تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۰۷/۰۷ ساعت ۱۰:۵۳
کد مطلب : ۲۹۶۸۳۸
جولان روانشناسی زرد در دوران کرونا
گروه جامعه: صفحات مجازی پر از توصیه‌های روانشناسی شده است؛ افرادی که با مشاهده تقاضای مردم برای دریافت خدمات مشاوره روان، دست به کار شده‌اند، چند توصیه و پیشنهاد از این طرف و آنطرف جمع کرده‌اند، صفحه‌ای در فضای مجازی راه انداخته‌اند و مشاوره می‌دهند.
لایو‌ها و پست‌های اینستاگرامی و توصیه‌های بی‌پایه و غیرعلمی ردیف می‌کنند و با انتشار آن تعداد دنبال‌کننده‌هایشان را بالا می‌برند. در مرحله بعد هم خلاصه توصیه‌هایشان را در قالب بسته‌های آموزشی جمع می‌کنند و با انتخاب عناوین جذاب که اغلب هم روی روابط افراد تاکید دارند، اقدام به درآمدزایی می‌کنند. همه اینها در شرایطی در حال رخ دادن است که در دوران شیوع کرونا با افزایش مشکلات و اختلالات روان افراد، میزان مراجعه به مراکز درمانی بالا رفته و رئیس سازمان نظام روانشناسی از افزایش دو برابری آن خبر می‌دهد حالا در شرایطی که شاید خیلی‌ها نه توان مالی برای مراجعه حضوری به مراکز مشاوره دارند و نه تمایلی به حضور در مراکز پر رفت و آمد دارند، فضای مجازی در دسترس‌ترین راه برای گرفتن توصیه‌های روانشناسی است؛ توصیه‌هایی که اغلب در قالب جمله‌های کوتاه و ویدئو‌های یک تا دو دقیقه‌ای ارائه می‌شود وشاید تنها در لحظه، التیام‌بخش باشد.
با گسترش فعالیت روانشناسان غیرمتخصص که به گفته بسیاری روانشناسی زرد را ترویج می‌دهند، تعدادی از روانپزشکان و روانشناسان جزییات فعالیت این نوع از مشاوره‌ها و پیامد‌های خطرناک آن را بررسی کردند.
تأثیر کرونا بر سلامت روان و تمایل به مشاوره‌های مجازی
محمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روانشناسی درباره این موضوع به همشهری توضیحاتی می‌دهد. به‌گفته او در ۱۷ سال گذشته، روانشناسی مشاوره در کشور توسعه کیفی و کمی پیدا کرده است. قبلا سوگیری‌هایی درباره علم روانشناسی وجود داشت؛ ازجمله گرایش‌هایی مثل روانشناسی یونگی، فرویدی و... مردم هم اغلب تمایلی به مراجعه به روانشناس و مشاور نداشتند، اما به‌تدریج با فرهنگسازی بیشتر درباره گرفتن مشاوره از متخصصان، مردم به سمت آن گرایش پیدا کردند.
او می‌گوید: «سبک زندگی سالم، رفتار سالم، ارتقای سلامت، مهارت‌های زندگی، خودمراقبتی، پیشگیری از اختلالات روانی و اختلالات مزمن، ارتقای کیفیت زندگی، آرامش در جامعه، مقابله با استرس، خشم و تمام مسائلی که جنبه روان‌شناختی دارند، جزو اقداماتی است که در علم روانشناسی قرار می‌گیرد و جزو نیاز‌های روزمره مردم به شمار می‌رود. در علم روانشناسی به این موضوع پرداخته می‌شود که افراد چگونه با هم تعامل و چطور زندگی بهتری داشته باشند و چگونه سلامت روان بیشتری به‌دست آورند و....»براساس اعلام این متخصص حوزه روان، هم‌اکنون تعداد افرادی که به روانشناس مراجعه می‌کنند، بیشتر شده است. آنها برای تصمیمات مهم زندگی مثل ازدواج، فرزندآوری، مهاجرت و... از مشاور کمک می‌گیرند.
خانواده‌ها هم برای برقراری ارتباط بهتر با فرزندان خود سعی می‌کنند با مراجعه به روانشناس، رفتار بهتری در پیش بگیرند. به‌طور کلی هم‌اکنون افراد زیادی در جامعه، لزوم مراجعه به روانشناس را احساس می‌کنند.»با شیوع کرونا، اما مسئله اختلالات روان، بیشتر از قبل خودنمایی کرده و مردم این بار بیشتر از گذشته، نیاز به مراجعه به روانپزشک و مشاور پیدا کرده‌اند. این همان موضوعی است که رئیس سازمان نظام روانشناسی به آن اشاره می‌کند. به‌گفته او، مشکلات مربوط به کرونا و حواشی آن، کارآمدی این رشته را بیشتر مشخص کرده است: «با توجه به اینکه بیش از یک‌سال‌و‌نیم است تحت فشار‌های مختلف بیماری کرونا قرار داریم، می‌توان گفت که شیوع این بیماری، سلامت روان مردم را به مخاطره انداخته است. از یک طرف، مشکلات مربوط به سوگ‌های ناتمام و ابتلای افراد و از طرف دیگر، مسائل اقتصادی و مشکلات مربوط به قرنطینه، استرس و هراس از ابتلا، بیکاری، تعطیلی کسب‌وکارها، آموزش از راه دور، دور ماندن از مدرسه و دانشگاه و ارتباط نداشتن با همکلاسی‌ها، دوستان و آشنایان، فشار‌های زیادی را به مردم وارد کرده است.»
به‌گفته حاتمی، کرونا بیشترین آسیب را به سلامت روان افراد وارد کرد و بر تفکر و جهان‌بینی آنها تأثیر گذاشت. همچنین میزان تاب‌آوری، آستانه تحمل و کنترل هیجانات را هم تحت‌تأثیر قرار داد که مجموعه این مسائل منجر شد تا مردم احساس نیاز بیشتری به کنترل و مدیریت احساس‌ها و هیجانات خود پیدا کنند؛ به همین دلیل به سمت افرادی رفتند که در دسترس‌ترین فضا، یعنی شبکه‌های اجتماعی، ادعای تخصص در حوزه روان می‌کنند. حاتمی تأکید می‌کند که ورود چنین افرادی به عرصه مشاوره، آ‌سیب‌زننده است: «ما به‌طورمشخص در دوران کرونا، با چنین پدیده‌ای مواجه شدیم.»
