آیا تاریخ باز هم تکرار خواهد شد؟

حسین عبداللهی

---

گروه سياسي: در دوره‌ای از تاریخ که مواجه با انقلاب صنعتی و گسترش سرمایه داری بود کمپانی ها و سرمایه داران و اشخاص حقیقی وحقوقی به دنبال سرمایه گذاری در سرزمین های بیگانه و دوردست بودند. بدین منظور آنها به چهارگوشه جهان از آفریقا گرفته تا آمریکای جنوبی وشمالی و استرالیا و هندوستان و خاورمیانه نظر داشتند.

اگر این مساله را یک روی سکه بگیریم روی دیگر آن عقب ماندگی جامعه ایران آن زمان بود. در آن دوره ایرانیانی بودند که به فکر توسعه و پیشرفت کشور بودند و آرزو داشتند که برای ترقی ایران بتوانند صنعت و احداث راه آهن و کشیدن تلگراف وایجاد بندر و ایجاد راه و گاز و کشف معادن و ذخائر طبیعی و تاسیس دانشگاه را توسعه دهند و برای این کار باید از دانش و تجربه و سرمایه جهان استفاده کنند.

در تاریخ ایران می توان کسانی را نام برد که با مشاهده ترقی ممالک دیگر دلسوزانه دغدغه توسعه ایران را داشتند که می توان از عباس میرزا و امیرکبیر و میرزاحسین خان سپه سالار در این طیف نام برد. در اینجا می خواهم یک دوره تاریخی را که در آن تلاش برای توسعه شد ولی با شکست مواجه شد را یادآوری کنیم.  میرزاحسین خان مشیرالدوله(سپه سالار) یکی از صدراعظم های ناصرالدین شاه که مدتی را در عثمانی و اروپا بود وقتی وزیرمختار ایران در استانبول بود با مشاهده پیشرفتهای عثمانی مرتبا شاه را در به کارگرفتن سرمایه های فرنگی تشویق وتوصیه میکرد تا با سرمایه های اروپایی بتوان از منابع مختلف ثروت ملی ایران استفاده شود. ناصرالدین شاه که خود شیفته پیشرفت فرنگیها بود تحت تاثیر توصیه های مکرر سپه سالار در 1864 م به وزرای مختار ایران در لندن وپاریس دستور داد تا با سرمایه داران اروپایی برای بهره برداری از منابع ثروت وارد مذاکره شوند.

ناصرالدین شاه ابتدا میرزاحسین خان مشیرالدوله را به وزارت عدلیه وجنگ منصوب وبه او لقب سپه سالار داد وسپس او را به صدارت عظمی برگزید. سپه سالار در راستای اهدافش برای توسعه کشور از طریق جذب سرمایه گذاری خارجی به وزیران مختار ایران دستور داد برای جذب سرمایه گذاری خارجی با کمپانی ها و سرمایه داران اروپایی وارد مذاکره شوند. از دید سپه سالار فقط از طریق انجام اقدامات اصلاحی و توسعه اقتصادی است که ایران میتواند امیدوار باشدکه از استقلال خود علیه تهدید اروپا دفاع کند زیرا دشمنان در جستجوی ممالک عقب مانده برای صید خود میباشند.

سرانجام محسن خان معین الملک وزیر مختار ایران در لندن موفق شد تا با پیدا کردن (بارون جولیس دو رویتر ) در مورد سرمایه گذاری او در ایران مذاکره کند.رویتر پس از مذاکره موافقت خود را اعلام کرد و در این جهت مقرر گردید که نماینده خود را برای انجام این منظور به ایران بفرستد. (ادوارد کوت) در اوایل سال 1872 م وارد تهران شد و پیشنهادات رویتر را به میرزا حسین خان سپه سالار عرضه کرد.

