تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۱۱/۲۸ ساعت ۱۹:۱۲
کد مطلب : ۳۸۷۸۷۴
شبح جنگ هسته‌ای بر فراز اوکراین
گروه بین الملل: برای دهه‌ها کودکان در آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی در مورد اینکه به هنگام یک جنگ هسته‌ای چه کاری باید انجام دهند، آموزش می‌دیدند. در حالی که سال‌ها از بحران اتمی میان دو کشور می‌گذرد، با تهاجم روسیه به اوکراین حالا به نظر می‌رسد بار دیگر نگرانی‌ها در این خصوص بازگشته است.
هنوز چند روز از آغاز حمله مسکو در ماه فوریه پیش نگذشته بود که ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه دستور آماده‌باش نیروهای هسته‌ای این کشور را صادر کرد. واشنگتن در مقابل چنین اقدامی را «خطرناک» و «غیر مسئولانه» خواند و به کرملین درباره «عواقب فاجعه‌بار» هشدار داد.
هرچند مقامات مسکو گفته‌اند تنها در صورتی از سلاح هسته‌ای استفاده خواهند کرد که با «تهدیدی وجودی» روبرو باشند، با این حال نگرانی‌ها در این خصوص کاهش نیافته است.
در واقع این نگرانی‌ها اغلب از آن رو است که نه تنها یک جنگ فعال در جهان جریان دارد، یعنی حمله روسیه به اوکراین، بلکه پیمان‌های قدیمی کنترل تسلیحات میان آمریکا و شوروی که تنش‌های جنگ سرد را کاهش می‌دادند لغو شده یا از بین رفته‌اند.
پیمان مهم ۱۹۷۲ ضد موشک‌های بالستیک در سال ۲۰۰۲ فروپاشید. در سال ۲۰۱۹ نیز آمریکا از معاهده محدودیت موشک‌های هسته‌ای میان برد خارج شد.
در این میان رهبران ۲۰ کشور صنعتی، شامل هند و چین، در نوامبر سال گذشته استفاده یا تهدید به استفاده از سلاحهای هسته‌ای را «غیرقابل قبول» خواندند. با این حال این امر تنش‌ها را کم نکرده است.
در ماه ژانویه، بولتن دانشمندان اتمی اعلام کرد که عقربه‌های «ساعت قیامت»، که نمادی از تهدید هسته‌ای برای بشریت است، به ۹۰ ثانیه به نیمه‌شب رسیده است؛ نزدیک‌ترین فاصله زمانی که تا نابودی نسل بشر تا به حال وجود داشته است. این بولتن گفته است: «تهدیدهای پنهانی روسیه برای استفاده از سلاحهای هسته‌ای به جهان یادآوری می‌کند که تشدید درگیری از روی تصادف، قصد و یا اشتباه محاسباتی، خطری وحشتناک است.»
اما اگر قصد و اراده‌ای در کار نباشد، احتمال انفجار تصادفی تسلیحات اتمی چقدر است و چه اقداماتی برای اطمینان از منفجر نشدن سهوی آنها تدارک دیده شده است؟
در ابتدا باید گفت که سلاحهای هسته‌ای می‌توانند میلیون‌ها نفر را بکشند، کل شهرها را از بین ببرند و خاک مناطق را برای ده‌ها سال غیرقابل استفاده کنند. ۹ کشور هسته‌ای جهان در مجموع حدود ۱۳ هزار کلاهک هسته‌ای دارند و در نتیجه خطر به هیچ‌وجه کم نیست، به همین منظور چند استراتژی برای جلوگیری از انفجار تصادفی سلاحهای هسته‌ای پیش‌بینی شده است از جمله اینکه بمب‌ها کجا و چگونه ذخیره شوند.
فیلیپ سی بلیک، استادیار عدم اشاعه و تروریسم در موسسه مطالعات میدلبری، در این باره می‌گوید: «هرچند در آغاز شماری از سلاحهای هسته‌ای اولیه به لحاظ ایمنی ناپایدار و شکننده بودند، با این حال سلاحهای هسته‌ای مدرن با سطوح بالایی از دقت، ایمنی و امنیت طراحی شده‌اند.»
این به این معنی است که احتمال انفجار تصادفی آنها بسیار بعید است. آقای بلیک می‌گوید: «مطابق معیارها احتمال انفجار یک سلاح هسته‌ای ایالات متحده در یک انبار نگهداری، نباید از یک در میلیارد تجاوز کند. این عدد برای محیط غیر عادی، یک در میلیون است.»
