چگونه چین توانست آلودگی هوا را کنترل کند؟

گروه گوناگون: «مرگ ۵۰ هزار نفر به دلیل آلودگی هوا»، این یک جمله پرتکرار در ۲ دهه گذشته است؛ «تهران، آلوده‌ترین شهر دنیا». رکوردی زمستانی که از اواسط دهه ۸۰ هر سال، حداقل دو-سه بار، سرتیتر خبرها می‌شود. بحرانی که نه تنها هیچ دولتی در ایران نتوانسته بر آن غلبه کند، بلکه بر تعداد شهرهای بزرگ آلوده افزوده شده است.
ابعاد فاجعه تاحدی است که در سال‌های مختلف، مثل اواسط دهه ۱۳۹۰ خورشیدی، تنها شرایط آب و هوایی، تغییری در تعداد روزهایی با هوای سالم و البته به ندرت پاک، می‌دهد.
 تهران، پایتخت ایران از ۶ دهه پیش، گرفتار آلودگی هواست؛ میراثی از مدرنیته، آفتی که مانند دیگر شهرهای بزرگ دنیا، بر سر پایتخت ایران هم آمده است؛ پاریس، لندن، نیویورک، واشنگتن دی سی، مکزیکوسیتی، پکن، دهلی نو و بسیاری دیگر از شهرهای بزرگ اروپایی،‌ آسیایی و آمریکایی از قرن ۱۹ تاکنون، در مقاطع مختلف گرفتار آلودگی هوا بودند و بسیاری از آنها، اکنون این قاتل خودساخته بشر را مهار کرده‌اند. اما تهران، نه تنها در همه این شش دهه به طور مداوم با آلودگی هوا دست به گریبان بوده که هر سال، وضعیتی بدتر از قبل را هم به خود دیده است.
 همین امسال و تا دهم دی ۱۴۰۳، تهران از ابتدای سال تنها ۵ روز هوای پاک داشته و در مقابل با ۱۷۸ روز هوای قابل قبول، ۸۸ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس جامعه و ۱۵ روز هوای ناسالم برای همه افراد دست به گریبان بوده است. وضعیتی که برای اهواز، اصفهان، اراک، مشهد و کرج و حتی تبریز و ارومیه و بندرعباس و بوشهر، اگر بدتر نباشد، بهتر هم نیست.
 کمتر از ۱‍۵ سال از زمانی که محمود احمدی‌نژاد، رییس جمهوری پیشین ایران با پیشنهادی غیرمنتظره خواست هواپیماهای سم‌پاش بر فراز تهران غرق در دود پرواز کنند و بر آلودگی هوا، آب بپاشند تا رنگ آبی به آسمان پایتخت برگردد می‌گذرد، اما در همه این سال‌ها، هیچ راه‌حل علمی و عملی در ایران نتوانسته از حجم آلودگی هوای ۶ کلانشهر بکاهد؛ حتی ایده «مازوت نسوزانیم تا هوا آلوده نشود» دولت مسعود پزشکیان هم چند روزی بیشتر دوام نیاورد و نفت کوره که بسیار پایین‌تر از استانداردهای جهانی در ایران تولید می‌شود، دوباره مسئولیت تولید برق را به دوش کشید و دوباره «تهران، آلوده‌ترین شهر دنیا» شد.
 پس از همه این‌ سال‌ها، به تازگی مسئولی در سازمان محیط زیست آماری، هرچند نه چندان شفاف، از سهم آلاینده‌ها در ۶ کلانشهر ایران ارائه داد و گفت که اهواز، اصفهان، تهران، مشهد، کرج و اراک، هر کدام به دلایلی، در بیش از نیمی از روزهای سال، هوای قابل تنفس ندارند؛ اهواز گرفتار گرد و خاک ناشی از خشکسالی و البته دود فلرهای چاه‌های نفت خوزستان است و اصفهان، تهران، مشهد، کرج و اراک هم گرفتار سوخت بی‌کیفیت در خودروها و کارخانه‌های بی‌کیفیت‌.
 به گفته صدیقه ترابی، معاون محیط انسانی سازمان محیط زیست اهواز ۵۵ درصد روزهای سال، گرفتار آلودگی هوا است. در اصفهان، تهران، مشهد، کرج و اراک، صنایع، نیروگاه‌ها و سپس خودروها عامل آلودگی هوا هستند. اما در تهران و مشهد، بیشترین آلودگی از منابع متحرک تولید می‌شود.
 این وضعیت تا حدی پیش رفته که محمدصادق حسنوند، رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران اعلام کرد: «۵۰ هزار مورد از مرگ و میر سالانه در ایران به آلودگی هوا منتسب است.»
شهرداری تهران از دوران پهلوی تاکنون به فکر توسعه مترو و قطار شهری به عنوان موثرترین راه در کنترل آلاینده‌های شهری است، تهران ۶ دهه پس از نخستین برنامه‌ریزی‌ها برای احداث قطار شهری، تنها ۷ خط دارد، کمتر از ۳۰۰ کیلومتر و ۱۶۰ ایستگاه.