افزایش دوبرابری میزان مراجعه مردم به مشاور
این متخصص حوزه روان با استناد به بررسی‌های انجام شده می‌گوید: «از طریق سامانه‌هایی که در کشور وجود دارد، مشخص شد که در دوران کرونا، میزان مراجعه مردم به مراکز و خدمات روانشناسی، دفاتر مشاوره روانشناسی و روانپزشکان، دوبرابر افزایش داشته است. در این میان، اما گروهی سودجو با ادعای روانشناس و مشاور بودن با فعالیت در فضای مجازی به‌دنبال جذب مشتری و مراجعه‌کننده برای خود هستند. آنها افراد جاعلی هستند که براساس نیاز‌هایی که در جامعه وجود دارد، معمولا در شرایط بحرانی و سخت وارد میدان می‌شوند.»
او ادامه می‌دهد: «این گروه برای سوء‌استفاده مالی یا اهداف دیگر خودشان را متخصص در حوزه روان و روان‌درمانگر معرفی و اقدام به ارائه مشاوره‌های تخصصی می‌کنند. آنها اغلب خوش‌کلام هستند و به روش‌های جذاب دست روی نیاز‌های مردم می‌گذارند و با تولید محتوای به ظاهر مهم، درصدد جذب مخاطب هستند تا بعدا از طریق آنها درآمدزایی کنند. ما به این روش، روانشناسی زرد می‌گوییم. مردم هم معمولا بدون اینکه آگاهی داشته باشند، تنها به‌دلیل محتوای جذاب آنها، از تولید محتوا استقبال می‌کنند.»
به‌گفته حاتمی، فضای مجازی، فضای قابل کنترلی نیست؛ به همین دلیل، افراد زیادی بدون داشتن مجوز و تحصیلات مرتبط، در آن اقدام به تولید محتوا می‌کنند؛ «در کنار اینها، در بسیاری موارد هم از طریق همین افراد سوء‌استفاده‌های عاطفی و مالی زیادی از افراد می‌شود. بسیاری از مخاطبان آنها هم خانواده‌هایی هستند که به روانشناس و روانپزشک به‌صورت حضوری دسترسی ندارند؛ به همین دلیل هم از تولید محتوای آنها در فضای مجازی استقبال می‌کنند. درحالی‌که مردم نباید به این افراد اعتماد کنند و باید اول از داشتن پروانه نظام روانشناسی این افراد مطمئن شوند و سپس اقدام به گرفتن مشاوره کنند.»
حاتمی معتقد است که یکی از دلایل جولان این گروه‌ها و رشد روانشناسی زرد، نبود همکاری و هماهنگی لازم میان نهادها و سازمان‌های مسئول است؛ نهاد‌هایی مثل سازمان بهزیستی، صدا‌وسیما و هر سازمان دیگری که می‌تواند باید این گروه‌ها و افراد را شناسایی کند.
افسارگسیختگی فضای مجازی و رشد روانشناسی زرد
براساس اعلام حاتمی، سازمان نظام روانشناسی براساس وظیفه‌ای که دارد برای مقابله و برخورد با این افراد، تمهیدات لازم را اندیشیده، اما برخی از این سودجویان در خارج از کشور فعالیت می‌کنند و مقابله با آنها آسان نیست. همچنین فضای مجازی آنقدر افسارگسیخته است که مدیریت آن نیاز به امکانات بسیار زیادی دارد؛ به همین دلیل باید سازمان‌های دیگر وارد میدان شوند و برای مقابله با این پدیده اقدام کنند: «سازمان نظام روانشناسی درحال رایزنی و هماهنگی با نهادها، ارگان‌ها و سازمان‌های مربوط است. این سازمان قصد دارد تا حد امکان، اینگونه فعالیت‌ها را تحت‌نظر قرار دهد تا افزایش پیدا نکنند و ترویج نشوند.»
به اعتقاد او، با افزایش آگاهی مردم می‌توان جلوی توسعه روانشناسی زرد را گرفت: «از آسیب‌های جدی که روانشناسی زرد به جامعه زده، می‌توان به ارائه مشاوره‌های اشتباه اشاره کرد که جنبه علمی و آگاهی‌بخشی ندارد؛ درحالی‌که باید تنها افرادی که سواد، آگاهی و صلاحیت‌های لازم برای مشاوره را دارند، اقدام به فعالیت در چنین بخش‌هایی کنند؛ در غیراین صورت باید جلوی هرگونه فعالیت‌های غیرتخصصی در زمینه مشاوره‌های روانشناسی گرفته شود.»
روانشناسی علمی، راه‌حل نهایی ارائه نمی‌دهد
حمید پورشریفی، دانشیار روانشناسی سلامت دانشگاه علوم‌توانبخشی و سلامت اجتماعی و بازرس انجمن روانشناسی ایران هم انتقاداتی به رشد بی‌رویه روانشناسی زرد در فضای مجازی در دوران کرونا وارد می‌کند و می‌گوید: «روانشناسی موسوم به روانشناسی زرد یعنی فرد بدون پایه‌های علمی به ارائه خدمات روان‌شناختی بپردازد؛ بنابراین این نوع فعالیت، به هیچ‌وجه نمی‌تواند برای افراد مفید باشد؛ البته شاید توصیه‌های آنها بتواند باعث التیام لحظه‌ای در افراد شود، اما در طولانی‌مدت و با توجه به اینکه اطلاعات ارائه شده پایه علمی ندارند، نمی‌توانند مؤثر واقع شوند؛ ضمن اینکه گاهی هم آثار سوء و تخریب‌گری هم دارند.»