سپه سالار از جانب ناصرالدین شاه دارای اختیار تام برای مذاکره بودو سرانجام مذاکرات بین نماینده رویتر وصدراعظم ایران منجر به انعقاد توافقنامه ای جهت سرمایه گذاری در ایران شد. بر اساس این توافقنامه قرار شد که کشیدن راه آهن از بحر خزر تا خلیج فارس و دایر کردن تراموای شهری و سرمایه گذاری جهت استخراج معادن و تاسیس آسیاب و تاسیس کارخانجات و ساختن راه و کشیدن خط تلگراف در سراسر ایران و ایجاد اداره گمرکات از ابتدای مارس 1874 م توسط رویتر انجام شود. این توافقنامه در تاریخ 25 ژوئیه 1872م امضا شد.

بعد از این توافقنامه ناصرالدین شاه قصد بازدید از ممالک پیشرفته اروپایی نمود و ابتدا سر راه خود در سن پطرزبورگ با تزار الکساندر دوم امپراطور روسیه و پرنس گورچاکف صدر اعظم روسیه دیدار کرد. در این دیدار امپراطور روسیه و صدر اعظم آن شدیدا نسبت به امضای این توافقنامه اظهار عدم رضایت کردند. ناصرالدین شاه از ترس واکنش روسها به آنها قول داد که در اولین فرصت اقدام به لغو این توافقنامه بکند. طبیعی بود که دولت روسیه نمی توانست این میزان عظیم از حضور یک سرمایه دار انگلیسی در ایران را تحمل کند.

اما پس از خروج ناصرالدین شاه از ایران و انتشار متن توافقنامه مخالفین و دشمنان داخلی سپه سالار توافقنامه را بهانه قرارداده ضمن حمله به این توافقنامه خواستار عزل و برکناری سپه سالار از صدارت شدند. مخالفین سپه سالار 2 دسته بودند. دسته داخلی و دسته خارجی. دسته خارجی که همان دولت روس بود نیاز به توضیح ندارد که چرا با سرمایه گذاری در ایران توسط رویتر مخالف بود. اما دسته دوم مخالفان داخلی که خود به دو گروه تقسیم میشدند 1-درباریان 2-علما.

رویهم رفته درباریان با اصول زمامداری سپه سالار مخالف بودند. شاهزادگان در درجه اول و همه ی درباریان منتفذ و اکثر وزیران و مستوفیان در باطن دشمن صدارت او بودند. خوی سیاسی شان با ماهیت این دولت تضاد عینی داشت. تضادی که صرفا از منافع شخصی بر میخاست. به تعبیر دیگری هرکجا میان سود فردی و اعتقاد اصولی به خیر عمومی تعارضی بود معمولا نفع خصوصی بود که پیروز می شد. این واقعیت نشان میدهد که چرا هرکس که با فلسفه وجودی دولت سپه سالار مخالف بود فاسد بود. اکثریت این مخالفان مسئولیت مدنی و آرمان ملی نداشتند.

در گروه دوم علمایی همچون حاج ملاعلی کنی و سیدصالح که از روحانیون مخالف دولت سپه سالار بودند تجدد در کلیه شئون و رسوم مملکت را رخنه ای در استقلال کشور می پنداشتند. اصلاحات و قبول نوآوری های اروپایی را مضر و مخالف شریعت و حتی کفر میدانستند. سیدصالح حتی تا بدانجا پیش رفت که صدراعظم را (واجب القتل) اعلام کرد!

ناصرالدین شاه پس از بازگشت به ایران در 5 اکتبر 1873 م به محض ورود به انزلی از شدت و وسعت مخالفت با توافقنامه مطلع گشت. عده ای از شاهزادگان و رجال درباری به رهبری میرزا سعیدخان موتمن الملک وزیر امور خارجه و با پشتیبانی محرمانه روس ها عریضه ای به شاه دادند و تقاضای برکناری سپه سالار از صدارت و لغو توافقنامه را نمودند. ناصرالدین شاه از ترس روس ها و با توجه به فشار داخلی از جمله فشار درباریان و فشار علمای مخالف این توافقنامه مجبور شد سپه سالار را از صدارت معزول و هم راهی برای لغو توافقنامه پیدا کند.