وی اضافه می‌کند: «یک محیط غیرعادی می‌تواند شامل موقعیت‌هایی نظیر آتش‌سوزی در انبار یا سقوط هواپیمای حامل سلاح هسته‌ای باشد. هر دوی این نمونه‌ها در گذشته رخ داده‌اند و این تسلیحات منفجر نشده‌اند. در واقع این سال‌ها از یک مکانیزم نظارتی با عنوان ‘ایمنی تک‌نقطه‌ای’ بهره می‌برند. طبق این سازوکار اگر یک جز از سلاح به صورت تصادفی منفجر شود، احتمال تولید یک بازده هسته‌ای به میزان بیشتر از ۴ کیلوتن نباید از یک در میلیون تجاوز کند. برای مقایسه، بمبی که روی هیروشیما انداخته شد ۱۵ کیلوتن بود.»
اقدامات این‌چنینی برای محافظت بسیار حساس خواهند بود چرا که توان عملکرد تسلیحات هسته‌ای کشورها به شدت نسبت به گذشته افزایش یافته است؛ برای مثال قوی‌ترین بمب هسته‌ای آمریکا ۶۰ برابر قوی‌تر از بمبی است که روی ناکازاکی انداخته شد. در دستورالعمل وزارت انرژی ایالات متحده به منظور افزایش ضریب ایمنی آمده است که این سلاح‌ها باید مستقل از هم تعبیه شده و با چندین پروتکل محافظتی و زیرساختی محافظت شوند.
برخی از مهمترین اقدامات ایمنی شامل نظارت دقیق بر اجزا و تعویض به‌موقع ماژول‌ها یا قطعات تاریخ‌مصرف‌گذشته است. آقای بلیک در این باره می‌گوید: «اجزای سلاحهای هسته‌ای طول عمر محدودی دارند، به‌ویژه گازهایی که به اصطلاح سوخت همجوشی را فراهم می‌کنند. زمانی که مواد رادیواکتیو موجود در سلاحهای هسته‌ای تجزیه شوند، باید دوباره پر شوند.»
به عنوان مثال، تریتیوم نیمه عمری برابر تنها حدود ۱۲ سال دارد، به این معنی که نیمی از مقدار در آن بازه زمانی تجزیه می‌شود. در نتیجه باید روی سلاحهای حاوی تریتیوم دقت کرد.
همچنین کلاهک‌های اتمی قبل از اینکه در حالت شلیک قرار بگیرند باید در شرایط ویژه‌ای قرار بگیرند. برای مثال موادی که برای ایجاد انفجار هسته‌ای باید با هم ترکیب شوند در حالت عادی جدا از هم نگهداری می‌شوند تا خطر انفجار تصادفی را به حداقل برسانند.
برخی از ابزارهای ایمنی، مانند سوئیچ‌های اینرسی (که در صورت شوک یا لرزش آغاز به کار می‌کنند) یا شتاب‌سنج‌ها (که ارتعاش یا شتاب حرکت بمب را اندازه‌گیری می‌کنند) تنها در صورتی اجازه مسلح‌شدن را می‌دهند که برای مثال درجه شتاب یا ارتعاش در یک دوره زمانی خاص به عدد خاصی برسد.
مارک بل، دانشیار علوم سیاسی در دانشگاه مینه سوتا، می‌گوید در عین حال تدابیر مهمی برای جلوگیری از سرقت یا استفاده غیرمجاز از بمب‌های اتمی اندیشیده شده و به همین جهت «اگر یک فرد معمولی تصادفاً با یک سلاح هسته‌ای برخورد کند، برای او دشوار خواهد بود که آن را منفجر کند. به عنوان مثال در آمریکا دستگاه‌هایی به نام پیوندهای اقدام مجاز (PAL) وجود دارد که در سلاحهای هسته‌ای تعبیه شده‌اند و تسلیح یا شلیک آنها را بدون مجوز یا کدهای مناسب برای هر کسی بسیار سخت می‌کنند.»
کارشناسان می‌گویند با توجه به سطح بالای ایمنی تسلیحات هسته‌ای، احتمال شلیک آنها از روی عمد بسیار بیشتر از انفجار تصادفی آنها است.
