فتوای‌آیت‌الله بیات‌زنجانی فتوای‌جدیدی نیست

آیت الله سیدرضا برقعی، شاگرد، یار و همراه دیرین امام خمینی (س) و عضو دفتر  امام در نجف اشرف بوده است. این روحانی سیاسی بعد از دستگیری توسط ساواک با انتقال به تهران با بسیاری از علمای زندان هم بند بوده است. بعد از آزادی مجبور به ترک ایران و حضور در عراق می شود. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به نمایندگی از امام در کشورهای حاشیه خلیج فارس به نشر اسلام و اندیشه های امام در این کشورهای عربی می پردازد. و بعد از رحلت امام بار دیگر به شهر علم و اجتهاد -قم- بر می‌گردد و تا به امروز به درس و بحث مشغول است. به علاوه تا پیش از فوت مرحوم آیت الله العظمی منتظری عضو هیات استفتائات این مرجع تقلید فقید بوده است. آیت الله سیدرضا برقعی مدرس، هم اکنون عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم می باشد و به عنوان استاد دروس عالی در حوزه علمیه قم مشغول به تدریس است.

آیت الله برقعی! اگر ممکن است ابتدا نظر خودتان را درباره این فتوای آیت‌الله بیات زنجانی، بیان بفرمایید؟
از نظر من، این فتوا کاملاً از روی اسلوب فقاهتی است و اینکه عده‌ای موافق یا مخالف آن هستند، بحث دیگری است. در این فتوا، به دو حدیث استناد شده که هر چند احادیث و راویانش، محل اختلاف است، ولی بسیاری از بزرگان، سند این دو حدیث را پذیرفته‌اند. این فتوا، در راستای عمل به وظیفه صائم است، بدین معنا که برای کسی که مکلف به روزه است، مشکلی پیش می‌آید و عطش به گونه‌ای به او فشار می‌آورد که دیگر این شرایط برایش غیر قابل تحمل می‌شود. امام صادق(ع) فرموده‌اند در این حال، به اندازه‌ مقداری که از او رفع عطش شود، به اندازه رفع ضرورت، آب بنوشد و روزه‌اش را بگیرد. نگفته‌اند روزه‌اش باطل است. البته همان‌طور که گفتم راوی این روایت مورد اختلاف است، اما مقدس اردبیلی و بسیاری از شخصیت‌های رجالی، سند این روایت را موثق دانسته‌اند.

آیا از میان مراجع دیگر، هستند کسانی که نظری مشابهِ این فتوا داشته باشند؟
بله. آیت الله سیدمحمد سعید حکیم از مراجع مطرح نجف، فتوایی مشابه دارند که چه در متن عربی و چه در ترجمه فارسی‌اش، این موضوع کاملاً روشن است. آیت‌الله‌ سبحانی هم که استاد بسیاری از فقها و مراجع فعلی هستند، نظرشان همین‌گونه است. ایشان حتی راجع به معتادان به تریاک هم گفته‌اند مصرف تریاک روزه‌شان را باطل نمی‌کند. از میان قدما هم عده‌ زیادی هستند که چنین نظری دارند و این فتوا، آن‌قدر هم جدید نیست. حتی آیت الله شبیری زنجانی که از علمای بزرگ زمان ماست، بخشی از استدلال را بیان کرده‌اند، اما ایشان «قضا» را هم لحاظ کرده‌اند. در فتاوای بسیاری از علمای ما، در شرایطی که برای فرد، در صورت نیاشامیدن آب، احتمال خطر باشد، گفته‌اند که روزه باید افطار شود ولی آیت الله بیات زنجانی و برخی دیگر ، افطار را نگفته است.

