تونس؛ شکست اسلام‌گرايان با طعم پیروزی

گروه بين‌الملل: شکست حزب اسلامگرای نهضت در تونس در انتخابات پارلمانی اخیر این کشور، از سوی بسیاری از منتقدان اسلامگراها، به عنوان شکست اسلام سیاسی در نبرد برای دست آوردن دل مردم در برابر سکولارها تلقی شده است. با این حال، پذیرفتن شکست در انتخابات از سوی این حزب و تبریک گفتن پیروزی به حزب سکولار ندای تونس، نه تنها چهره ای متفاوتی از اسلام سیاسی به نمایش گذاشت که امیدها به پیروزی دموکراسی نو پای این کشور وحتی بارور شدن بهار عرب را نیز زنده کرد.

از دید مخالفان اسلام سیاسی، شکست حزب نهضت در انتخابات پارلمانی تونس ضربه ای تازه به محبوبیت این جریان است. بیش از یک سال پیش اخوان المسلمین، مادرِ بیشتر گروه های اسلامگرای میانه روی سنی در جهان، که نهضت هم شاخه ای از آن است، در پی اعتراض های مردمی پس از یک سال حضور در قدرت، سرنگون شد. امروز اخوان المسلمین مصر، از اختلافات درونی و فقدان استراتژی و رهبری رنج می برد. شمار شرکت کننده ها در اعتراض های خیابانی هم که از سوی فعالان این گروه سازمان داده می شود، به دلیل سرکوب امنیتی و تبلیغات شدید رسانه ای، و مهم تر از همه نازا بودن این حربه، هر روز کاهش می یابد.

در لیبی در همسایگی مصر، حزب عدالت و سازندگی، شاخه سیاسی اخوان المسلمین در این کشور، شکست سنگینی را در برابر سکولارها در انتخابات پارلمانی ماه ژوئن گذشته متحمل شد. آنچه در مصر اتفاق افتاد تأثیر مستقیم بر اسلامگراهای لیبی و نگاه مردم به آنها داشت. ژنرال خلیفه حفتر با الگو برداری از السیسی، علیه شبه نظامیان افراطی در شرق این کشور در جنگ است و پیشرفت های مهمی هم داشته است. او حالا از حمایت ارتش و تعداد زیادی از گروه های سکولار لیبی برخور دار است و حتی ادعا می شود که مصر و امارات متحده عربی هم از او حمایت می کنند. به رغم اینکه اخوانی های لیبی ارتباط داشتن با گروه های تندرو، و استفاده از جنگ برای تحقق اهداف سیاسی را به شدت رد می کنند، مخالفان آنها را به همدستی با گروه های جهادی مانند انصار شریعت متهم می کنند.

اخوان المسلمین هم با وضعیت مشابهی روبرو است. این گروه از سوی مخالفان و دولت متهم شده که با گروه های افراطی نزدیک به القاعده و داعش که در شبه جزیره ای سینا بر ضد ارتش و پلیس مصر می جنگند و هر از گاهی در قاهره هم بمبگذاری می کنند، ارتباط دارد. در سوریه، تا پیش از ظهور داعش، اخوان المسلمین نیروی اصلی و موثر در ائتلاف ملی مخالف دولت این کشور بود. با گسترش دامنه نفوذ و سلطه داعش در سوریه و عراق که به جنگ در این دو کشور رنگ کاملا فرقه ای بخشید، هم ائتلاف و هم اخوان المسلمین نقش شان هر چه بیشتر کمرنگ شد.

هنوز زود است که از تأثیر دراز مدت ظهور داعش بر محبوبیت گروه های اسلامگرای میانه رو و مسالمت جو صحبت کرد. با این حال، عملکرد این گروه و گروه های مرتبط به آن چه در سوریه و عراق یا مصر، تونس و لیبی بر نگاه افکار عمومی نسبت به اسلام سیاسی بی تأثیر نبوده است. این یک بحث جداگانه است که آیا هم سنخی بین داعش و اسلام سیاسی وجود دارد یا نه، ولی تبلیغات گسترده ای رسانه های مخالفان این جریان که از حمایت دولت های عرب برخوردار است، در حال شکل دادن چنین تصوری در اذهان عمومی است.