به‌گفته او، بسیاری از مخاطبان روانشناسی زرد، افرادی هستند که به التیام‌های کوتاه‌مدت و سریع قانع می‌شوند و به‌دنبال راه‌حل‌های ریشه‌ای برای مشکلات خود نیستند. درحالی‌که با بی‌اثر بودن کمک گرفتن از این افراد، به این نتیجه می‌رسند که روانشناسان هم نمی‌توانند مشکل آنها را حل کنند؛ بنابراین مراجعه به روانشناس بی‌نتیجه است. پس در مجموع آسیب مراجعه به این افراد، به‌مراتب بیشتر از سودمندی احتمالی آن است.»
به‌گفته پورشریفی، با توجه به اینکه در دوران کرونا استرس و اضطراب بیشتری مردم را فراگرفته، مراجعات بیشتری هم به صفحات غیرعلمی آموزش راه‌های مبارزه با این گونه مشکلات در فضای مجازی می‌شود. یکی از خصوصیات این صفحه‌ها در اینستاگرام این است که به افراد اطمینان می‌دهند که مشاوره‌های درستی به آنها داده می‌شود؛ همین موضوع اطمینان‌جویی باعث بزرگ‌تر شدن دایره اختلال در مراجعه‌کنندگان می‌شود؛ به همین دلیل، در درازمدت آسیب‌های جدی به آنها وارد می‌کند.
به‌گفته دانشیار روانشناسی سلامت، در روانشناسی، اصل به ارائه دادن راه‌حل و راهکار نهایی به افراد نیست. قرار است روانشناس کمک کند تا فرد تصمیم‌های بهتری بگیرد و انتخاب درستی داشته باشد. آموزش حل مسئله با حل کردن مسئله بسیار متفاوت است؛ بنابراین هر اقدامی مبنی بر ارائه راه‌حل از هر شخصی هم که باشد، اشتباه است. براساس گفته پورشریفی، مشاوره و روان‌درمانی فرایندی طولانی‌مدت است. کسب اطلاعات نمی‌تواند کوتاه‌مدت و خلاصه به یک تماس تلفنی و گرفتن چند مشاوره مختصر مجازی باشد؛ چراکه شناخت ریشه‌ای مشکل و کمک به حل آن، نیاز به زمان دارد؛ بنابراین افراد باید توجه داشته باشند کسانی که در فضای مجازی به آنها راه‌حل می‌دهند یا در زمان کوتاه مدعی حل مشکل آنها هستند، دقیقا همان افرادی هستند که باید از آنها دوری کرد. یکی از راه‌های تشخیص استفاده از روانشناسی زرد، توجه به همین مسائل است.
پورشریفی می‌گوید این افراد اخلاق حرفهای را رعایت نمی‌کنند؛ «فضای مجازی با توجه به دسترسی سخت به مشاوره‌های حضوری، فرصت مناسبی برای رشد و توسعه روانشناسی زرد است. هم‌اکنون هم به‌دلیل شیوع کرونا و فراوانی مشکلات مردم و همچنین حضور مردم برای ساعت‌های بیشتری در فضای مجازی، استقبال از این روش‌ها بیشتر شده است. شرایط اقتصادی ناپایدار و ناایمن به این منجر شده تا افراد کوتاه‌ترین روش را برای رسیدن به پاسخ انتخاب کنند.»
ضرورت افزایش آگاهی و تفکر انتقادی
به‌گفته این روانشناس سلامت، ۲ موضوع برای رشد این فضا مؤثر است؛ یکی ناآگاهی گروهی از مردم و دوم نبود تفکر انتقادی از سوی آنها؛ «افراد باید قدرت تشخیص داشته و نسبت به اطلاعاتی که به آنها ارائه می‌شود، تفکر انتقادی داشته باشند؛ یعنی به جای اینکه هر موضوعی را سریع و بدون تفکر بپذیرند، باید نسبت به درست یا نادرست بودن آن بیشتر فکر کرده و جنبه‌های مختلف آن را بررسی کنند. پاسخ به چند سؤال ساده می‌تواند کمک زیادی به انتخاب درست شخص کمک‌گیرنده کند. برای تشخیص بهتر باید توجه داشته باشیم افراد غیرمتخصص، نصیحت‌کننده و توصیه‌گر هستند و برای جذب مخاطب به‌صورت کلی و تبلیغاتی صحبت می‌کنند.»
او تأکید می‌کند: «افراد نباید خیلی زود منتظر نتیجه باشند. همانطور که مشکلات در طولانی‌مدت ایجاد می‌شود، زمان زیادی هم برای حل و برطرف کردن آنها نیاز است. موضوع مهم دیگر، توجه به شخص خدمات‌رسان است. داشتن اخلاق حرفهای، ارائه مشاوره‌های تخصصی و اظهارنظر نکردن در تمام زمینه‌ها باید معیار‌هایی باشد که افراد برای انتخاب مشاور درست درنظر بگیرند.»
نظارت شود
دانشیار روانشناسی سلامت در ادامه به موضوع دیگری اشاره می‌کند و آن هم نظارت بر عملکرد حرفه روانشناسی است: «در ارائه خدمات روانشناسی باید نظارت کافی وجود داشته باشد و در این میان سازمان نظام روانشناسی باید متولی چنین اقدامی باشد. اما به‌دلیل اینکه نیروی انسانی کمی در اختیار دارد و سازمان‌های دولتی هم همکاری لازم را با این سازمان ندارند، به‌عنوان یک سازمان غیردولتی امکانات زیادی ندارد و نمی‌تواند به اندازه کافی بر کار افراد غیرحرفه‌ای به‌ویژه در فضای مجازی نظارت داشته باشد.»
پورشریفی می‌گوید: «ما باید به موضوعات مهمی در حوزه ارتقا بخشیدن به حرفه روانشناسی، شناخت درست از این حرفه و افزایش اطلاعات عمومی درخصوص شناخت درست و آگاهانه تصمیم‌گیری افراد برای انتخاب روانشناس یا روانپزشک توجه داشته باشیم. موضوع مهم دیگر این است که خود افراد هم باید مطالبه‌گران خوبی باشند و در مقابل خدمات غیرعلمی واکنش نشان دهند و به هر چیزی راضی نشوند.»