 این درحالی است که پاریس با جمعیتی تقریبا یک چهارم تهران، ۱۴ خط مترو، با ۲۵۰ کیلومتر طول و حدود ۳۹۰ ایستگاه دارد. همین وضعیت در بسیاری از شهرهای بزرگ اروپایی دیده می‌شود.
 به طور کلی، فرمول مقابله با آلودگی هوا و رسیدن به هوای پاک، تقریبا در همه‌جای دنیا از یک الگوی مشخص پیروی می‌کند. استفاده از سوخت پاک در خودروها، وسایل حمل و نقل خصوصی و عمومی و صنایع و کنترل آلودگی و دور کردن صنایع آلاینده از محیط‌های شهری. چیزی که در پکن، مکزیکوسیتی، لندن،‌ پاریس، نیویورک و دیگر شهرهای بزرگ دنیا با کیفیت‌ها و اولویت‌های مختلف اجرا شده است و در تهران اجرا نمی‌شود.
 ناگفته پیداست که یکی از مهمترین عوامل برای کاهش آلودگی هوا، اقتصاد قدرتمند و پویاست؛ پکن، یکی از آلوده‌ترین شهرهای دنیا در ۳ دهه گذشته، با تکیه به رشد اقتصادی بالای چین و تولید ناخالص داخلی بیش از ۱۸ تریلیون دلار، در ۵ سال گذشته توانسته است که در زمستان هوای تمیزتری به شهروندانش هدیه بدهد. دلیلش هم اجرای گسترده تدابیر مختلف برای کاهش هوای پاک بوده است. مطابق آمارهای رسمی، با بودجه‌ای بیش از ۱۵ میلیارد دلار که به مدت ۱۲ سال هزینه شده، بیش از ۶۰ درصد از آلودگی هوا پایتخت چین کاسته شده است.
 پکن اما در یک دهه اخیر، تحولی شگفت‌‌‌انگیز در مبارزه با آلودگی هوا تجربه کرده است. طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد، این شهر با اجرای سیاست‌‌‌های کاهش آلودگی، توانسته است میزان ذرات ریز خطرناک (PM2.5) را تا ۶۴ ‌درصد کاهش دهد. همچنین، میزان دی‌‌‌اکسید نیتروژن و دی‌‌‌اکسید گوگرد که از عوامل اصلی آلودگی هوا هستند، به ترتیب ۵۴ و ۸۹‌ درصد کاهش یافته است. از سوی دیگر تعداد روزهایی که کیفیت هوای پکن در سطح قابل‌‌‌قبول یا خوب قرار داشته است، از تنها ۱۳ روز در سال ۲۰۱۳ به بیش از ۳۰۰ روز در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است.
 پکن برای رسیدن به ۳۰۰ روز هوای پاک، بودجه کاهش آلودگی هوا را از ۳۹۰ میلیون یورو در سال ۲۰۱۳ پس از پنج سال به بیش از ۲.۶ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۸ رساند و در سال‌های بعد، همین رقم را اختصاص داد. بودجه‌ای که بیش از کل بودجه شهرداری تهران در سال ۱۴۰۳ است.
 شینا انصاری، معاون مسعود پزشکیان و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست درباره آلودگی هوای تهران گفته است: «تجربه بسیاری از شهرهای جهان نشان می‌دهد که آلودگی هوا درد بی‌درمان نیست. برخی از این شهرها با مشکلاتی مشابه تهران توانسته‌اند با سیاستگذاری و اولویت‌بخشی به برنامه‌های کاهش انتشار آلاینده‌ها، سرمایه‌گذاری برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعه حمل و نقل عمومی از این مشکل گذر کنند. البته در این میان چالش کمبود منابع مالی برای اجرای برنامه‌های اصلی را هم نمی‌توان نادیده گرفت.»
 یک سال پیش، روزنامه همشهری به نقل از داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوای سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره بودجه مورد نیاز برای هوای پاک و مقابله با آلودگی هوا نوشت: «اجرای اقدامات اساسی پیش‌بینی‌شده در قانون هوای پاک به حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد تا بتوان گام‌هایی جدی و سریع برای حل مشکل آلودگی هوای کلانشهرها برداشت. درحالی‌که در بودجه ۱۴۰۲ مبلغ ۸۴۰ میلیارد تومان اعتبار به‌منظور اجرای تکالیف تعیین‌شده در قانون هوای پاک برای دستگاه‌های مختلف درنظر گرفته و همچنین پیش‌بینی شده است که دولت می‌تواند علاوه‌بر این رقم، حدود ۱۶۰میلیارد تومان از محل جرایم پیش‌بینی‌شده در این قانون، درآمد کسب کند.»