چنان که مطلعید عده ای پس از انتشار این فتوا گفته اند ایشان خواسته‌اند خودشان را با این فتوا بر سر زبان‌ها بیندازند، نظر شما در این باره چیست؟
آنهایی که تعرض می‌کنند و با به کار بردن الفاظ نادرست، فضا را بَر هم می‌زنند، قصد و غرضشان بیشتر سیاسی است. تمام این حرف‌ها در مراکز حوزوی مورد بررسی قرار می‌گیرد. من از آقایی که عنوان معاون پژوهشی یک مجموعه علمی را هم دارد و اخیراً مطالب توهین‌آمیزی راجع به این موضوع گفته‌اند، سئوال می‌کنم که توضیح دهند: « پژوهش یعنی چه؟». از اظهارات ایشان کاملاً مشخص است که ادبیات ایشان ایشان حوزوی نیست و در اظهار نظرات مسائل دیگری را دخیل کرده اند. چطور می‌شود این‌گونه بی‌دقت نظر داد، آن هم با این ادبیات؟

آیا شما شرایط آب و هوایی امسال و گرمی هوا را دلیلی برای این فتوا نمی‌دانید؟ منظورم این است که برای مثال، اگر هوا کمی خنک‌تر بود، باز هم ممکن بود ایشان چنین فتوایی دهند؟
طبیعتاً شرایط بسیار دارای اهمیت است. تمام فتاوای علما در طول تاریخ، بر حسب احتیاج است. سئوالاتی مطرح می‌شود و پس از آن علما به منابع و مدارک رجوع می‌کنند. حتی خود آیت الله بیات زنجانی، فتوایشان در این باره، در رساله‌شان متفاوت است. حالا وقت گذاشته‌اند، روایات را بررسی کرده‌اند و این‌طور گفته‌اند. بنابراین باید مسئولیت زیادی هم بر دوش ایشان باشد.
متأسفانه در فضای فعلی در حوزه، که جایگاه پژوهش و اجتهاد و علم است، به ندرت فتوایی بوده است که موضوعات مورد نیاز جامعه را برجسته کند. کار ایشان راهگشایی است برای تکلیف. ایشان اجتهاد کرده‌اند و حتماً مسئولیت شرعی‌اش را هم پذیرفته‌اند. همان‌طور که ما در جبهه به خط‌شکن نیاز داشتیم، در موضوعات فقاهتی هم باید این‌گونه باشد.

آیا شما فتواهای این‌چنینی را شکلی از تساهل و تسامح می‌دانید؟
ببینید در باب اجزا و شرایط عبادت، صحبت بسیار شده است، حتی دربارۀ نماز و روزه و حج. در بعضی مواقع، اگر شرایطی نباشد، اصلاً اصل عبادت ملغی می‌شود، اما در مواقعی، تنها آن شرط ملغی می‌شود. باید شرایطی باشد تا افرادی که می‌خواهند روزه بگیرند و با این مشکل مواجه هستند، از آن منصرف نشوند. اگر نمی‌توان همه اجزا و شرایط را به جا آورد، نباید زمینه را برای ترک کلی آن مهیا کرد. مبنا اینجا هم همین‌گونه بوده است. در فرض ضرورت تنها مقداری آب نوشیده شود که رفع عطش شود. همان مقداری که نیاز است. اتفاقاً این مورد، شجاعت در فتوا بوده است و طبیعتاً در درازمدت راهگشا خواهد بود؛ و هر قدر آزار و اذیت بیشتر باشد، احتمالاً اجر و قرب بیشتری هم نصیب ایشان خواهد شد.

چه پیشنهادی برای مواجهه بهتر مردم با فتواهای این‌گونه دارید؟
طبیعتاً روزنامه‌ها، نشریه‌ها و سایت‌هایی که به دور از حاشیه، حرف می‌زنند، خیلی می‌توانند راهگشا باشند و آدم‌هایی که بدون اغراض سیاسی صحبت می‌کنند؛ آنهایی که دارای شأنیت هستند، هر چه به ذهنشان می‌رسد را فوراً طرح نمی‌کنند و حرمت حوزه علمیه را که متعلق به امام زمان (عج) و ائمۀ معصومین است، نگه می‌دارند.