نمی‌توان برای همه، نسخه یکسانی تجویز کرد
محمدرضا شالبافان، دستیار روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران و عضو هیأت مدیره انجمن روانپزشکان ایران نسبت به رشد بی‌رویه روانشناسی زرد نگران است و به همشهری می‌گوید: «ارائه اطلاعات به‌صورت غیرعلمی و غیرکاربردی نشان‌دهنده این است که مطالبه اطلاعات روانپزشکی و روانشناسی در جامعه زیادشده و از سوی دیگر اطلاعاتی که در فضای مجازی داده می‌شود، جذاب است.»
به‌گفته او، در دوران کرونا تقاضا برای دریافت خدمات مشاوره آنقدر زیاد شده که بخش‌های آکادمی، علمی و دانشگاهی انتظار این میزان از مطالبه‌گری را نداشتند، همین مسئله سبب شد تا برخی از افراد بدون پشتوانه علمی و تنها به‌طور سلیقه‌ای به فکر ارائه اطلاعات در حوزه روانشناسی به مخاطبان بیفتند. همین مسئله منجر به ایجاد جنبه زرد این علم شده است. این متخصص معتقد است که این شرایط فرصت خوبی به گروه‌های دانشگاهی و استادان و مراکز آکادمیک روانشناسی می‌دهد تا با توجه به اطلاعات روز دنیا و مقاله‌های علمی و پژوهش‌های معتبر جهانی، آگاهی‌بخشی درستی به مردم بدهند و از این طریق ارتباط مناسبی با مخاطبان و به‌طور کلی جامعه برقرار کرده و نگاه مردم به مسئله روانشناسی را غنی کنند.
شالبافان می‌گوید مردم بیشتر از طریق اینستاگرام اطلاعاتشان را کسب می‌کنند، بنابراین از طریق همین فضا می‌توان مطالبات آنها را پیگیری کرد و به آنها اطلاعات درست ارائه داد: «در شرایط فعلی، انتخاب مردم در چگونگی استفاده از فضای مجازی و صفحات آن تأثیر زیادی در خوراک اطلاعاتی آنها دارد. آنها می‌توانند به‌سادگی صفحات دانشگاه‌ها و سازمان‌های مختلف یا وزارت بهداشت را برای مطالعه یا مراجعه انتخاب کنند، این مراکز به‌ویژه در دوران کرونا خدماتی در مورد برخوردار‌شدن از سلامت روان یا چگونگی مقابله با بیماری کرونا به مخاطبان می‌دهند. دانشگاه‌ها هم ازجمله دانشگاه علوم پزشکی ایران همراه کلینیک‌های وابسته، صفحات معتبری در فضای مجازی دارند که مردم می‌توانند با استناد به آنها انتخاب مطمئنی داشته باشند؛ بنابراین متر و عیار مهم برای تشخیص بهتر، مراجعه به مراکز معتبر مانند صفحات دانشگاه‌ها و مراکز علمی و گرفتن خدمات از چنین مراکزی است.»
شالبافان می‌گوید وزارت بهداشت در دوران کرونا تلفن‌هایی برای مشاوره در اختیار مردم قرار داده است. خدمات مشاوره‌ای زیادی هم توسط نرم‌افزار‌ها به مردم ارائه شده. گسترش این اقدامات و تقاضای بالای مردم، باعث شده سازمان‌های بیمه‌گر به سمت بیمه‌کردن خدمات حوزه روان بروند.البته هنوز مشکلات زیادی در این راه وجود دارد، اما گام‌های خوبی در این زمینه برداشته شده است: «در این میان امکان بیمه‌کردن خدمات روانشناسی پیچیده‌تر از خدمات روانپزشکی است. از ابتدای شیوع کرونا، سازمان‌های بیمه‌گر، با استفاده از نسخه‌های الکترونیکی روانپزشکان، مشکل درمان‌های مجازی روانپزشکی را حل کرده‌اند، اما در مورد مشاوره‌های روانشناسی هنوز مشکل وجود دارد.»
این عضو هیأت مدیره انجمن روانپزشکان ایران، در ادامه به فعالیت افراد غیرعلمی در حوزه روانشناسی اشاره می‌کند: «در کشور ما بعضی‌ها صرف داشتن کلام شیوا و فن بیان مورد توجه افراد زیادی قرار می‌گیرند، مردم هم از صحبت‌های آنها که اغلب جنبه علمی ندارد، استقبال زیادی می‌کنند و سبک آنها را دنبال می‌کنند. گاهی مشاهده می‌شود که توصیه‌های روانشناسی ارائه‌شده از سوی این افراد بسیار آسیب‌زاست. درحالی‌که گاهی افراد به محض اعتماد به نفر دیگری، دیگر به‌دنبال درستی اطلاعات ارائه‌شده نیستند و تمام و کمال آن را می‌پذیرند، درصورتی که بعضی از این توصیه‌ها می‌تواند حتی سال‌ها بعد تأثیر داشته باشد و مشکلاتی ایجاد کند و در انتخاب سبک زندگی افراد تا چندین نسل اثر کند.»
او تأکید می‌کند: «موضوع مهم در روانشناسی و روانپزشکی این است که افراد باید در معرض نقد باشند. مخاطب باید دنبال منبع قابل‌قبول درباره اطلاعات ارائه‌شده باشد، نه پذیرش بی‌چون و چرای گفته دیگران. نکته دیگر اینکه، نمی‌توان برای مشکلات مختلف و مشترک مردم، یک نسخه تجویز کرد، این اقدامی است که اغلب در مشاوره‌های زرد رخ می‌دهد.» به‌گفته او، امکان دارد ریشه خشم افراد بسیار متفاوت باشد، اما برای همه یک روش برخورد توصیه می‌شود، درحالی‌که برای هر فرد باید با توجه به پیشینه خود او اظهارنظر کرد. گوش‌دادن به لایو‌های اینستاگرامی و جست‌و‌جو در صفحات مختلف روانشناسی نیز تنها برای کسب شناخت و آگاهی بیشتر خوب است. برخی صفحات روانشناسی در فضای مجازی تنها می‌توانند افراد را متوجه مشکلاتشان در حوزه روان کنند، اما برای درمان باید حتما به متخصص مراجعه کنند.