بی تردید،‌ محبوبیت حزب نهضت تونس به عنوان یک حزب اسلامگرا از این تحولات در امان نبوده است، بخصوص اینکه نیروهای امنیتی تونس هر از گاهی با گروه های شبه نظامی مرتبط به القاعده بخصوص در جنوب این کشور درگیر می شوند. با این حال،‌ شکست حزب نهضت در انتخابات پارلمانی اخیر بیشتر ناشی از نارضایتی رای دهنده ها از عملکرد و بی کفایتی آن و دو حزب متحدش، حزب چپ گرای، کنگره و حزب تکتل، از چپ میانه است. در طول سه سال زمامداری ائتلاف این سه حزب، اقتصاد تونس بهبود نیافت، میزان بیکاری کاهش پیدا نکرد، خدمات عمومی به حالت سابق خود برنگشت و زندگی مردم عادی بهتر نشد، مسایلی که از عوامل انقلاب در این کشور بود.

ولی در این میان این حقیقت را نباید نادیده گرفت که شکست حزب نهضت،‌ آنقدر هم سنگین نیست، آنگونه که مخالفان اسلامگراها با آب و تاب ترویج می دهند، و پیروزی، حزب ندای تونس، حزب سکولار رقیب آن هم آنقدر بزرگ نیست. تفاوت کرسی ها بین شان ۱۶ کرسی است (ندای تونس ۸۵ کرسی و نهضت ۶۹). به عبارت دیگر، حزب نهضت همچنان می تواند نقش تعیین کننده ای در دولت و پارلمان آینده این کشور داشته باشد.

افزون براین حزب ندای تونس، که در سال ۲۰۱۲ در واکنش به صعود اسلامگراها پس از بهار عرب تأسیس شد، متشکل از احزاب و گروه های نامتجانس چپ و راست میانه و اعضای سابق حکومت زین العابدین بن علی است که مخالفت با اسلامگرا ها بیشترشان را دور هم جمع کرده است. به این معنی که احتمال بروز اختلافات بین اعضای آن وجود دارد اما اگر تجربه تونس، شکست حزب نهضت و واکنش رهبران آن به این شکست را در یک بستر گسترده تر قرار بدهیم،‌ پیام ها و درس عبرت متعددی بدست می دهد.

یکی از دلایل اصلی محبوبیت اسلامگراها، پیش از بهار عرب این بود که مردم حضور آنها در قدرت را تجربه نکرده بودند، از همین روی،‌ شعار های اسلامگراها و وعده های آنها برای زندگی بهتر، بسیاری از مردم را شیفته آنها ساخته بود. مِحک خوردن تجربه اسلامگراها و بر ملا شدن بی کفایتی شان در جریان دولتداری در مصر و تونس، و در نتیجه افت محبوبیت شان در بین مردم، نشان داد که اسلامگراها متاعی بهتر از دیگر جریان های سیاسی برای دولتداری و تغییر زندگی مردم ندارند، به رغم اینکه شعارهای خود را پوشش دینی می دهند و به آن هاله ای از قدسیت می بخشند.

پیش از بهار عرب،‌ رهبران خود کامه در منطقه، استبداد خود را این گونه توجیه می کردند که اگر آزادی ها سیاسی را بیشتر کنند و اجازه برگزاری انتخابات عادلانه و شفاف را بدهند، این گروه های خطرناک قدرت را قبضه می کنند که پیامد آن هرج و مرج خواهد بود. این مترسک را برای بقا در قدرت به رخ کشورهای غربی می کشیدند، و در نتیجه فضای سیاسی را بسته نگه می داشتند.

شکست حزب نهضت نشان می دهد که مردم همانطور که این حزب را از راه صندوق بر مسند قدرت نشاندند،‌ دوباره از همین راه می توانند از قدرت پائین بکشند و شکست بدهند. اینجا دیگر بین احزاب اسلامگرا و احزاب سکولار و لیبرال فرقی وجود ندارد، تا زمانیکه به صندوق رای به عنوان ابزار مبارزه سیاسی و دستیابی به قدرت باور دارند و زمینه رقابت آزاد باز باشد. شعارهای دو جریان شاید متفاوت باشد، اما هدف یکی است؛ دست یابی به قدرت و این ملت است که با شرکت در انتخابات، بر عملکرد این گروه ها در قدرت را داوری می کند.

در مصر، جدا از اینکه توطئه علیه اخوان المسلمین در کار بود یا نه، چند ماه بیشتر به برگزاری انتخابات پارلمانی نمانده بود. سکولارهای ناشکیبا، بجای آمادگی برای شرکت در انتخابات پارلمانی،‌ محکم پشت ارتش ایستادند تا محمد مرسی را از قدرت خلع کند. بیشتر سکولار ها، بدون آنکه آینده دموکراسی و مردم سالاری و پیامدهای بازگشت نظامیان به قدرت را در نظر بگیرند، اسیر رقابت ایدئولوژیک خود با اسلامگراها شدند. بسیاری از ناظران در آن زمان پیش بینی می کردند که اخوان المسلمین در انتخابات - چناچه برگزار می شد- اگر شکست نمی خوردند،‌ تعداد کرسی هایی را که در پارلمان بدست می آوردند به مراتب کمتر می بود. چون محبوبیت این گروه در بحبوحه خشم مردمی، خیلی کاهش یافته بود.