بل در این رابطه می‌گوید: «اساساً هیچ کنترلی برای جلوگیری از دستور پرتاب سلاحهای هسته‌ای توسط رئیس جمهور آمریکا وجود ندارد. در واقع کل سیستم اینطور طراحی شده که آنها بتوانند به وقت لزوم این کار را انجام دهند و این چیزی است که من را نگران می‌کند، تا اینکه این سلاح‌ها بخواهند خودشان تصادفی منفجر شوند.»
هنوز چند روز از آغاز حمله مسکو در ماه فوریه پیش نگذشته بود که ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه دستور آماده‌باش نیروهای هسته‌ای این کشور را صادر کرد. واشنگتن در مقابل چنین اقدامی را «خطرناک» و «غیر مسئولانه» خواند و به کرملین درباره «عواقب فاجعه‌بار» هشدار داد.
هرچند مقامات مسکو گفته‌اند تنها در صورتی از سلاح هسته‌ای استفاده خواهند کرد که با «تهدیدی وجودی» روبرو باشند، با این حال نگرانی‌ها در این خصوص کاهش نیافته است.
در واقع این نگرانی‌ها اغلب از آن رو است که نه تنها یک جنگ فعال در جهان جریان دارد، یعنی حمله روسیه به اوکراین، بلکه پیمان‌های قدیمی کنترل تسلیحات میان آمریکا و شوروی که تنش‌های جنگ سرد را کاهش می‌دادند لغو شده یا از بین رفته‌اند.
پیمان مهم ۱۹۷۲ ضد موشک‌های بالستیک در سال ۲۰۰۲ فروپاشید. در سال ۲۰۱۹ نیز آمریکا از معاهده محدودیت موشک‌های هسته‌ای میان برد خارج شد.
در این میان رهبران ۲۰ کشور صنعتی، شامل هند و چین، در نوامبر سال گذشته استفاده یا تهدید به استفاده از سلاحهای هسته‌ای را «غیرقابل قبول» خواندند. با این حال این امر تنش‌ها را کم نکرده است.
در ماه ژانویه، بولتن دانشمندان اتمی اعلام کرد که عقربه‌های «ساعت قیامت»، که نمادی از تهدید هسته‌ای برای بشریت است، به ۹۰ ثانیه به نیمه‌شب رسیده است؛ نزدیک‌ترین فاصله زمانی که تا نابودی نسل بشر تا به حال وجود داشته است. این بولتن گفته است: «تهدیدهای پنهانی روسیه برای استفاده از سلاحهای هسته‌ای به جهان یادآوری می‌کند که تشدید درگیری از روی تصادف، قصد و یا اشتباه محاسباتی، خطری وحشتناک است.»
اما اگر قصد و اراده‌ای در کار نباشد، احتمال انفجار تصادفی تسلیحات اتمی چقدر است و چه اقداماتی برای اطمینان از منفجر نشدن سهوی آنها تدارک دیده شده است؟
در ابتدا باید گفت که سلاحهای هسته‌ای می‌توانند میلیون‌ها نفر را بکشند، کل شهرها را از بین ببرند و خاک مناطق را برای ده‌ها سال غیرقابل استفاده کنند. ۹ کشور هسته‌ای جهان در مجموع حدود ۱۳ هزار کلاهک هسته‌ای دارند و در نتیجه خطر به هیچ‌وجه کم نیست، به همین منظور چند استراتژی برای جلوگیری از انفجار تصادفی سلاحهای هسته‌ای پیش‌بینی شده است از جمله اینکه بمب‌ها کجا و چگونه ذخیره شوند.
فیلیپ سی بلیک، استادیار عدم اشاعه و تروریسم در موسسه مطالعات میدلبری، در این باره می‌گوید: «هرچند در آغاز شماری از سلاحهای هسته‌ای اولیه به لحاظ ایمنی ناپایدار و شکننده بودند، با این حال سلاحهای هسته‌ای مدرن با سطوح بالایی از دقت، ایمنی و امنیت طراحی شده‌اند.»
این به این معنی است که احتمال انفجار تصادفی آنها بسیار بعید است. آقای بلیک می‌گوید: «مطابق معیارها احتمال انفجار یک سلاح هسته‌ای ایالات متحده در یک انبار نگهداری، نباید از یک در میلیارد تجاوز کند. این عدد برای محیط غیر عادی، یک در میلیون است.»