لایو‌ها و پست‌های اینستاگرامی و توصیه‌های بی‌پایه و غیرعلمی ردیف می‌کنند و با انتشار آن تعداد دنبال‌کننده‌هایشان را بالا می‌برند. در مرحله بعد هم خلاصه توصیه‌هایشان را در قالب بسته‌های آموزشی جمع می‌کنند و با انتخاب عناوین جذاب که اغلب هم روی روابط افراد تاکید دارند، اقدام به درآمدزایی می‌کنند. همه اینها در شرایطی در حال رخ دادن است که در دوران شیوع کرونا با افزایش مشکلات و اختلالات روان افراد، میزان مراجعه به مراکز درمانی بالا رفته و رئیس سازمان نظام روانشناسی از افزایش دو برابری آن خبر می‌دهد حالا در شرایطی که شاید خیلی‌ها نه توان مالی برای مراجعه حضوری به مراکز مشاوره دارند و نه تمایلی به حضور در مراکز پر رفت و آمد دارند، فضای مجازی در دسترس‌ترین راه برای گرفتن توصیه‌های روانشناسی است؛ توصیه‌هایی که اغلب در قالب جمله‌های کوتاه و ویدئو‌های یک تا دو دقیقه‌ای ارائه می‌شود وشاید تنها در لحظه، التیام‌بخش باشد.
با گسترش فعالیت روانشناسان غیرمتخصص که به گفته بسیاری روانشناسی زرد را ترویج می‌دهند، تعدادی از روانپزشکان و روانشناسان جزییات فعالیت این نوع از مشاوره‌ها و پیامد‌های خطرناک آن را بررسی کردند.
تأثیر کرونا بر سلامت روان و تمایل به مشاوره‌های مجازی
محمد حاتمی، رئیس سازمان نظام روانشناسی درباره این موضوع به همشهری توضیحاتی می‌دهد. به‌گفته او در ۱۷ سال گذشته، روانشناسی مشاوره در کشور توسعه کیفی و کمی پیدا کرده است. قبلا سوگیری‌هایی درباره علم روانشناسی وجود داشت؛ ازجمله گرایش‌هایی مثل روانشناسی یونگی، فرویدی و... مردم هم اغلب تمایلی به مراجعه به روانشناس و مشاور نداشتند، اما به‌تدریج با فرهنگسازی بیشتر درباره گرفتن مشاوره از متخصصان، مردم به سمت آن گرایش پیدا کردند.
او می‌گوید: «سبک زندگی سالم، رفتار سالم، ارتقای سلامت، مهارت‌های زندگی، خودمراقبتی، پیشگیری از اختلالات روانی و اختلالات مزمن، ارتقای کیفیت زندگی، آرامش در جامعه، مقابله با استرس، خشم و تمام مسائلی که جنبه روان‌شناختی دارند، جزو اقداماتی است که در علم روانشناسی قرار می‌گیرد و جزو نیاز‌های روزمره مردم به شمار می‌رود. در علم روانشناسی به این موضوع پرداخته می‌شود که افراد چگونه با هم تعامل و چطور زندگی بهتری داشته باشند و چگونه سلامت روان بیشتری به‌دست آورند و....»براساس اعلام این متخصص حوزه روان، هم‌اکنون تعداد افرادی که به روانشناس مراجعه می‌کنند، بیشتر شده است. آنها برای تصمیمات مهم زندگی مثل ازدواج، فرزندآوری، مهاجرت و... از مشاور کمک می‌گیرند.
خانواده‌ها هم برای برقراری ارتباط بهتر با فرزندان خود سعی می‌کنند با مراجعه به روانشناس، رفتار بهتری در پیش بگیرند. به‌طور کلی هم‌اکنون افراد زیادی در جامعه، لزوم مراجعه به روانشناس را احساس می‌کنند.»با شیوع کرونا، اما مسئله اختلالات روان، بیشتر از قبل خودنمایی کرده و مردم این بار بیشتر از گذشته، نیاز به مراجعه به روانپزشک و مشاور پیدا کرده‌اند. این همان موضوعی است که رئیس سازمان نظام روانشناسی به آن اشاره می‌کند. به‌گفته او، مشکلات مربوط به کرونا و حواشی آن، کارآمدی این رشته را بیشتر مشخص کرده است: «با توجه به اینکه بیش از یک‌سال‌و‌نیم است تحت فشار‌های مختلف بیماری کرونا قرار داریم، می‌توان گفت که شیوع این بیماری، سلامت روان مردم را به مخاطره انداخته است. از یک طرف، مشکلات مربوط به سوگ‌های ناتمام و ابتلای افراد و از طرف دیگر، مسائل اقتصادی و مشکلات مربوط به قرنطینه، استرس و هراس از ابتلا، بیکاری، تعطیلی کسب‌وکارها، آموزش از راه دور، دور ماندن از مدرسه و دانشگاه و ارتباط نداشتن با همکلاسی‌ها، دوستان و آشنایان، فشار‌های زیادی را به مردم وارد کرده است.»
به‌گفته حاتمی، کرونا بیشترین آسیب را به سلامت روان افراد وارد کرد و بر تفکر و جهان‌بینی آنها تأثیر گذاشت. همچنین میزان تاب‌آوری، آستانه تحمل و کنترل هیجانات را هم تحت‌تأثیر قرار داد که مجموعه این مسائل منجر شد تا مردم احساس نیاز بیشتری به کنترل و مدیریت احساس‌ها و هیجانات خود پیدا کنند؛ به همین دلیل به سمت افرادی رفتند که در دسترس‌ترین فضا، یعنی شبکه‌های اجتماعی، ادعای تخصص در حوزه روان می‌کنند. حاتمی تأکید می‌کند که ورود چنین افرادی به عرصه مشاوره، آ‌سیب‌زننده است: «ما به‌طورمشخص در دوران کرونا، با چنین پدیده‌ای مواجه شدیم.»
