگاه ببرد.»
دیپلمات پیشین ایران راه حل نهایی مساله را مذاکره در داخل و خارج از ایران می‌داند و می‌گوید: «مساله در داخل باید بین نیروهای سیاسی مسلط بر کشور باید حل شود و اگر دولت توانایی‌اش را ندارد ماندنش هم معنایی ندارد. در جایگاه خطیری هستیم در یک بن‌بست سیاسی که بهترین راه حل، مذاکره در داخل کشور و تفهیم کردن به گروه‌هایی است که قدرت دارند.»

روزنامه جوان، ارگان وابسته به سپاه پاسداران اما در واکنش به سخنان رئیس جمهور ایران، شکایت از آمریکا را شبیه مذاکره با آمریکا و بی‌ثمر خوانده و نوشته است: «با آمریکا که ابراز قلدری می‌کند، نمی‌توان مذاکره کرد، یعنی قلدری او مانع احصای شرایط مساوی در مذاکره است. شکایت از یک زورگوی بین‌المللی هم راه به جایی نمی‌برد جز آن که چنین القا کنیم که مدیریت داخلی تحریم‌ها بی‌عیب‌و‌نقص بوده و همه مشکلات از بیرون است.» ایران پیش از این و در خرداد ماه ۱۳۹۵ از دولت آمریکا به دلیل مصادره دو میلیارد دلار از اموال بانک مرکزی خود به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کرده و خواستار محکومیت ایالات متحده آمریکا و جبران خسارات وارده شده است. موضوع این شکایت به حکم دادگاهی در آمریکا برمی‌گردد که بخشی از دارایی بانک مرکزی ایران به ارزش دو میلیارد دلار را توقیف و به عنوان غرامت به خانواده‌های قربانیان انفجار ۲۳ اکتبر ۱۹۸۳ در بیروت از جمله خانوادۀ ۲۴۱ نفر از سربازان آمریکایی پرداخت کرد.
ایران در شکایت به دیوان بین‌المللی دادگستری، به معاهده مودت و روابط اقتصادی و کنسولی ایران و آمریکا امضا شده در سال ۱۹۵۵ میان تهران و واشنگتن استناد کرد. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا اما در بیانیه‌ای اعلام کرد که «طرح دعوی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری تلاشی برای دخالت در حق حاکمیت ایالات متحده برای انجام اقدامات قانونی از جمله وضع تحریم است. [اقدامی که] برای حفاظت از امنیت ملی ما الزامی است. اقدامات ایران سوءاستفاده از دیوان [بین المللی دادگستری] است».
آمریکا همچنین اعلام کرد که از این معاهده خارج می‌شود و دیوان بین‌المللی دادگستری صلاحیت رسیدگی به پرونده را ندارد. این دیوان اما صلاحیت خود برای رسیدگی به دعوای ایران علیه آمریکا را تایید کرده است.