وی اضافه می‌کند: «یک محیط غیرعادی می‌تواند شامل موقعیت‌هایی نظیر آتش‌سوزی در انبار یا سقوط هواپیمای حامل سلاح هسته‌ای باشد. هر دوی این نمونه‌ها در گذشته رخ داده‌اند و این تسلیحات منفجر نشده‌اند. در واقع این سال‌ها از یک مکانیزم نظارتی با عنوان ‘ایمنی تک‌نقطه‌ای’ بهره می‌برند. طبق این سازوکار اگر یک جز از سلاح به صورت تصادفی منفجر شود، احتمال تولید یک بازده هسته‌ای به میزان بیشتر از ۴ کیلوتن نباید از یک در میلیون تجاوز کند. برای مقایسه، بمبی که روی هیروشیما انداخته شد ۱۵ کیلوتن بود.»
اقدامات این‌چنینی برای محافظت بسیار حساس خواهند بود چرا که توان عملکرد تسلیحات هسته‌ای کشورها به شدت نسبت به گذشته افزایش یافته است؛ برای مثال قوی‌ترین بمب هسته‌ای آمریکا ۶۰ برابر قوی‌تر از بمبی است که روی ناکازاکی انداخته شد. در دستورالعمل وزارت انرژی ایالات متحده به منظور افزایش ضریب ایمنی آمده است که این سلاح‌ها باید مستقل از هم تعبیه شده و با چندین پروتکل محافظتی و زیرساختی محافظت شوند.
برخی از مهمترین اقدامات ایمنی شامل نظارت دقیق بر اجزا و تعویض به‌موقع ماژول‌ها یا قطعات تاریخ‌مصرف‌گذشته است. آقای بلیک در این باره می‌گوید: «اجزای سلاحهای هسته‌ای طول عمر محدودی دارند، به‌ویژه گازهایی که به اصطلاح سوخت همجوشی را فراهم می‌کنند. زمانی که مواد رادیواکتیو موجود در سلاحهای هسته‌ای تجزیه شوند، باید دوباره پر شوند.»
به عنوان مثال، تریتیوم نیمه عمری برابر تنها حدود ۱۲ سال دارد، به این معنی که نیمی از مقدار در آن بازه زمانی تجزیه می‌شود. در نتیجه باید روی سلاحهای حاوی تریتیوم دقت کرد.
همچنین کلاهک‌های اتمی قبل از اینکه در حالت شلیک قرار بگیرند باید در شرایط ویژه‌ای قرار بگیرند. برای مثال موادی که برای ایجاد انفجار هسته‌ای باید با هم ترکیب شوند در حالت عادی جدا از هم نگهداری می‌شوند تا خطر انفجار تصادفی را به حداقل برسانند.
برخی از ابزارهای ایمنی، مانند سوئیچ‌های اینرسی (که در صورت شوک یا لرزش آغاز به کار می‌کنند) یا شتاب‌سنج‌ها (که ارتعاش یا شتاب حرکت بمب را اندازه‌گیری می‌کنند) تنها در صورتی اجازه مسلح‌شدن را می‌دهند که برای مثال درجه شتاب یا ارتعاش در یک دوره زمانی خاص به عدد خاصی برسد.
مارک بل، دانشیار علوم سیاسی در دانشگاه مینه سوتا، می‌گوید در عین حال تدابیر مهمی برای جلوگیری از سرقت یا استفاده غیرمجاز از بمب‌های اتمی اندیشیده شده و به همین جهت «اگر یک فرد معمولی تصادفاً با یک سلاح هسته‌ای برخورد کند، برای او دشوار خواهد بود که آن را منفجر کند. به عنوان مثال در آمریکا دستگاه‌هایی به نام پیوندهای اقدام مجاز (PAL) وجود دارد که در سلاحهای هسته‌ای تعبیه شده‌اند و تسلیح یا شلیک آنها را بدون مجوز یا کدهای مناسب برای هر کسی بسیار سخت می‌کنند.»
کارشناسان می‌گویند با توجه به سطح بالای ایمنی تسلیحات هسته‌ای، احتمال شلیک آنها از روی عمد بسیار بیشتر از انفجار تصادفی آنها است.
بل در این رابطه می‌گوید: «اساساً هیچ کنترلی برای جلوگیری از دستور پرتاب سلاحهای هسته‌ای توسط رئیس جمهور آمریکا وجود ندارد. در واقع کل سیستم اینطور طراحی شده که آنها بتوانند به وقت لزوم این کار را انجام دهند و این چیزی است که من را نگران می‌کند، تا اینکه این سلاح‌ها بخواهند خودشان تصادفی منفجر شوند.»
پربينندهترين مطالب و خبرها