افزایش دوبرابری میزان مراجعه مردم به مشاور
این متخصص حوزه روان با استناد به بررسی‌های انجام شده می‌گوید: «از طریق سامانه‌هایی که در کشور وجود دارد، مشخص شد که در دوران کرونا، میزان مراجعه مردم به مراکز و خدمات روانشناسی، دفاتر مشاوره روانشناسی و روانپزشکان، دوبرابر افزایش داشته است. در این میان، اما گروهی سودجو با ادعای روانشناس و مشاور بودن با فعالیت در فضای مجازی به‌دنبال جذب مشتری و مراجعه‌کننده برای خود هستند. آنها افراد جاعلی هستند که براساس نیاز‌هایی که در جامعه وجود دارد، معمولا در شرایط بحرانی و سخت وارد میدان می‌شوند.»
او ادامه می‌دهد: «این گروه برای سوء‌استفاده مالی یا اهداف دیگر خودشان را متخصص در حوزه روان و روان‌درمانگر معرفی و اقدام به ارائه مشاوره‌های تخصصی می‌کنند. آنها اغلب خوش‌کلام هستند و به روش‌های جذاب دست روی نیاز‌های مردم می‌گذارند و با تولید محتوای به ظاهر مهم، درصدد جذب مخاطب هستند تا بعدا از طریق آنها درآمدزایی کنند. ما به این روش، روانشناسی زرد می‌گوییم. مردم هم معمولا بدون اینکه آگاهی داشته باشند، تنها به‌دلیل محتوای جذاب آنها، از تولید محتوا استقبال می‌کنند.»
به‌گفته حاتمی، فضای مجازی، فضای قابل کنترلی نیست؛ به همین دلیل، افراد زیادی بدون داشتن مجوز و تحصیلات مرتبط، در آن اقدام به تولید محتوا می‌کنند؛ «در کنار اینها، در بسیاری موارد هم از طریق همین افراد سوء‌استفاده‌های عاطفی و مالی زیادی از افراد می‌شود. بسیاری از مخاطبان آنها هم خانواده‌هایی هستند که به روانشناس و روانپزشک به‌صورت حضوری دسترسی ندارند؛ به همین دلیل هم از تولید محتوای آنها در فضای مجازی استقبال می‌کنند. درحالی‌که مردم نباید به این افراد اعتماد کنند و باید اول از داشتن پروانه نظام روانشناسی این افراد مطمئن شوند و سپس اقدام به گرفتن مشاوره کنند.»
حاتمی معتقد است که یکی از دلایل جولان این گروه‌ها و رشد روانشناسی زرد، نبود همکاری و هماهنگی لازم میان نهادها و سازمان‌های مسئول است؛ نهاد‌هایی مثل سازمان بهزیستی، صدا‌وسیما و هر سازمان دیگری که می‌تواند باید این گروه‌ها و افراد را شناسایی کند.
افسارگسیختگی فضای مجازی و رشد روانشناسی زرد
براساس اعلام حاتمی، سازمان نظام روانشناسی براساس وظیفه‌ای که دارد برای مقابله و برخورد با این افراد، تمهیدات لازم را اندیشیده، اما برخی از این سودجویان در خارج از کشور فعالیت می‌کنند و مقابله با آنها آسان نیست. همچنین فضای مجازی آنقدر افسارگسیخته است که مدیریت آن نیاز به امکانات بسیار زیادی دارد؛ به همین دلیل باید سازمان‌های دیگر وارد میدان شوند و برای مقابله با این پدیده اقدام کنند: «سازمان نظام روانشناسی درحال رایزنی و هماهنگی با نهادها، ارگان‌ها و سازمان‌های مربوط است. این سازمان قصد دارد تا حد امکان، اینگونه فعالیت‌ها را تحت‌نظر قرار دهد تا افزایش پیدا نکنند و ترویج نشوند.»
به اعتقاد او، با افزایش آگاهی مردم می‌توان جلوی توسعه روانشناسی زرد را گرفت: «از آسیب‌های جدی که روانشناسی زرد به جامعه زده، می‌توان به ارائه مشاوره‌های اشتباه اشاره کرد که جنبه علمی و آگاهی‌بخشی ندارد؛ درحالی‌که باید تنها افرادی که سواد، آگاهی و صلاحیت‌های لازم برای مشاوره را دارند، اقدام به فعالیت در چنین بخش‌هایی کنند؛ در غیراین صورت باید جلوی هرگونه فعالیت‌های غیرتخصصی در زمینه مشاوره‌های روانشناسی گرفته شود.»
روانشناسی علمی، راه‌حل نهایی ارائه نمی‌دهد
حمید پورشریفی، دانشیار روانشناسی سلامت دانشگاه علوم‌توانبخشی و سلامت اجتماعی و بازرس انجمن روانشناسی ایران هم انتقاداتی به رشد بی‌رویه روانشناسی زرد در فضای مجازی در دوران کرونا وارد می‌کند و می‌گوید: «روانشناسی موسوم به روانشناسی زرد یعنی فرد بدون پایه‌های علمی به ارائه خدمات روان‌شناختی بپردازد؛ بنابراین این نوع فعالیت، به هیچ‌وجه نمی‌تواند برای افراد مفید باشد؛ البته شاید توصیه‌های آنها بتواند باعث التیام لحظه‌ای در افراد شود، اما در طولانی‌مدت و با توجه به اینکه اطلاعات ارائه شده پایه علمی ندارند، نمی‌توانند مؤثر واقع شوند؛ ضمن اینکه گاهی هم آثار سوء و تخریب‌گری هم دارند.»
به‌گفته او، بسیاری از مخاطبان روانشناسی زرد، افرادی هستند که به التیام‌های کوتاه‌مدت و سریع قانع می‌شوند و به‌دنبال راه‌حل‌های ریشه‌ای برای مشکلات خود نیستند. درحالی‌که با بی‌اثر بودن کمک گرفتن از این افراد، به این نتیجه می‌رسند که روانشناسان هم نمی‌توانند مشکل آنها را حل کنند؛ بنابراین مراجعه به روانشناس بی‌نتیجه است. پس در مجموع آسیب مراجعه به این افراد، به‌مراتب بیشتر از سودمندی احتمالی آن است.»