او بدین منظور سپه سالار را به سمت وزارت خارجه منصوب و به او دستور  لغو توافقنامه و برقراری حسن روابط با روسیه داد. بدین ترتیب توافقنامه به واسطه ی اعتراضات درباریان و علمای وقت و مخالفت شدید روس ها در دسامبر 1873م ملغی گشت. و این چنین بود که ایران یکبار دیگر از قدم گذاشتن در جاده رشد و توسعه کشور باز ماند. امروزه همچون گذشته مساله توسعه یکی از دغدغه های مهم کشور است. پس ازپایان دوره هشت ساله ریاست جمهوری احمدی نژاد شاهد سقوط تمام شاخص های اقتصادی از جمله رشد اقتصادی منفي 5 درصدی و تورم بالای 40 درصد وبیکاری بالای 20 درصد بودیم.

اما پس از انتخابات 24 خرداد 92 با تغییر مدیریت اجرایی کشور و حضور افرادی که یکی از ویژگی های مهم آنان داشتن تفکر توسعه محور است، فرصت دیگری برای بازگشت به جاده توسعه فراهم آمده است. پس از حضور آقای روحانی اولین قدم جهت نیل به توسعه از میان برداشتن موانع بیرونی است. تحریم هایی که سال هاست توسط غربی ها در جهت محدود سازی فعالیت های هسته ای در ایران وضع شده است. البته بحث در مورد اینکه آیا فعالیت های هسته ای منجر به توسعه یافتگی در ایران می شود یا خیر؟ و کشور هایی همچون کره شمالی که دارای بالاترین دستاورد های در زمینه فعالیت های هسته ای هستند کشورهایی توسعه یافته هستند یا نه در این مقال نمی گنجد.

پس از پیشرفت ها در مورد توافقنامه اخیر در ژنو کم کم حضور سرمایه گذاران خارجی در ایران حس می شود. میتوان حضور هیئت های مختلف تجاری در ایران از جمله هیئت تجاری فرانسه که شامل بزرگترین بخش های خصوصی فرانسه هستند را مثال زد. همچنین گمانه زنی های نیز وجود دارد مبنی بر حضور سرمایه گذاران خودروساز آمریکایی در صنعت خودروسازی ایران از جمله کمپانی های جنرال موتورز و فوردو کرایسلر. که باز هم خبر از ورود ایران به جاده توسعه می دهد اما طبق معمول تاریخ ایران این حرکت به سوی توسعه باز هم با موانع داخلی روبروست.

گروهی از جریانات افراطی و فرصت طلب که همیشه با تابلوهای انحرافي در جریان جامعه حضور پیدا می کنند و این روزها تحت عنوان (دلواپسان) از خود یاد می کنند با شروع به کار دولت جدید که هرچند با دشواری های اقتصادی به ارث رسیده از دولت قبل دغدغه هایی از جنس توسعه دارد هر روز تحت بهانه های مختلف سعی در مانع تراشی در مسیر دولت جدید میکنند. کسانی که در هشت سال گذشته با حمایت های بی دریغ و سکوت خود موجبات سقوط کشور به پرتگاه ها ی مهلک را فراهم نمودند. پرتگاه هایی که افرادی آن را 4سال پیش پیش بینی میکردند.

این طیف که تنها وجه افتراقشان با سلف تاریخی خود عدم خط گیری از بیگانگان است می دانند در صورت موفقیت این دولت در زمینه های اقتصادی در معادلات سیاسی کشور دست پایین را خواهند داشت و به قول نشریه ای آلمانی با روحانی دیگری روبرو می شوند از هیچ تلاشی برای شکست این مسیر که نقطه شروع آن توافنامه ژنو است دریغ نمی کنند. این جمعیت اقلیت اما پرسر و صدا و دارای تریبون های فراوان حتی دولت روحانی را تهدید نموده که بیشتر از یک دوره عمر نمی کند. آیا این گروه می توانند با هیاهوی سیاسی و رسانه ای بالاترین مقام سیاسی کشور را از حمایت از این دولت منصرف کرده و توافقنامه ژنو را به سرنوشت سایر توافقنامه ها دچار کنند؟ و سوال آخر آیا تاریخ باز هم تکرار خواهد شد؟