زنان ایرانی رتبه یک خودسوزی در خاورمیانه

در آغاز این نشست با مطرح شدن این سوال که «چه شرایطی در جامعه ایران مهیا شده که استعداد خودکشی را- به خصوص در دانشجویان به عنوان نسل آگاه- افزایش داده است؟» به وجود آنومی و ازهم‌گسیختگی فرهنگی در جامعه پرداخته و این سوالات مطرح شد که: «در جامعه‌ای که به آنومی دچار می‌شود، افراد به نابودی حیات خود دست می‌زنند اما چرا در کشور ما خودسوزی به عنوان یکی از راه‌های خودکشی در بین زنان ما اتفاق می‌افتد؟ آیا آنها روش دیگری بلد نیستند یا اینکه از این راه دردناک تلاش می‌کنند اعتراض خود را به گوش جامعه برسانند؟»

دکتر زهرا حضرتی، استاد جامعه‌شناسی با ارایه تعاریفی از خودکشی، انواع خودکشی را از نگاه دورکیم بیان کرد و گفت: «یکی از عوامل وقوع خودکشی، تحت تاثیر قرار دادن جامعه است. فردی که دست به خودسوزی می‌زند، اگر موفق شود، از دنیا می‌رود و اگر نه، چندین بار در زندگی خود مرگ را تجربه خواهد کرد. او از جامعه و خانواده طرد خواهد شد، برچسب خواهد خورد و بدون وجود مراقبت‌های ویژه رها خواهد شد.»

به گفته وی، نگاه پدرسالاری و پدرسری تنها در خانه وجود ندارد بلکه درگاه‌های مختلفی برای پیاده کردن نظام مردسالاری وجود دارد و این نگاه، نظام گسترده‌ای است که بر تمام دوره‌های تاریخی سایه افکنده و ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد. حضرتی فرودستی جنسیتی را نکته دیگر بروز خودسوزی دانست و گفت: «فرودستی جنسیتی به لحاظ سابقه تاریخی از نظام طبقاتی قدمت بیشتری دارد و ریشه‌دار‌تر است. در جامعه شکارگر مردان از موقعیت برتری برخوردارند. البته باید برای دو مفهوم تفکیک قائل شد؛ یکی جنس و دیگری جنسیت. جنس، تفاوت‌های بیولوژیکی مردان را از زنان متمایز می‌کند در حالی که در جنسیت انتظارات اجتماعی از زنان و مردان مطرح است؛ انتظاراتی که براساس آنها مرد و زن را در فرآیند جامعه‌پذیری تربیت می‌کند.»

وی خانواده، مدرسه، گروه‌های هم‌سن، رسانه‌های جمعی و محیط کار را به عنوان عوامل مهم و موثر در جامعه‌پذیری معرفی کرد و گفت: «دختر و پسر با قرار گرفتن در این فرآیند، نگاه خاص جنسیتی پیدا می‌کنند که می‌شود از این نگاه‌ها با عنوان کلیشه‌های جنسیتی یاد کرد. در واقع باورهای القاشده به افراد باعث می‌شود که اگر دختر باشند، بیاموزند که مهربان باشند، صدایشان را بلند نکنند و خشمگین نباشند و این تربیت درباره پسر‌ها به شکل دیگری اعمال می‌شود. این کلیشه‌ها بر ظاهر افراد، نقش‌ها و روابط اجتماعی افراد تاثیر می‌گذارد و آنها را به سمت مشاغل خاص سوق می‌دهد.»

به گفته وی، این کلیشه‌ها مدام در جامعه بازتولید می‌شود و فرد با نقش‌ها، جایگاه‌ها و نگاه‌های فرودستی جنسیتی مواجه می‌شود، مشاغل زنانه و مردانه می‌شود و در نهایت مردان احساس فرادستی و زنان احساس فرودستی جنسیتی می‌کنند. حضرتی سپس عوامل منجر به خودسوزی در زنان را برشمرد و گفت: «عدم آگاهی یا پایین بودن سطح آگاهی زنان، ازدواج اجباری یا پیش از موعد، فقر، تجاوزات جنسی و مشکلات روانی منجر به خودسوزی می‌شود و در یک دسته‌بندی می‌توان این عوامل را سطح عوامل فردی، اجتماعی، اقتصادی و حتی مذهبی برشمرد.»

وی افزود: «خودسوزی از یکسری الگوهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تبعیت می‌کند. در واقع پدیده اجتماعی پیچیده‌ای است که نمی‌توان عامل مشخصی را برای آن نام برد. ممکن است در گروه‌های اجتماعی مختلف، نگاه‌های مختلفی به این پدیده وجود داشته باشد. برای نمونه زنان بیوه در یکی از فرقه‌های دینی هندوستان، همراه با جسد همسر خود سوزانده می‌شوند یا اینکه ممکن است نگاهی سیاسی وجود داشته باشد به طوری که جمعی از فعالان سیاسی برای اعتراض دست به خودسوزی بزنند یا حتی اعتراضی جنسیتی باشد و تعدادی از زنان با توجه به نگاه فرودستی جنسیتی این عمل را انجام دهند.»