به‌گفته پورشریفی، با توجه به اینکه در دوران کرونا استرس و اضطراب بیشتری مردم را فراگرفته، مراجعات بیشتری هم به صفحات غیرعلمی آموزش راه‌های مبارزه با این گونه مشکلات در فضای مجازی می‌شود. یکی از خصوصیات این صفحه‌ها در اینستاگرام این است که به افراد اطمینان می‌دهند که مشاوره‌های درستی به آنها داده می‌شود؛ همین موضوع اطمینان‌جویی باعث بزرگ‌تر شدن دایره اختلال در مراجعه‌کنندگان می‌شود؛ به همین دلیل، در درازمدت آسیب‌های جدی به آنها وارد می‌کند.
به‌گفته دانشیار روانشناسی سلامت، در روانشناسی، اصل به ارائه دادن راه‌حل و راهکار نهایی به افراد نیست. قرار است روانشناس کمک کند تا فرد تصمیم‌های بهتری بگیرد و انتخاب درستی داشته باشد. آموزش حل مسئله با حل کردن مسئله بسیار متفاوت است؛ بنابراین هر اقدامی مبنی بر ارائه راه‌حل از هر شخصی هم که باشد، اشتباه است. براساس گفته پورشریفی، مشاوره و روان‌درمانی فرایندی طولانی‌مدت است. کسب اطلاعات نمی‌تواند کوتاه‌مدت و خلاصه به یک تماس تلفنی و گرفتن چند مشاوره مختصر مجازی باشد؛ چراکه شناخت ریشه‌ای مشکل و کمک به حل آن، نیاز به زمان دارد؛ بنابراین افراد باید توجه داشته باشند کسانی که در فضای مجازی به آنها راه‌حل می‌دهند یا در زمان کوتاه مدعی حل مشکل آنها هستند، دقیقا همان افرادی هستند که باید از آنها دوری کرد. یکی از راه‌های تشخیص استفاده از روانشناسی زرد، توجه به همین مسائل است.
پورشریفی می‌گوید این افراد اخلاق حرفهای را رعایت نمی‌کنند؛ «فضای مجازی با توجه به دسترسی سخت به مشاوره‌های حضوری، فرصت مناسبی برای رشد و توسعه روانشناسی زرد است. هم‌اکنون هم به‌دلیل شیوع کرونا و فراوانی مشکلات مردم و همچنین حضور مردم برای ساعت‌های بیشتری در فضای مجازی، استقبال از این روش‌ها بیشتر شده است. شرایط اقتصادی ناپایدار و ناایمن به این منجر شده تا افراد کوتاه‌ترین روش را برای رسیدن به پاسخ انتخاب کنند.»
ضرورت افزایش آگاهی و تفکر انتقادی
به‌گفته این روانشناس سلامت، ۲ موضوع برای رشد این فضا مؤثر است؛ یکی ناآگاهی گروهی از مردم و دوم نبود تفکر انتقادی از سوی آنها؛ «افراد باید قدرت تشخیص داشته و نسبت به اطلاعاتی که به آنها ارائه می‌شود، تفکر انتقادی داشته باشند؛ یعنی به جای اینکه هر موضوعی را سریع و بدون تفکر بپذیرند، باید نسبت به درست یا نادرست بودن آن بیشتر فکر کرده و جنبه‌های مختلف آن را بررسی کنند. پاسخ به چند سؤال ساده می‌تواند کمک زیادی به انتخاب درست شخص کمک‌گیرنده کند. برای تشخیص بهتر باید توجه داشته باشیم افراد غیرمتخصص، نصیحت‌کننده و توصیه‌گر هستند و برای جذب مخاطب به‌صورت کلی و تبلیغاتی صحبت می‌کنند.»
او تأکید می‌کند: «افراد نباید خیلی زود منتظر نتیجه باشند. همانطور که مشکلات در طولانی‌مدت ایجاد می‌شود، زمان زیادی هم برای حل و برطرف کردن آنها نیاز است. موضوع مهم دیگر، توجه به شخص خدمات‌رسان است. داشتن اخلاق حرفهای، ارائه مشاوره‌های تخصصی و اظهارنظر نکردن در تمام زمینه‌ها باید معیار‌هایی باشد که افراد برای انتخاب مشاور درست درنظر بگیرند.»
نظارت شود
دانشیار روانشناسی سلامت در ادامه به موضوع دیگری اشاره می‌کند و آن هم نظارت بر عملکرد حرفه روانشناسی است: «در ارائه خدمات روانشناسی باید نظارت کافی وجود داشته باشد و در این میان سازمان نظام روانشناسی باید متولی چنین اقدامی باشد. اما به‌دلیل اینکه نیروی انسانی کمی در اختیار دارد و سازمان‌های دولتی هم همکاری لازم را با این سازمان ندارند، به‌عنوان یک سازمان غیردولتی امکانات زیادی ندارد و نمی‌تواند به اندازه کافی بر کار افراد غیرحرفه‌ای به‌ویژه در فضای مجازی نظارت داشته باشد.»
پورشریفی می‌گوید: «ما باید به موضوعات مهمی در حوزه ارتقا بخشیدن به حرفه روانشناسی، شناخت درست از این حرفه و افزایش اطلاعات عمومی درخصوص شناخت درست و آگاهانه تصمیم‌گیری افراد برای انتخاب روانشناس یا روانپزشک توجه داشته باشیم. موضوع مهم دیگر این است که خود افراد هم باید مطالبه‌گران خوبی باشند و در مقابل خدمات غیرعلمی واکنش نشان دهند و به هر چیزی راضی نشوند.»