بسیاری از ناظران بی طرف در این تردید ندارند که شدت و ادامه خشونت ها و رویدادهای خونین در شبه جزیره که به گروه های جهادی خشونت طلب نسبت داده می شود،‌ درقدم اول ناشی از کنار زدن نخستین رئیس جمهوری منتخب مصر از قدرت است. بسیاری از این شبه نظامیان افراطی در پی کودتا از سر ناباوری به دموکراسی سلاح به شانه گرفتند.

در تونس، ارتش بی طرف ایستاد و گروه های سیاسی سکولار هم که در اعتراض به عملکرد حزب نهضت در قدرت به خیابان ها ریختند، مانند سکولارهای مصر، نظامیان را برای دخالت فرا نخواندند.
حزب نهضت،‌ ضمن اینکه از تجربه مصر استفاده کرد، یک رویکرد عملگرایانه را در پیش گرفت و مانند اخوان المسلمین مصر به قدرت نچسبید. به عبارت دیگر، منافع ملت و کشور را بر منافع حزب و ایدئولوژی آن مقدم شمرد.

امروز، حزب نهضت ضمن اینکه با اعتراف به شکست خود درانتخابات و تبریک گفتن پیروزی به حزب رقیب، یک سنت کم سابقه را در کشورهای خاور میانه گذاشت، گامی محکمی در راستای تقویت پایه های دموکراسی نوپای تونس برداشت. به عبارت دیگر یک حزب اسلامگرا با این اقدام خود در عمل نشان داد که اسلام سیاسی تنها و بهترین گزینه برای حکمرانی در کشورهای مسلمان نیست، ادعای که بسیاری از طرفداران دو آتشه این جریان همچنان در سر می پرورانند.

در واقع حزب نهضت یک چهره ای تازه ای از اسلام سیاسی عرضه کرد و همزمان با این عملکرد خود، امید آنهایی را که نزدیک به چهار سال پیش بهار عربی را برای دستیابی به آینده ای بهتر آغاز کردند،‌ زنده نگه داشت؛ اگر چه این امید در دیگر کشورهای بهار عربی کم شده است. اما مهم ترین پیامد شکست حزب نهضت و قبل از آن بی کفایتی اخوان المسلمین در جریان دولتداری در مصر این است که بسیاری از ر هبران اسلامگرا در این دو کشور را به باز اندیشی در باورهای خود و به نقد خویشتن واداشته است.

محمد مورو معاون رهبر حزب نهضت معتقد است که گروه های اسلامگرا هنوز برنامه ای برای حکومتداری ندارند، تا بتوانند گزینه بهتری از دیگر جریان سیاسی عرضه کنند. از دید او، دولت نمونه ای که در ذهن بیشتر اسلامگراها وجود دارد، به ۱۴۰۰ سال پیش بر می گردد. در حالیکه واقعیت های عینی جوامع کنونی مسلمان ها با اوضاع آن زمان کاملا فرق می کند. از همین منظر، آقای مورو شعار "اسلام راه حل است" را در عمل، میان تهی می‌داند که بسیاری آن را سر می دهند بدون آنکه معنای آن را بدانند. به باور او، در تئوری، این یک شعار درست است اما در عمل، راه حل را باید خود مسلمان ها با توجه به شرایط زمانه خود جستجو کنند.

معاون حزب نهضت تونس می گوید که اخوان المسلمین مصر، وقتی محمد مرسی را برای ریاست جمهوری نامزد کرد، یک اشتباه را مرتکب شد، چون برای بدست گرفتن قدرت آمادگی نداشت.
ظاهرا همین بازبینی در فکر و عمل، حزب نهضت را واداشته تا هیچ نامزدی برای انتخابات ریاست جمهوری که در ۲۳ نوامبر آینده برگزار می شود، معرفی نکند. اگر این باز اندیشی شامل جریان‌های اسلامی سیاسی در دیگر کشورهای مسلمان هم شود، می تواند در پویایی هرچه بیشتر این جوامع کمک کند و فاصله بین این گروه ها و گروه های خشونت پیشه ای مانند داعش و القاعده را بزرگتر سازد.