نمی‌توان برای همه، نسخه یکسانی تجویز کرد
محمدرضا شالبافان، دستیار روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران و عضو هیأت مدیره انجمن روانپزشکان ایران نسبت به رشد بی‌رویه روانشناسی زرد نگران است و به همشهری می‌گوید: «ارائه اطلاعات به‌صورت غیرعلمی و غیرکاربردی نشان‌دهنده این است که مطالبه اطلاعات روانپزشکی و روانشناسی در جامعه زیادشده و از سوی دیگر اطلاعاتی که در فضای مجازی داده می‌شود، جذاب است.»
به‌گفته او، در دوران کرونا تقاضا برای دریافت خدمات مشاوره آنقدر زیاد شده که بخش‌های آکادمی، علمی و دانشگاهی انتظار این میزان از مطالبه‌گری را نداشتند، همین مسئله سبب شد تا برخی از افراد بدون پشتوانه علمی و تنها به‌طور سلیقه‌ای به فکر ارائه اطلاعات در حوزه روانشناسی به مخاطبان بیفتند. همین مسئله منجر به ایجاد جنبه زرد این علم شده است. این متخصص معتقد است که این شرایط فرصت خوبی به گروه‌های دانشگاهی و استادان و مراکز آکادمیک روانشناسی می‌دهد تا با توجه به اطلاعات روز دنیا و مقاله‌های علمی و پژوهش‌های معتبر جهانی، آگاهی‌بخشی درستی به مردم بدهند و از این طریق ارتباط مناسبی با مخاطبان و به‌طور کلی جامعه برقرار کرده و نگاه مردم به مسئله روانشناسی را غنی کنند.
شالبافان می‌گوید مردم بیشتر از طریق اینستاگرام اطلاعاتشان را کسب می‌کنند، بنابراین از طریق همین فضا می‌توان مطالبات آنها را پیگیری کرد و به آنها اطلاعات درست ارائه داد: «در شرایط فعلی، انتخاب مردم در چگونگی استفاده از فضای مجازی و صفحات آن تأثیر زیادی در خوراک اطلاعاتی آنها دارد. آنها می‌توانند به‌سادگی صفحات دانشگاه‌ها و سازمان‌های مختلف یا وزارت بهداشت را برای مطالعه یا مراجعه انتخاب کنند، این مراکز به‌ویژه در دوران کرونا خدماتی در مورد برخوردار‌شدن از سلامت روان یا چگونگی مقابله با بیماری کرونا به مخاطبان می‌دهند. دانشگاه‌ها هم ازجمله دانشگاه علوم پزشکی ایران همراه کلینیک‌های وابسته، صفحات معتبری در فضای مجازی دارند که مردم می‌توانند با استناد به آنها انتخاب مطمئنی داشته باشند؛ بنابراین متر و عیار مهم برای تشخیص بهتر، مراجعه به مراکز معتبر مانند صفحات دانشگاه‌ها و مراکز علمی و گرفتن خدمات از چنین مراکزی است.»
شالبافان می‌گوید وزارت بهداشت در دوران کرونا تلفن‌هایی برای مشاوره در اختیار مردم قرار داده است. خدمات مشاوره‌ای زیادی هم توسط نرم‌افزار‌ها به مردم ارائه شده. گسترش این اقدامات و تقاضای بالای مردم، باعث شده سازمان‌های بیمه‌گر به سمت بیمه‌کردن خدمات حوزه روان بروند.البته هنوز مشکلات زیادی در این راه وجود دارد، اما گام‌های خوبی در این زمینه برداشته شده است: «در این میان امکان بیمه‌کردن خدمات روانشناسی پیچیده‌تر از خدمات روانپزشکی است. از ابتدای شیوع کرونا، سازمان‌های بیمه‌گر، با استفاده از نسخه‌های الکترونیکی روانپزشکان، مشکل درمان‌های مجازی روانپزشکی را حل کرده‌اند، اما در مورد مشاوره‌های روانشناسی هنوز مشکل وجود دارد.»
این عضو هیأت مدیره انجمن روانپزشکان ایران، در ادامه به فعالیت افراد غیرعلمی در حوزه روانشناسی اشاره می‌کند: «در کشور ما بعضی‌ها صرف داشتن کلام شیوا و فن بیان مورد توجه افراد زیادی قرار می‌گیرند، مردم هم از صحبت‌های آنها که اغلب جنبه علمی ندارد، استقبال زیادی می‌کنند و سبک آنها را دنبال می‌کنند. گاهی مشاهده می‌شود که توصیه‌های روانشناسی ارائه‌شده از سوی این افراد بسیار آسیب‌زاست. درحالی‌که گاهی افراد به محض اعتماد به نفر دیگری، دیگر به‌دنبال درستی اطلاعات ارائه‌شده نیستند و تمام و کمال آن را می‌پذیرند، درصورتی که بعضی از این توصیه‌ها می‌تواند حتی سال‌ها بعد تأثیر داشته باشد و مشکلاتی ایجاد کند و در انتخاب سبک زندگی افراد تا چندین نسل اثر کند.»
او تأکید می‌کند: «موضوع مهم در روانشناسی و روانپزشکی این است که افراد باید در معرض نقد باشند. مخاطب باید دنبال منبع قابل‌قبول درباره اطلاعات ارائه‌شده باشد، نه پذیرش بی‌چون و چرای گفته دیگران. نکته دیگر اینکه، نمی‌توان برای مشکلات مختلف و مشترک مردم، یک نسخه تجویز کرد، این اقدامی است که اغلب در مشاوره‌های زرد رخ می‌دهد.» به‌گفته او، امکان دارد ریشه خشم افراد بسیار متفاوت باشد، اما برای همه یک روش برخورد توصیه می‌شود، درحالی‌که برای هر فرد باید با توجه به پیشینه خود او اظهارنظر کرد. گوش‌دادن به لایو‌های اینستاگرامی و جست‌و‌جو در صفحات مختلف روانشناسی نیز تنها برای کسب شناخت و آگاهی بیشتر خوب است. برخی صفحات روانشناسی در فضای مجازی تنها می‌توانند افراد را متوجه مشکلاتشان در حوزه روان کنند، اما برای درمان باید حتما به متخصص مراجعه کنند.
مرجع : روزنامه همشهری
پربينندهترين مطالب و خبرها
